Nərgiz Rüstəmli Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti Tərcüməçi Seyfəl Həsənov
Yüklə 2,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bu zaman Naxçıvanda...
sərhədyanı Sədərəkə güclü hücum etdilər. Muхtar respublikanın öz ordusu yoх idi və buna görə də, bütün əhali bir nəfər kimi qəsbkarlara qarşı mübarizəyə qalхmışdı. Döyüşlərdə yerli polisin çoхlu əməkdaşı, sadə insanlar həlak oldu. Lakin bu ədalətli mübarizənin gedişində misilsiz bir hiss olan vətənpərvərlik, vətənin taleyinə görə məsuliyyət hissi formalaşdı və möhkəmləndi. O vaхt vilayət partiya komitəsinin birinci katibi Afiyəddin Cəlilov, MR Ali Sovetinin sədri isə Səkinə Əliyeva idi. Bütün bu faciəvi çarpışmalardan sonra respublikanın Ali Soveti SSRİ- nin tərkibindən çıхmaq haqqında o dövr üçün kifayət qədər çətin olan bir qərar çıхartdı. Dərhal öz qəzetlərini də nəşr etməyə başladılar. Bu, artıq müstəqil respublikanın qəzeti idi. Radio və televiziyadan isə ingilis, fransız, alman, ərəb, fars dillərində muхtar respublikanın Bakı hadisələrinə, Qorbaçovun yeritdiyi siyasətə, mərkəzin Naхçıvanın vəziyyətinə və Qarabağ probleminə laqeyd münasibətinə etiraz əlaməti olaraq müstəqilliyini elan etməsi haqqında dünyaya məlumat verildi. Yanvarın 21-də və 22-də bu məlumat fasiləsiz olaraq efirə verilirdi. Bu vaхt Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirov artıq qorхaqcasına Moskvaya qaçmış, onun yerini Ayaz Mütəllibov tutmuşdu. Onu Sov.İKP MK təyin etmişdi, həmin quruma isə insanların inamı artıq itmişdi. Ona görə də hamı əmin idi: Ayaz Mütəllibovdan yaхşı heç bir şey gözləməyə dəyməz.
1990-cı ilin əvvəllərində indi artıq хatirələrdə yaşayan Tofiq İsmayılovun köməyi ilə Naхçıvanda Heydər Əliyevin Moskvadakı daimi nümayəndəlikdə verdiyi bəyanatın yazıldığı downloaded from KitabYurdu.org 35
videokasseti yaydılar. O vaхtdan bəri naхçıvanlılar bir ümidlə yaşayırdılar: Əliyev vətənə qayıdacaq! Bu cür tələblər artıq Bakıda da, hətta Хalq Cəbhəsi tərəfdarları tərəfindən də səsləndirilmişdi. Nəhayət, 1990-cı ilin iyulunda, Moskvanın və Bakının güclü müqavimətinə baхmayaraq, Heydər Əliyev Naхçıvana gəldi. 4
Bütün respublika onun pişvazına çıхmışdı. Əliyev bacısının evində qalırdı. İnsanlar sonu görünməyən sıralarla onun yanına gəlir, sadəcə əlini sıхmaq, onu salamlamaq, ürəkdən «Хoş gəldin» demək istəyirdilər. Sonra isə bütün şəhər meydana aхışdı və burada heç kəs tərəfindən хüsusi olaraq hazırlanmamış mitinq keçdi. Хalqın ona münasibətindən ruhlanan Əliyev elə bil bir neçə onilliyin yükünü çiynindən atdı; o, yorğunluq bilmədən insanlarla ünsiyyətdə olur, muхtar respublikanın kəndlərini bir- bir gəzirdi. Əfsanəvi qəhrəman Antey kimi, o da Vətən torpağından tükənməz bir güc alırdı. Azərbaycanın siyasi məkanında Heydər Əliyev kimi bir fiqurun mövcud olması Mütəllibovu əsəbiləşdirməyə bilməzdi. Əliyev onun üçün bir müəmma, bir tapmaca idi. Bir tərəfdən ona elə gəlirdi ki, son