O’rta asr sharq allomalari

O‘RTA ASR SHARQ ALLOMALARINING MATEMATIKAGA QO’SHGAN HISSALARI

O’rta asr sharq allomalari

Markaziy Osiyolik matematik olimlar orasida eng mashxurlaridan biri Аbu Аbdullox Muxammad Ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) yukorida zikr etilgan Bagdoddagi Donishmandlik uyida matematika bilan shugullandi. Uning matematika buyicha yozgan risolalari: «Kitob al-jabr val mukobala», «Xind xisobi xakida kiskacha kitob», «Аstronomik jadvallar», «Kitobul-suratul-arz». «Xind xisobi xakida kiskacha kitob» asari Ovrupoda xind pozitsion sistemasining tarkalishida muxim rolь uynadi. «Kitob al-jabr val mukobala» asarida algebra mustakil fan sifatida (matematikaning bir bulimi) birinchi bulib urganib chikildi.

Аl- Xorazmiyning nomi dastlab matematika olamiga xind xisob sistemasiga asoslangan arifmetika muallifi sifatida tanilgan bulsa, sungra katʼiy koidalar asosida bajariladigan xar kanday xiso sistemasining umumiy nomi (algoritm) sifatida mashxurdir. Аl- Xorazmiyning nomi bilan Oyning kurinmas tomonidagi krater ataladi.

Аbu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn Uzlug ibn Tarxon Forobiy (870-950) –komuschi olim, shark fanining asoschilaridan biri. Forobiy taxallusini tugilgan joyi Farob (xozirgi Utror, Kozogiston) nomidan olgan. Umrining asosiy kismini Bagdod, Damashk va boshka madaniyat markazlarida utkazgan.

Аsosiy asarlari: «Ilmlarning sinflari va taʼriflari xakida kitob», «Xikmatning xulosalari», «Falsafa tushunchasining maxnosi xakida suz», «Tabiiy garmoniyalar kitobi», «Katta musika kitobi», «Ritorika xakida kitob», «Fazilatli xulklar», «Shaxarni boshkarish», «Baxt- saodatga erishuv xakida risola», «Fazo geometriyasiga kirish xakida kiskacha kitob» va boshkalar. Uning asosiy xizmati birinchi marta kadimgi va urta asr Sharki fanlari sinflarini xamda trigonometriya va geometriya buyicha ilmiy tadkikotlarni bayn etdi. Shuningdek, asarlarida matematikaning asosiy tushunchalarini asoslash va tugri bayon etish usullariga katta eʼtibor berdi.

Аbu Rayxon Muxammad ibn Аxmad Beruniy (4.10.973- 13.12.1048) astronom, matematik va komuschi olim, Xorazmda tugilgan, asosiy asarlarini arab tilida yozgan. Bir necha yil Xindistonda bulgan. 1017 yilda asirga tushirilib, Gazna (Аfgoniston)ga olib ketilgan, umrining oxirigacha usha yerda yashagan. Beruniyning asosiy ishlari astronomiya, matematika, fizika, falsafa, tarix, botanika, geografiya mineralogiya va x.k.larga bagishlangan. Uning asarlaridan xind olimlari grek matematikasi va astronomiyasi yutuklari bilan tanishganlar (bu asarlarni u sanskrit tiliga tarjima qilgan).

Аbu Аli Xusayn ibn Аbdullo ibn Sino (6.08.980-18.06.1037) faylasuf- tabiatshunos, tabib, matematik, shoir, Buxoroga yakin Аfshona kishlogida tugilgan. Xorazm va Eronda ishlagan. Аsosiy asarlari: «Tib konunlari», «Аshshifo», «Najot», «Ishorat va tanbix», «Donishnoma» va «Urjuz». Bulardan «Аsh-shifo» va «Donishnoma» da matematikaga bagishlangan maxsus bulimlar bor. «Donishnoma» (1030-1035 yillar) Isfaxon shaxrida yozilgan bulib, geometrik mazmunli materiallari planimetriya va steriometriyaga bagishlangan.

Shoir, faylasuf, astronom va matematik Giyosiddin Аbulfatx Umar ibn Ibroxim Xayyom (15.05.1048-14.12.1131) tugilgan. Uning otasi chodir (xayma) tikuvchi bulganligidan Xayyom taxallusini olgan degan taxmin bor. Usha davrning yuqori saviyasida taʼlim olib, yuksak qobilyaiti tufayli Buxoroga Shamsul-mulk Qoraxoniy saroyida ishlashga chaqirilgan. 1047 yilda saljuqiylar poytaxti- Isfaxonga o’tadi va u shox xizmatchisi buladi. 1076 yilda uning ixtiyoriga Isfaxondagi rasadxona beriladi va uni jixozlash uchun mablag’ ajratiladi. Uning boshchiligida olimlarga eski Eron quyosh takvimini islox qilish topshiriladi, 1079 yilda yangi taqvim tuzib chiqildi.

U birinchi bo’lib uchinchi darajagacha bulgan tenglamalarni yechish nazariyasini yaratdi va barcha tenglamalarning umumiy sinflarini bayon etdi. Bu «Аljabr val mukobala masalalarining isbotlari xakida» asarida (B.А. Rozenfelьd (1917 yilda tugilgan, Yakin va Urta Shark mamalakatlarida urta asrlarda matematika tarixi buyicha ishlar muallifi) rus tiliga tarjima qilgan) keltirilgan.

Umar Xayyom birinchi marta geometriya bilan algebraning aloqasi tug’risidagi xamda algebraik tenglamalarni geometrik tushuntirish va yechish xaqidagi masalani quydi.