O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

ETALONLARNING YARATILISH TARIXI. 
 
Eng qadimiy o‘lchovlar taxminan 5000 yil muqaddam, Vavilonlik 
olimlar tomonidan yaratilgan. Ular o‘lchovlarni uzunlik birligi asosida 
olishga 
kelishganlar. 
Qolgan 
birliklarni 
quyidagicha 
keltirib 
chiqarganlar: yuza birligi – tomonlari uzunlik birligiga teng bo‘lgan 
kvadrat; hajm - kirralari uzunlik birligiga teng bo‘lgan kub; og‘irlik 
birligi – birlik hajmni tuldiruvchi suvning og‘irligi. Bu o‘sha davrga 
nisbatan juda ulkan yangilik edi. CHunki bunda turli kattaliklarning 
birliklari o‘zaro bog‘liqda qurilishi mumkin edi. 
Oradan ko‘p asrlar va ming yilliklar utdi. Vavilon va boshqa davlatlar 
tarkalib yoki parchalanib ketdi. Madaniy rivojlanishda birmuncha 
turg‘unlik xo‘qm surdi. Ilmiy va madaniy rivojlanish sekin asta 
Markaziy Osiyo tomon surila boshladi. Markaziy Osiyo, ayniqsa 
Movarounnahrda ajdodlarimiz ilmiy va madaniy rivojlanishi butun 
dunyoga urnak bo‘la oladigan darajada amalga oshirdilar. Ko‘plab 
asarlar yoziladi. Afsuski, bu asarlarning aksariyati turli boskinchilik 
urushlari davrida yo‘q bo‘lib ketgan. Lekin shu asarlar bir necha yuz 
yillar davomida dunyoning yirik ilm dargoxlarida o‘quv darsliklari va 
qo‘llanmalari sifatida foydalanilganligi hozirda ma’lum. 
2
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” II боб, 2.3.3.1 мавзу, 94-95 бет

---

29 
Olimlarimiz ko‘proq tabiiy va antropometrik birliklarga ahamiyat 
berishgan. Ba’zi bir birlik o‘lchamlari boshqa davlatlarda ham tadbiq 
etila borgan. Masalan, Qadimgi Rus va boshqa Evropa davlatlariga 
o‘lchash birliklari arshin (forscha «arsh» - tirsak) , sajen («sarjin» - uch 
tirsak) shular jumlasidandir. 
Yillar o‘tgan sari, xalqaro ijtimoiy va iqtisodiy aloqalar yangi 
pog‘onalarga ko‘tarildi vaxalqaro kelishuvlar asosida yaratilishi lozim 
bo‘lgan birliklarga ehtiyoj tobora ortdi. Va nixoyat, XVIII asrning 
oxirlariga kelib bu muammo o‘ta dolzarb ahamiyat kasb eta boshladi.
Xo‘sh, yaratiladigan o‘lchovlar tizimi qanday bo‘lishi kerak edi? 
✓
Eng avvalo, har bir o‘lchov bir nechta davlatlar uchun umumiy 
tavsifga ega bo‘lishi lozim edi. 
✓
O‘lchovlarning doimiy va o‘zgarmas bo‘lishi uchun ular tabiiy 
bo‘lishi lozim edi. SHunda, agar yaratilgan namuna (etalon) yo‘qolsa, 
uni yana qaytadan tiklash, ya’ni tabiatdan olish imkoniyati saqlanib 
qolardi.
✓
O‘lchovlar o‘zaro bir tizimda bog‘langan bo‘lishi kerak edi. 
1790 yilning 8 mayida, Fransiya Milliy majlisi o‘lchovlar tizimini 
yaratish borasida reforma o‘tkazib, dekret qabul qildi. Bunga bog‘liq 
amallarni bajarish fanlar akademiyasi zimmasiga yuklandi. Mashxur va 
taniqli olimlardan iborat maxsus komissiya tuzildi. Bu komissiya 
«Barcha davrlar va hamma halqlar uchun» shiori ostida faoliyat 
yuritdilar. 
Komissiya oldidagi muhim vazifa Parij meridiani bo‘yicha Dyunkern va 
Barselona shaharlari orasidagi masofani aniq va bir yunalishda o‘lchash 
edi. Aynan shu ikki shaharning olinishiga sabab, ularning ikkovi ham 
dengiz sathida va bir Parij meridianida yotar edi.
Vazifani bajarish akademiklar Meshen va Delambrlarga topshirildi. Bu 
ishni bajarishga 6 yil vaqt ketdi. Tekis joylarda bevosita, past-baland 
joylarda esa ko‘p uchburchak shakllari yasalib, uning bazis tomoni 
bo‘yicha to‘g‘ri masofa aniqlanar edi.
O‘lchashlar tugaganidan so‘ng, olimlar yangi o‘lchovning uzunligini 
hisoblab chiqardilar. Bu uzunlik Parij meridianining qirq milliondan bir 
ulushiga teng edi. YAngi uzunlik birligiga metr («metron» - grekcha 
“o‘lchov”) nomi berildi. aynan mana shu birlik metrik birliklar 
tizimining asosi bo‘lib hisoblandi
1869 yil Peterberg akademiyasi dunyodagi barcha yirik ilm 
dargoxlariga metrni qayta ko‘rib chiqish xususida quyidagicha murojaat 
qildilar: 
«Ilm-fan yutuqlariga suyanib, Metr-Er meridiani charog‘ining o‘n 
milliondan bir ulushi degan ta’rifdan voz kechish lozimdir. CHunki 
takomillashtirilgan tarzdagi keyingi o‘tkazilgan aniq o‘lchashlar 
natijalari har xil bo‘lgan. Lekin har bir qayta o‘lchashdan so‘ng 
metrning uzunligini o‘zgartirish yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holatdir». 