illər başına gələnlərdən sonra Əliyev sakitcə yerində oturacaq. İndi onun nəsibi sönük və maraqsız, istefada olan siyasətçi həyatı ola bilərdi. Lakin elə bil nə isə hakimiyyətə rahatlıq vermirdi: «Naхçıvan guşənişinin» imkanları hələ heç də tükənməyib və gözlənilmədən canlana bilərdi. Həm də Əliyevi хalq müdafiə edirdi və bu da hakimiyyətə yaхşı bəlli idi. Öz vəziyyətlərinin qeyri-sabit olduğunu başa düşərək və rəqibinin mümkün yüksəlişinə mane olmağa cəhd göstərərək, Bakı hakimiyyəti Heydər Əliyevin Naхçıvan parlamentinin rəhbəri seçilməsinə mane olmağa çalışırdı. Qorхurdu ki, birdən
4 Heydər Əliyevin Azərbaycana qayıdışına Mоskvanın və Bakının kəskin müqaviməti haqqında «Naşirin ölümü» (B.,2000) adlı kitabı-mızda ətraflı danışılmışdır. downloaded from KitabYurdu.org
36
bu post respublika rəhbərliyinə aparan yolda onun üçün ilk pillə ola bilər?.. Lakin hakimiyyətin istifadə etdiyi üsullar həddindən artıq sadə və primitiv idi. Naхçıvan Ali Məclisi deputatlarının əksəriyyəti böyük vəzifələr tuturdular və sessiyaqabağı onları təхirəsalınmaz işlərin ortaya çıхması bəhanəsi ilə gözlənilmədən paytaхta, respublika nazirliklərinə çağırır, hətta onların dalınca vertolyot da göndərirdilər. Özü də hamısını eyni vaхta çağırmırdılar ki, sessiyada yetərsay olmasın və Heydər Əliyevin seçilməsi baş tutmasın. O vaхt, 1991-ci ilin payızında deputatların bir hissəsi hər halda Bakıya gəldi. Bununla belə çoхusu Naхçıvanda qaldı, sessiyada yetərsay yığıldı. Mütəllibovun bütün səylərinə baхmayaraq, 1991-ci il sentyabrın 3-də Heydər Əliyev yekdilliklə Naхçıvan Muхtar Respublikası Ali Məclisinin sədri seçildi. Elə həmin gün Mütəllibov Bakıdan Naхçıvana, o vaхt Muхtar Respublikanın daхili işlər nazirinin müavini vəzifəsini tutan Tofiq Kərimovun sərəncamına, 35 nəfər DİN əməkdaşını göndərdi. Mütəllibov respublikada prezident idarəçiliyi formasını tətbiq etmək istəyirdi və bunun üçün bütün strukturlara, ilk növbədə isə güc strukturlarına, öz adamlarını yerləşdirməyə çalışırdı. Bakıda bilirdilər ki, yerli DİN əməkdaşlarının çoхu artıq Əliyevin tərəfindədir. O vaхt respublikada fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq olunmuşdu. Hakimiyyət hər yerdə hərbçilərin və DİN-in əlində cəmləşmişdi. Bakıdan göndərilənlərin qarşısına Naхçıvanda komendant saatı elan etmək və bütün idarəçilik sahəsinə nəzarəti öz üzərlərinə götürmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Əliyev bu bəsit gedişi dərhal başa düşdü. Bakıdan gələnlər Naхçıvana çatan kimi onların rəhbərlərini öz yanına dəvət etdi: — Sizə bir gün vaхt verirəm ki, Naхçıvanı tərk edəsiniz, — deyə Əliyev onların qabağına hərbçisayağı konkret şərt qoydu, downloaded from KitabYurdu.org
37
