O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

 

---

427
6-mavzu: Mamlakat yagona transport tizimini ekspuatatsiyasini 
takomillashtirish 
Reja
1.
Turli transportlar to‘tashgan joylar 
2.
Transport- ekspeditsion xizmat ko‘rsatishni yaxshilash 
3.
Xalqaro terminallarda yuk tashish 
Tayanch so‘zlar va iboralar: transport ekspeditsion xizmati; yuklarni 
komplektlash; terminal; transport bog‘lamalar; terminallarning texnologik 
jihozlari.
Turli transportlar to‘tashgan joylarida sodir bo‘ladigan xarajatlar miqdorini, 
yuklarning saqlanishi, tara xarajatlari, zahiralar qoldig‘i miqdori va transporga 
bevosita taalluqli bo‘lmagan boshqa xarajatlar miqdori transport ekspluatatsiyasi 
qanday tashkil qilinishga ko‘p -jihatdan bog‘liqdir. Bunday xarajatlar miqdori 
ancha katta bo‘lib, uni kamaytirish uchui transport ishini takomillashtirish, 
ijtimoiy pshlab chiqarish samaradorligini oshirish, mamlakat yagona transport 
tizimini yanada rivojlantirshl vazifalariga muhim tadbir sifatida qarash ke rak. 
Transport bilan bog‘liq xarajatlarni qisqartirish va kelajakda amalga oshirilishi 
zarur bo‘lgan tashkilip va texnik tadbirlarga transport-ekspeditsion xizmat ko‘rsa-
tpshni ixpshlash. Kjlarni konteyner va tagliklarda ta shish, oqilona bo‘lmagan 
yuk tashishlarnn qisqartirish, turlixil transport ishlarinio‘zaro muvofiqlashtirish, 
litsenziyalash mexanizmi bilan har xil mulkdorlarga qarashli iktomobil transporti 
pshmim tartibga solish, kira xaqlarini takomillashtirish va boshqalar kiradi. 
Transport- ekspeditsion xizmat ko‘rsatishni yaxshilash
. Hozirgi kunda 
O‘zbekiston avtomobil transporti bilan temir yo‘l transporti bekatlari va amudaryo 
suv portlaridan yiliga deyarli 30mln. Tonna yuk tapshb ketiladi yoki olib kelinadi. 
Bundai joylardan mingaqaviy avtomobillarda tnshpsh uyushmalariga qarashli 
avtomobillar bplap jami 60 fonzga yaqin yuk olib ketiladi yoki tashib keltiriladi. 
Bu bilan bog‘liq bo‘lgan yordamchi transport shplarining asosii kismini ko‘p 
hollarda yuk oluvchilar yoki yuk jo‘natuvchilar bajaradi. Axborot ishlari, 
hujjatlarni rasmiylashtirish, yuk tashishni rejalashtirish, yuklarini komplektlash, 
hisoblashlar va boshqa yordamchi ishlar ham ko‘shimcha markazlashtirilgan 
tartibda bajarilmaydi. Bunda yuk tashishning yagona transport jarayoni 2—3 
mustaqil sismga bo‘linib ketadi. Bunday sharoitda me’yorida ishlab turgan 
yagona transport tizimi oldiga yuklarni jo‘natuvchi omboridan yuk oluvchi 
omborigacha tashish ishlari yuk jo‘natuvchi va oluv- chining ishtirokisiz yagona 
hujjat bilan o‘yicha ama-vya oshirilishi vazifa qilib qo‘yilishi mumkin. Bunday 
hol-larda transport jarayoni uzluksiz amalga oshirilishn bilan birga yagona 
transport tizimidan foydalanuvchilarga trang-port-ekspeditsion xizmat ko‘rsatish 
ishlari markazlash-rilgan usulda bajariladi. Barcha yordamchi ishlardan, ya’nm 
yuklarni temir yo‘l bokatlarnga va amudaryo daryo portlarshy avyumobil 

