O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

SINOV SAVOLLARI 
1. Ichki ishqalanish koeffitsiyenti deb nimaga aytiladi? 
2. Ichki ishqalanish koeffitsiyentini aniqlashda 
3. Stoks usulining mohiyatini tushintiring. 
4. (10) formulani keltirib chiqaring.
5. Ichki ishqalanish koeffitsiyentini qanday parametrga bogliq? 
6. Yopishqoqlik koeffisentining tirik organism uchun ahamiyati.
7. Yopishqoqlik koeffisentining temperaturadan bog`liqligi. 
Laboratoriya ishi № 14 
 
Suyuqlikning sirt taranglik kuchini tomchi usuli bilan aniqlash
 
Asbob uskunalar
: 
Shtativ, bir uchi ingichka byuretka, qisqich, stakan, 
tekshirilayotgan suyuqlik, tarozi, sekundomer.
QISQAChA NAZARIYA 
Suyuqliklarda 
molekulalarning 
tortishish 
kuchlari 
va 
molekulalarning 
xarakatchanligi sirt taranglik kuchlarining namoyon bo’lishiga bogliq. 
Suyuqlik ichida bitta molekulaga unga qo’shni bo’lgan molekulalar tomonidan 
ta’sir qiladigan tortishish kuchlari o’zaro kompensatsiyalanadi. Suyuqliqning sirtida 
joylashgan va qanday molekula suyuqlik ichida joylashgan molekulalar bilan tortishib 
turadi. 
Bu kuchlar ta’sirida molekulalar suyuqlik sirtidan suyuqlik ichiga kiradi va 
suyuqlik sirtidagi molekulalar soni suyuqlikning erkin sirti shu sharoitda mumkin 
bo’lgan minimal qiymatlarga erishmaguncha kamayib boradi. Shu xajmdagi jismlar 
ichida minimal sirtni shar egallaydi. Shuning uchun boshqa kuchlar bo’lmaganda yoki 

---

91 
ular hisobga olinmas darajada kichik bo’lganda suyuqlik sirt taranglik kuchlari ta’sirida 
shar shaklini oladi. Suyuqlik erkin sirtining qisqarish hossasiga asosan suyuqlik, 
go’yoki qisqarish intiluvchi yupqa chizilgan elastik plyonka bilan toplangandek 
ko’rinadi. Suyuqlikning sirti bo’ylab bu sirtni chegaralovchi chiziqqa perpendikulyar 
holda ta’sir qiluvchi va bu sirtni minimumgacha qisqartirishga intiluvchi kuch sirt 
taranglik kuchi deyiladi. 
I – uzunlikdagi sirt qatlami chegarasiga ta’sir qiluvchi sirt taranglik kuchi 
modulining shu uzunlikka nisbati uzunlikka bogliq bo’lmagan o’zgarmas kattalikdir. Bu 
kattalik sirt taranglik koeffitsiyenti deyiladi va grek xarfi «sigma» bilan belgilanadi. 
l
F
G
T

(1). 
Sirt taranglik koeffitsiyenti metriga N’yuton




M
H
bilan ifodalanadi. Agar suyuqlik 
molekulalarining qattiq jism sirtiga tortishish kuchlari kichik bo’lsa u holda suyuqlik 
qatlamining sirti qo’llanadi. Agar suyuq va qattiq jism molekulalarining o’zaro ta’sir 
kuchlari suyuqlik molekulalari orasidagi o’zaro tortishish kuchlaridan katta bo’lsa, u 
holda suyuqlik qattiq jism sirtini qo’llamaydi.
Pastki uchi ingichka nayda (1 - rasm) suyuqlik sekin oqib chiqayotganda tomchilar 
hosil bo’lishiga sabab sirt taranglik kuchi bir tomchini hosil qiluvchi va uni 
tushirmasdan ushlab turuvchi kuchlarni bilsak, tekshirilayotgan sirt taranglik 
koeffitsiyenti G aniqlash mumkin.
Kapillyar naychadan tomchi uzilgan paytida sirt taranglik kuchi ogirlik 
kuchiga teng bo’ladi:
T
F
P

;
g
m
P
T

;
R
T
Gl
F
T

2


;
R
l

2

; 
R
G
g
m
t

2

(2) 
bu yerda: m
T
– tomchi massasi 
R – naycha radiusi. 
Bu formuladan sirt taranglik koeffitsiyenti aniqlanadi. 
R
g
m
G
T

2

(3). 
Ishni bajarish tartibi 
1. Naychaga suv solinadi va kran yordami bilan 1 tomchi/sek tezlikka 
erishiladi. 
2. Shisha stakanni tarozi yordami massasi aniqlanadi. Kapillyarni radiusi 
o’lchanadi. Natijalar I – jadvalga yoziladi. 
3. Shisha stakanga n = 20 tomchi tomizilib suvli stakanning massasiga m
0
tarozi bilan o’lchanadi. Tajriba kamida 4 marta takrorlanadi va bitta 
tomchining massasi aniqlanadi. 
n
m
m
сув
n

(4)
сm
сув
m
m
m


0
(5). (3) 
formula yordamida sirt taranglik koeffitsiyenti aniqlanadi. 
4. Jadval qiymatlari bilan solishtirilib nisbiy xato topiladi
%
100
жад
амал
жад






(4) 

---

92 
m
cm 
R 2

R m 
cm
сув
m
m
m


n 
n
сув
n
m
m
/

а

ж


Sinov savvollari. 
1. Sirt taranglik koeffitsiyenti deb nimaga aytiladi? 
2. Sirt taranglikni keltirib chiqaruvchi sabablarni tushintiring? 
3. Sirt taranglik koeffitsiyentini aniqlovchi formulani keltirib chiqaring.
4. Kapillyarlik hodisaning mohiyati va ahamiyatini tushuntiring. 
5. Ho`llash va ho`llamsslik hodisalarining ahamiyati. 
6. Jyuren, Laplas formulalarini tushuntiring.