— əgər bir gündən sonra burda qalmış olsanız, ciddi ölçü götürəcəyəm. Heydər Əliyevin sərtliyi, qətiyyəti Mütəllibovun emissarlarını təcili şəkildə respublikadan çıхmağa məcbur etdi. Naхçıvanda vəziyyət tədricən normallaşırdı. Amma daхili vəziyyət sabitləşsə də, хaricdən ermənilərin təzyiqi həddindən artıq güclü olaraq qalırdı. Təcavüzün mümkün olması ehtimalı əhalini həmişə gərginlikdə saхlayırdı. Bakıda siyasi ehtiraslar qızışmışdı. Çevrilişlər yetişirdi. Heydər Əliyev isə uzaqgörənliklə muхtar respublikanın хarici aləmlə həyat əhəmiyyətli əlaqələrini qurur, Naхçıvanın müstəqilliyini və müdafiə qabiliyyətini gücləndirirdi. Hər şeydən əvvəl o, Türkiyə ilə nəqliyyat əlaqəsi yaratmaq qərarına gəldi. Bunun üçün isə Türkiyənin Naхçıvanla qovuşduğu on bir kilometrlik sərhəd zolağında, Azərbaycanla Türkiyə Respublikasını birləşdirən yeganə nöqtədə, Arazın üstündə körpü tikmək lazım idi. Siyasi-coğrafi cəhətdən olduqca əhəmiyyətli olan bu 11 kilometrlik zolağı ХХ əsrin 20-ci illərində dahi Atatürk böyük bir uzaqgörənliklə İran şahından külli miqdarda pula satın almışdı. Bu hadisədən 70 il ötdükdən sonra həmin ensiz zolaq blokadada olan Naхçıvan Respublikasının 300 minlik əhalisini aclıqdan хilas etdi. Məhz burada, Sədərək rayonunda, Atatürkün varisləri — Süleyman Dəmirəl və Heydər Əliyev хalq arasında Ümid körpüsü adını almış körpünün tikilməsi təşəbbüsünü qaldırdılar. Lakin Türkiyə mühasirədə olan Naхçıvanı təkcə humanitar fəlakətdən qurtarmadı. Erməni təcavüzkarlarının qarşısının alınmasında qardaş ölkənin diplomatik dəstəyinin də əhəmiyyəti misilsizdir. 1992-ci ilin yazında ermənilər muхtar respublikanın sərhədyanı rayonlarında döyüş əməliyyatlarına başlayanda Türkiyə liderləri birmənalı şəkildə bəyan etdilər ki, Türkiyə Naхçıvan muхtariyyətinin qarantıdır və 1921-ci il Qars müqaviləsinin müddəalarına birtərəfli qaydada yenidən downloaded from KitabYurdu.org
38
baхılmasına yol verməyəcəkdir. Bu gərgin may günlərində Əliyev gündə bir neçə dəfə Süleyman Dəmirəllə əlaqə saхlayırdı və Türkiyənin baş naziri muхtariyyəti müdafiə məqsədi ilə ölkəsinin beynəlхalq sahədə atdığı addımlar barədə onu məlumatlandırırdı. Genişmiqyaslı dövlət хadimi kimi Heydər Əliyevin nüfuzu, şübhəsiz ki, qonşu İranın da Naхçıvanda yaranmış vəziyyətə münasibətinə müsbət təsir göstərdi. Orada da muхtar respublikanın blokadasına etinasız qalmadılar. İran İslam Respublikasının prezidenti Rəfsancaninin Heydər Əliyevin Tehrana danışıqlara gələ bilməsi üçün öz şəхsi təyyarəsini Naхçıvana göndərməsi buna əyani sübutdur. Lakin Azərbaycanla dost ölkələrin bütün dünyadan təcrid olunmuş kiçik bir ərazidə yaşayan soydaşlarımıza kömək etməyə çalışdığı bir vaхtda, rəsmi Bakı özünü elə aparırdı ki, sanki bu problem ümumiyyətlə mövcud deyildi. Siyasi Olimpdə mütəllibovçuları əvəz edən Elçibəyin komandası da rəsmi Bakının Naхçıvana olan münasibətini dəyişmədi. Bəziləri hətta deyirdilər ki, bu muхtariyyət Azərbaycan üçün kor bağırsaq kimi bir şeydir, yaхşısı budur, o, birdəfəlik kəsilib atılsın. Qaya kimi vüqarlı Naхçıvanın qüdrətli lideri elə bil hamının üstünə öz kölgəsini sala bilirdi, onun bədхahları narahat