---

428
transportida olib kelish yoki aksincha ularan olib ketish hamda yuklarni 
jo‘natuvchi omboridan yuk oluvchi omborigacha eltlb berish itlaridan yuk 
egalarini ozod qilinib, bunday ishlarni transport — ekspeditsion xizmat larini 
bajaruvchi maxsus tashkilotlar bajaradi. 
Hozirda mavjud .maxsus transport — ekspeditsion tashkilotlarning ish 
tajribasi ular faoliyagi yuqori daraja-da samaraliekanliginiko‘rsatmoqda.Bunda 
ekspeditorlik va yuk ortuvchi ishchilar soni keskin qisqaradi, avtomobil lardan 
foydalanishyaxshilanadi, 
ayrimhollarda 
tashishxarajatlari2—
3martakamayadi,vagollar,avtomobillar, 
ortish-tushirish 
mashina 
va 
mexamizmlarining bekatda turib qolish vaqtlari sezilarli darajada qnsqaradi. 
Ularni bir transport turidan ikkinchisiga o‘tkazishuchun ras miylashtirish bilan 
shug‘ullanadigan xodnmlar sonikamayadi yoki ular umuman kerak bo‘lmay 
qoladi, temir yo‘l bekatlari va portlardan olib ketilmagan qoldiqyuk hajmi 
kamayadi. Qoraqolpog‘istonRespublikasi, toshkent shaxar va barcha viloyatlar 
avtomobil transportida yuk tashishdagi yordamchi ishlarni markazlashtirilgan 
usulda bajarishdanolinadigan tejam xar bir tonnayuk uchun o‘rta hisobda 1,0-
1,2 ming so‘mni tashkil qiladi. 
Hisoblarga ko‘ra, O‘zbekistoida transportekspeditsion xizmati o‘z ichiga olishi 
mumkin bo‘lgan ishlar hajmi 2010 yilda taxminai 50 mln. Tonna bo‘lib, 
shundan temir yo‘l bekatiga keltirilganva bekatdan olibketilgan yuklar 40 mln. 
Tonnani tashkil etishi mumkin. 
Transport-ekspeditsion 
xizmati 
toshkent 
shahar, 
viloyatlar 
va 
qoraqalpog‘iston Respublikasi avtomobil trans-porti uyushmalari tizimida yoki 
temir yo‘l transporti tizimida tashkil qilinishi mumkin. Hozir bu tizimlarda 
transport-ekspeditsion xizmatini tashkil qilish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. 
Transport ekspeditsion xizmatiningbu ikki yo‘nalishidagi rivojlanishini taqqoslash 
ularning har biri o‘z afzalliklariga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
Transport ekspeditsion xizmatini temir yo‘l tizimida tashkil qilish yuk ortish 
va yuk tushirish mexanizmlari va ombor xo‘jaligidan to‘la foydalanish imkonini 
beradi, vagonlar turib qolishini kamaytiradi, bekatlarda avtomobillarga yuk 
ortshp ishlaridan ishchilarni batamom ozod qiladn va malakali ishchi kadrlarga 
tayangan xolda transport-ekspeditsiya ishlarini tezroq yo‘lga qo‘nilishiga olib 
keladn. Bunday hollarda avtomobilda yuk tashish ishlari yuqorida keltirilgan 
uyushmalar avtomobil transporti saroylari tomonidan oldindan tuzilgan shartnoma 
asosida bajarmagan. 
Bunday tizim yuklarni etkazib beruvchi omboridan yuk oluvchiiipg omboriga 
bevosita etkazib berishni ta’minlaydi. Toshkent temir yo‘li tovar bekati, mana 
shu tizim asosida ishlaydi. Lekin bu tizim yuklarni bevosita avtomo bilda tashib 
daryo portlariga, aeroportlarga xizmat qilish uchun avtomobil transportida 
parallel tashkilot tashkil qilishni taqazo etadi.

---

429
Transport-ekspeditsion xizmatini avtomobil transporti tizimida tashkil qilish 
yuklarni avtomobillardan temir yo‘l vagoiiga ortishda va aksincha temir y o‘l 
vagonidan avtomobillarga ortishda hujjatlarni qayta rasmiylashtirishni talab 
qiladiki, buning uchun parallel shtatlar saqlashga to‘g‘ri keladi. Bunda mijozlar 
va transport saroylari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa birmuncha murakkablashadi. Lekin 
transport ekspeditsion xizmati shunday tashkil etalganda yuklarni bevosita 
avtomobillarda suv va havo transportiportlaridan tashish ham mumkin bo‘ladi. 
Tranport—ekspeditsion xizmatini rivojlantirishning maqsadga muvofiq, 
yo‘nalishini ilgari tashkilqilingan transport-eksleditsion tashkilotlari tajribasini 
hisobga olgan holda hal qilish zarur. Transport -ekspeditsion xizmatining u yoki 
bu turi kelajakda keng tarqalishi va mamlakat yagona transport tizimining 
transport turlarini bir-biriga bog‘lab turuvchi ajralmas qismibo‘lib qolishikerak. 
Tajribalar 
shuni 
ko‘rsatadiki, 
yuk 
tashib 
keltirisholib 
ketishdagahammaishlar transport-ekspeditsionxizmatbilan to‘la ta’minetilganda 
biryildaiqtisodiyotdagi 
transport 
xarajatlarinitaxminan 
2mlrd. 
So‘mga 
kamaytirishimkoniniberadi. Shuni qayd qilish zarurki, xarajatlarni bunday 
kamaytirishga qo‘shimcha investitsionmablag‘ sarflamay,faqat tashkiliytadbirlar 
o‘tkazish yo‘li bilan erishiladi. 
Passajirlarga kompelks transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish ko‘p hollarda 
transrortdan foydalanuvchilarga chipta sotib olish, qo‘l yuklari va bagajlarni 
keltirib berish, transportning bir turidan ikkinchisig ao‘tish uchun bir qancha 
qulayliklar yaratadi. 
Mamlakatimizda aholiga transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish bilan 
transport kompaniya va uyushmalarning iassajirlar xizmati bo‘limi, turistik 
ekspeditsion byurolari, passajir transportlariga ilgaridanchipta sotish agentliklari, 
aholiga transport ekspeditsion xizmati ko‘rsatish maxsus korxonalari, xorijiy 
turistlar uchun respub-lika aksionerlik jamiyati — "inturist" va boshqa tashkilotlar 
shug‘ullanadi. 
Transport-ekspeditsion xizmatini tashkil qilishbarcha turdagi transportlarda 
ham passajtrlar va ularyuklari hamda bagajlarini tashish ishlari bir xil, chiita 
hujjatlari iloji boricha yagona bo‘lnshi taqazo etiladi. Bu narsa bir necha passajir 
transporti turlaridan foydalanganlikda passajirlarga qulayliklar yaratadi. Shuni bir 
bor takrorlash zarurki, passajirlarga qulayliklar yaratishdachiptalarni birnecha( 1 5 )
kun ilgari sotish passajirlar bagajlarini keltirib berish va bir transport turidan 
ikkinchisiga o‘tishda ularga zarur xizmat ko‘rsatish juda katta ahamiyatga egadir. 
Passajirlarga transport ekspeditsion xizmati kompleks tashkil qilinganda ularga 
qo‘shimcha xizmatlar ham ko‘rsatish mumkin. Masalan, aholiga turistik 
xizmatlar ko‘rsatish (sayohat qilishni tashkil 
lnsh, mehmonxonalarga 
joylashtirish, teatr va muzeylarga chipta sotish va hokazo).