"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kalit s zlar: S o g i o m ijtimoiy muhit, yovvoyilik, insoniylik 
konsepsiyasi, tarbiya hayot-mamot masalasi, odamni insonga aylantirish, 
boshi berk "k cha", milliy oyaning hayotchanligi, ilmiy-falsafiy 
dunyoqarash, ma'naviy-axloqiy tariazzul, Tabiat halokati, Noosfera davri 
falsafasi, texnokrotik ong. 
Takrorlash uchun savollar 
1. So lom ijtimoiy muhit nimaga bo iiq? 
2. Nega tarbiya hayot-mamot masalasi hisoblanadi? 
3. Odamzot nega tobora boshi berk "k cha"ga kirib bormoqda? 
4. Barcha ziddiyatlarni hal qilishning madaniyatli, insonlarga xos y li 
bormi? 
5. Nega ijtimoiy ong ijtimoiy voqelikdan orqada qolmoqda? 
6. zbekiston tarixan qanday mamlakat b lib kelgan? 
7. "Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsilining asosi nima? 
8. Nima uchun Noosfera davrida har bir odamning Ona tabiat oldidagi 
mas'uliyati oshib ketdi? 
15 

---

I B LIM 
NOOSFERA 
NOOSFERA-TABIAT TARAQQIYQTINING YANGI BOSQICHI 
"Tabiat - jamiyat - inson" kooevolutsiyasL 1924 yil Parijdagi ilmiy 
anjumanda rus olimi V.Vemadskiyning biosfera taraqqiyoti t risidagi 
konsepsiyasi muhokamasida fransuz olimi EXerua "Noosfera" atamasini 
birinchi b lib q lladi. Bu atama turli talqinga ega b lsa-da, Aql sohasi 
sifatida sodda ta'rifiash keng tarqalgan. Aslida Noosfera biosferaning 
shunday bir holatiki, biosferani Aql yordamida insoniyat umumiy 
manfaatlariga muvofiq rivojlantirish, uning istiqbolini jiddiy ylab, yangi 
dunyoqarashni shakllantirish jarayoni boshlanishini anglab yetishdir. 
Bunga k ra, ilmiy-texnika taraqqiyoti (ITT) va ayniqsa ilmiy texnika 
inqilobi (ITI) sharoitida Ona tabiatni asrab-avaylash uchun insoniyat 
mas'uliyati nihoyatda oshib borayotganligini hisobga olib, yalpi umumiy 
harakat y nalishi belgilash zaruratini bilib olishdir. 
Ushbu tahsilda "Tabiat - jamiyat - inson" kooevolutsiyasini saqlab 
qolish, uni yangi bosqichga k tarishda har bir odam, odamlar 
uyushmalari faoliyatida, davlatlar geosiyosatida jiddiy zgarishlar 
b lishi, mafkuralarning asosiy y nalishi insonparvarlik ruhini qaror 
toptirishga qaratilishi t risida bilim beradi. Uni anglab olish hozirgi 
zamondagi har bir mutaxassis uchun ham farz, ham qarzdir. 
Tabiat tushunchasi tor ma'noda Yer deb atalgan va Quyosh tizimiga 
kiradigan bir planetani anglatadi, keng ma'noda esa, bizni qurshab 
turgan gallaktika, undagi bizning quyoshimizdek, undan kichik va juda 
katta milliardlab yulduzlar, shuningdek, boshqa metagallaktikalarni 
anglatadi. Demak, olam ma'nosida tabiat cheksiz-chegarasiz b lib, u 
har jihatdan tartibli yaxlit tizimdir. Fan nuqtai nazaridan moddiy 
narsalarning barchasi z- zidan mavjud va z- zidan doimiy 
harakatda. Bir holatdan boshqa holatga tib turish jarayonida 
mavjuddir. Ilm-fan olamdagi k zga k ringan va k rinmaydigan 
17 

---

barcha moddiy narsa (jism)larni bitta atama - materiya kategoriyasi 
bilan ifodalaydi. 
Sinergetika nuqtai nazaridan barcha narsa, hodisa, jarayonlar tartibsiz 
(Xaos, y qlik) holatidan harakat natijasida tartibli bir tizimlarga kelib, 
muayyan qonuniyatli harakatga ega b lib qoladi. Xaos - y qlik, 
tartibsizlikdan (bu ham materiya harakatining bir k rinishi) Koinot 
1,5'° - 2
10
, ya'ni 15-20 milliard yil muqaddam vujudga kelib, yetarli 
strukturaga ega boimagan narsalardan yangi-yangi strukturali jismlar 
paydo boigan. Ammo bu tartibga tushgan narsalarda barqarorlik va 
beqarorlik holatlari sodir b lib turadi. 
Kosmik jism b lgan Yer taxminan bundan 6-6,5 mlrd. yil muqaddam 
vujudga kelgan. 3,8 mlrd. yil muqaddam Yerda hayot alomatlari paydo 
b lgan. Tiriklik sohasi taraqqiyotning maium bir bosqichida dastlabki 
ibtidoiy odamlar 3-5 million yil muqaddam bir tur sifatida paydo b lgan. 
Hozirgi fiziologik va intellektual salohiyatga ega b lgan odam zoti -
Homo sapiens - Aqlli inson bundan 50-40 ming yillar oldin vujudga 
kelgan. Bu tipdagi odam miya yarim sharlarida rivojlangan nutq tili 
markazining vujudga kelishi natijasida uning xotirasi va tafakkuri ilgarigi 
odam tiplaridan sifat jihatidan farq qiladigan holga kelgan. Natijada 
odamlar gala-gala b o i i b yashashdan jamoa-jamoa b lib hayot 
kechirishga ta boshlashgan. Odamzotning shu tariqa jamiyat b o i i b 
yashashga tishi oqibatida yer yuzasida Aql sohasi - Noosfera vujudga 
kelgan. Biosferaga u faol ta'sir k rsata boshlagan. ITT va ITI natyasida 
"Tabiat - jamiyat - inson" kooevolutsiyasi buzila boshlab, endilikda Yer 
deb atalgan tabiatni yana xaos holatiga qaytarish xavfini yuzaga 
keltirmoqda. Aql tufayli sodir b lgan bu xavfning oldi faqat inson 
tafakkur tarzini zgartirish va Aqlni oqilona ishlar tomon burish 
orqaligina hal qilishi mumkin.