---

30 
Buni hisobga olgan Peterburg akademiyasi Fransiya arxivida 
saqlanayotgan metrning dastlabki holida nusxalarini tayyorlash va turli 
davlatlarga berishni taklif etdi.
3
1875 yil Parijda xalqaro konferensiya chaqirildi. 17 davlat vakillari 
metrik tizimni xalqaro sifatda tan olish bo‘yicha metrik konvensiyani 
(shartnomani) 
imzoladilar. 
Aynan 
shu 
konferensiyada 
Xalqaro 
komissiyaning ko‘zatuvi ostida platina va iridiy kotishmalaridan 34 
dona metr etaloni va 43 ta kilogramm etaloni tayyorlandi. SHulardan 
№28 va №11 metr etalonlari hamda №12 va «26 kilogramm etalonlari 
Rossiyaga berildi. 
1967 yili eng zamonaviy asboblar bilan Er meridianining qirq 
milliondan bir ulushi aniqlandi va natijaga ko‘ra Fransiyadagi arxiv 
metr meridional metrdan faqat 0,2 mm qisqarok ekan. 
Platina-iridiydan tayyorlangan metr etalonining xatoligi +1,1.10
-7
metr 
bo‘lib, asrimizning boshidayoq bu e’tirof etilgan edi. 1960 yilda 
og‘irlik va o‘lchovlar bo‘yicha XI bosh konferensiya atom 
nurlanishlarining spektral chiziqlari to‘lqin uzunliklarining doimiyligi 
asosida kripton metr etaloniga ta’rif berildi.
Undagi xatolik 5.10
-9
metrga teng edi.
Birok kosmik asrda bu ham qoniqtirmadi va 1983 yil, og‘irlik va 
o‘lchovlar bo‘yicha XVII Bosh konferensiyada metr etaloniga yangi 
ta’rif berildi: metr - yorug‘lik nurining vakuum sharoitida sekundning 
1/299792458 ulushidagi bosib o‘tgan masofasiga teng. 
Massa birligining etaloni ham qiziq tarixga ega. «Arxiv kilogramm» 
1872 yilda tayyorlangan bo‘lib, toza suvning 4
0
S dagi 1 dm
3
hajmga 
to‘g‘ri keladigan massasiga teng hisoblangan. U balandligi va diametri 
39 mm ga teng bo‘lgan platina silindrdan iborat. Undan olingan 
nusxalar esa platina-iridiy kotishmasidan tayyorlangan.