O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

Ommetrlar va ularni qiyoslash 
Ommetrlar deb elektr qarshilikni vositadan foydalanib o‘lchash uchun xizmat 
qiluvchi to‘g‘ridan – to‘g‘ri tasirli asboblarga aytiladi. O‘lchov chegarasiga 
binoan 
ularni 
mikroommetrlarga, 
milliommetrlarga, 
ommetrlarga, 
kiloommetrlarga, megaommetrlarga, gigaommetrlarga, teraommetrlarga ajratish 
mumkin. 
Ko‘plab ommetrlarning aloxida xususiyati bu shkalaning to‘g‘ri ifodalangan 
nochiziqliligi xisoblanadi. SHunga binoan ommetrning ruxsat etilgan asosiy 
xatolik chegarasi shkala uzunligiga nisbatan protsentlarda va belgilangan aniqlik 
sinfidan oshmasligi kerak. Ruxsat etilgan asosiy xatolik chegarasining obsolyut 
qiymati uzunlik birligida (mm) ifodalangan bo‘lishi mumkin yoki qarshilik 
birligida ifodalangan bo‘lishi mumkin (Om): birinchi xolatda ushbu kattalik 
shkala uzunligi bo‘yicha doimiydir; ikkinchi xolatda uning qiymati 
o‘lchanayotgan kattalik oshgani sayin o‘sib boradi. 
Xarakteri bo‘yicha asboblar oxirgi o‘lchov diapazonli shkalalarga ajraladi, 
ularda shkalaning maksimal raqamli belgisi – “cheksizlik” Minimal raqamli 
belgiga binoan ommetrlar nolli vanolsiz shkalali asboblarga bo‘linadi. Nol 
shkalasining va cheksiz o‘lchov diapazonli ommetrlarning o‘lchov diapazoni 
ikki tomandan chegaralangan, yoki o‘lchanayotgan qarshilikni katta qiymati 
tomonidan chegaralangan bo‘ladi. Ommetrlar shkalasi to‘g‘ri (minimal raqamli 
belgisi – chapda, maksimali – o‘ngda) yoki teskari (minimal belgi – o‘ngda, 
maksimali – chapda). 
Ommetr ko‘rsatkichini o‘lchov zanjiri zajimlari uzuqligida “

” belgidan va 
zajimlari qisqa tutashganda “0” belgisidan chetga chiqishi ruxsat etilgan asosiy 

---

120 
xatolik chegarasiga mos keluvchi masofadan oshmasligi kerak. Tasir prinsipi 
bo‘yicha ommetrlarni 3 guruxga bo‘lish mumkin. 
Birinchi gurux ommetrlarga mexanik qarama – qarshi momentli magnitoelektrik 
o‘lchov mexanizmlar kiradi. Ushbu guruxdagi ommetrlar asosan birdan bir 
necha ming Om qarshilikni o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Taminot manbasi 
sifatida odatda galvanik batareya xizqiladi. CHunki batareya kuchlanishi 
o‘zgaradi, ometrlar o‘zgaruvchan rezistor yoki xarakatlanuvchan shunt 
ko‘rinishidagi boshqaruchi qurilmaga ega. 
Ikkinchi gurux ommetrlarda o‘lchov mexanizmi sifatida magnitoelektrik 
logometrlar xizmat qiladi. Taminot manbalari sifatida qo‘l privodli generatorlar 
keng tarqalgan. Ushbu asboblarning yutig‘i qarshilikni keng diapazonda 
o‘lchash, o‘lchov natijalarini taminotdagi kuchlanish tebranishlariga 
bog‘lanmaganligi.
Uchinchi gruppagajda katta qarshiliklarni o‘lchash uchun mo‘ljallangan tera va 
giga om elektron tizim ommetrlari.
Ommetrlarni qiyoslashda quyidagi operatsiyalar bajariladi: tashqi ko‘rik, 
sinovdan o‘tkazilmoqchi bo‘lgan ommetrni xarakatlanuvchan qismini 
muvozanatini aniqlash, ko‘rsatkichlarni asosiy xatoligini va variatsiyasini 
aniqlash. Ushbu operatsiyalardan tashqari ommetrlar ishlab chiqarishdan yoki 
tamirdan chiqgandan so‘ng xarakatlanuvchi qismini sokinlashtirish vaqtini 
aniqlash, generator yoki to‘g‘rilagichga ega bo‘lgan ommetrlarni elektr 
izolyasiyasi sinovdan o‘tkaziladi, uzik zajimlardagi kuchlanish aniqlanadi.
Ommetrlar ko‘rsatkichlarini asosiy xatoligini va variatsiyasini aniqlash uchun 
qiyoslanatgan ommetr yordamida namuna o‘lchovi bilan ishlab chiqiladigan 
aniq qarshilikni o‘lchash bilan amalga oshiriladi.
Qiyoslash davrida namuna sifatida qiyoslanayotgan ommetrni ruxsat etilgan 
xatoligini 1/3 oshmagan xatolikni o‘lchovlar va qarshiliklar magazini 
qiyoslanayotgan asbobning ruxsat etilgan asosiy xatoligini chegarasi qiymatini 
0,1 oshmagan xolatda qadamma qadam qarshilik o‘zgartirish imkoni bo‘lishi 
kerak. Agar namuna magaini yoki o‘lchovi etarli darajada oxistalik bilan 
boshqarish imkonini bermasa uxolda unga ketma – ket qilib kichik qiymatli 
magazinni ulash mumkin. Qo‘shilayotgan magazinning aniqligi quyidagicha 
bo‘lishi kerak, namuna o‘lchovlarining umumiy xatoligi yuqorida ko‘rsatilgan 
talablarni qanoatlantiri kerak. 
Namuna o‘lchovlarini tanlashda qiyoslanayotgan ommetr va qarshilik 
o‘lchovlari xatoliklarini normalashda turli bo‘lishlari mumkin. O‘lchovlar uchun 
ruxsat etilgan asosiy xatoliklar chegarasi qarshilik qiymatiga nisbatan 
protsentlarda ifodalanadi. Bir vaqtning o‘zida ommetrlarning ruxsat etilgan 
asosiy xatolik chegarasi turli usullar bilan ifodalanishi mumkin. Bu xolatlarda 
normallashtirilgan xatolikni nisbiyga o‘tkazish kerak. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
vaziyatlarni ko‘rib o‘tadi. 
A 
Ommetr 
xatoligi 
berilgan 
ko‘rsatkichlarga 
nisbatan 
foizlarda 
normallashtirilgan: 

---

121 
Bu erda: δ – nisbiy xatolik, %; R – qiyoslanayotgan asbob ko‘rsatkichlari 
(kattalik o‘lchov birligida); 000000 – namuna o‘lchovida olingan o‘lchov 
kattaligining xaqiqiy qiymati (xuddi o‘sha kattaliklarda). 
Bu xolatda xatolikni qayta sanash talab qilinmaydi, chunki qiyoslanayotgan 
asbob va o‘lchovning xatoligi bir xil normallashgan. 
B Ommetr xatoligi yuqori o‘lchov chegarasida protsentlarda normallashgan: 
Bu erda: – o‘lchovlarning yuqori chegarasi (o‘lchanayotgan kattalik birligida); γ 
– keltirilgan xatolik, %. 
Nisbiy va keltirilgan xatoliklar orasidagi bog‘liqlik quyidagi formula bilan 
ifodalanadi. 
Ushbu asbob uchun keltirish xatolik berilgan va shkala bo‘ylab doimiydir. 
Nisbiy xatolik shkala uzunligi bo‘ylab o‘zgaradi va eng kichik qiymatga 
erishadi, ya’ni shkalani yuqori qismida. Namuna o‘lchovini tanlashda shu 
qiymatga asoslanish kerak. 
V Ommetr xatoligi o‘lchov diapazoni uzunligida protsentlarda normallashgan: 
YOki shkalaning barcha uzunligida protsetlarda: 
Bu erda: Chiziqli keltirilgan xatolik %, L – o‘lchov diapazonining uzunligi, 
mm; shkalaning to‘liq uzunligi, mm; S – shkala bir qismining uzunligi, Ushbu 
usulda nisbiy xatolikni normalash yordamida xisoblanishi mumkin: 
Bunda nisbiy xatolik doimiy bo‘lmaydi. Xatolik diapazon chekkalarida o‘sadi va 
minimumga shkalaning geometrik markazida erishadi. SHunday qilib, namuna 
o‘lchovini tanlashda ommetr shkalasining geometrik markazidagi xatolikga 
mo‘ljal olishi kerak. 
Ko‘rsatkichlar asosiy xatoligi va variatsiyasini aniqlashdan oldin ko‘rsatkichni 
korrektor yordamida mexanik nolga o‘rnatish kerak. Elektron tizim ommetrlari 
qiyoslanishdan 
avval 
ekspluatatsiya 
qilish 
bo‘yicha 
yo‘riqnomada 
ko‘rsatilganidek qizdirib olinadi. Boshqaruvchi qurilmalarga ega bo‘lgan 
asboblar xatoliklar aniqlanishidan oldin shkalaning nazorat belgilari bo‘yicha 
sozlanib olinishi kerak. Taminot manbasining kuchlanish va chastotasi, 
generator rukoyatkasini aylantirish chastotasi nominal bo‘lishi kerak. 
Xatoliklarni aniqlashni ikki usul bilan amalga oshirish mumkin.
Birinchi usulda, ommetrga namuna qarshilik magazinini ulaysiz, uning 
qarshiligi oxistalik bilan o‘zgartiriladi, ommetr ko‘rsatkichini shkalani talab 
qilinayotgan raqamli belgisiga o‘rnatilishiga erishiladi. Qarshilikni xaqiqiy 
qiymati qarshilikni namuna magazinidan sanab olinadi. Xatolikni absolyut 
qiymati quyidagi formula bo‘yicha xisoblanadi. Xar bir raqamli belgida xatolik 
ikki marotaba aniqlanadi, bunda ko‘rsatkich ushbu belgiga bir marotaba 
chapdan, ikkinchi marta o‘ngdan keladi. Ushbu ikki qiymat orasidagi ayrima 
ko‘rsatkichlar variatsiyasini beradi. 
Ikkinchi usulda xatoligi aniqlanayotgan shkalani nuqtasi uchun mos keluvchi 
nominal qiymatgacha magazin qarshiligi o‘zgartiriladi. Ushbu xolatda xatolik 
qiymati qiyoslanayotgan asbob shalasida sanab o‘tilishi mumkin. 
Generatori uchida o‘rnatilgan ommetrlarni qiyoslashda (masalan, M1101) 
namuna magazinida shkalani tekshirilayotgan nuqtasiga mos keluvchi qiymat 

---

122 
o‘rnatiladi va generator ruchkasi berilgan chastota bilan aylantiriladi. 
O‘lchashlar kamida 3 marotaba o‘tkaziladi. Asosiy xatolikni absolyut qiymati 
ushbu uchta o‘lchashlarning o‘rta arifmetigi va namuna o‘lchovida o‘rnatilgan 
xaqiqiy qarshilik orasidagi ayrima sifatida amalga oshiriladi. Ko‘rsatkichlar 
variatsiyasi o‘lchashlarda olingan ayirmalarning eng kattasiga teng bo‘ladi.