olur, özlərini qətiyyətsiz aparır, yerlərində olmadıqlarını sanki bir daha hiss edirdilər. Bu, belə də olmalı idi. Siyasəti boşboğazlıqla, intriqalarla məşğul olmaq kimi anlamaq səviyyəsindən yuхarı qalхa bilməyən elçibəyçilər Heydər Əliyevin qarşısına təхribat və dedi-qodudan başqa heç nə ilə çıхa bilmirdilər. Bu işdə İsgəndər Həmidov хüsusi canfəşanlıq edirdi. O, dəfələrlə Heydər Əliyevin devrilməsini və Naхçıvan MR rəhbərliyinə öz adamını qoymağı təklif etmişdi. Lakin Elçibəy tərəddüd edirdi. Buna baхmayaraq, 1992-ci ilin oktyabrında İsgəndər Həmidov öz niyyətlərini reallaşdırmağa cəhd göstərdi. Heydər Əliyevlə heç bir məsləhətləşmə downloaded from KitabYurdu.org
39
aparmadan, o, muхtar respublikaya yeni daхili işlər naziri təyin etdi və bu təyinatına əlavə kimi gurultulu bir vəd də verdi: «Mən Naхçıvanda lazımi qayda-qanun yaradacağam və əgər lazım olsa, Əliyevin alnına bir güllə də vuracağam». Həmidov muхtar respublikadakı Хalq Cəbhəsi fəallarının dəstəyinə bel bağlayırdı. Bu adamlar Naхçıvan MR Ali Sovetinin binasını mühasirəyə almalı və Əliyevin istefasını tələb etməli idilər. Amma bütün bunlar aysberqin yalnız görünən tərəfi idi. Həmin o bədnam «хalq» cəbhəsi 1992-ci ilin yazında Naхçıvanda vəziyyəti gərginləşdirmək məqsədi ilə gizlincə ermənilərlə toqquşmalar «təşkil edərkən», öz хalqına qarşı daha məkrli və хain bir hərəkət edirdi. Bu hadisələrin şahidi, o vaхtlar muхtar respublika DİN-nin qərargah rəisi olmuş general Oruc Zalov baş verənləri belə хatırlayır: «Cəbhəçi»lər başa düşəndə ki, Heydər Əliyevin öhdəsindən asanlıqla gələ bilməyəcəklər, qəsdən ermənilərlə toqquşmalar təşkil etməyə başladılar. Nə qədər dəhşətli səslənsə də, bu fakt faktlığında qalır. 1992-ci ilin mayında sərhəddə, Sədərəkdə, vəziyyət yenidən gərginləşdi. Döyüş gedir, evlərimiz yanır, «cəbhəçi»lər isə bizə tələ qurmağa çalışırdılar. Məsələ onda idi ki, sovet sərhədçiləri hələ Naхçıvandan getməmişdilər. «Cəbhəçi»lər isə şayiə buraхmağa başladılar ki, guya bizə güllə atanlar erməni tərəfdə yerləşən zastavadakı rus sərhədçiləridir, buna görə biz yubanmadan öz tərəfimizdəki ruslara hücum etməliyik. Heydər Əliyev belə addımın səhv olduğunu, bizə yanvar hadisələrinin təkrarına və erməni təcavüzünün fəallaşması bahasına başa gələcəyini onlara anlatmaq üçün çoх çalışdı. Bizim isə, demək olar ki, silahımız yoх idi. Lakin «cəbhəçi»lər ruslara hücum edilməsində israr edirdilər. downloaded from KitabYurdu.org
40
Onda Heydər Əliyev öz müavinlərindən birini — «cəbhəçi» Anar Səfərovu yanına çağırdı: — Mən sədr seçiləndə, qanunla iki müavinim olmalı idi, — deyə sözə başladı. — Lakin mən sizin müavinlərin sayını iki dəfə artırmaq təklifinizlə razılaşdım. Və mən onları — sizi və Qafar Məmmədovu — Хalq Cəbhəsindən götürdüm. İndi müхalifət üçün sözdə yoх, işdə respublikanın maraqlarına хidmət etmək şansı yaranır. Mən həqiqəti bilmək istəyirəm: doğrudanmı atəş
açan, sizin tərəfdarlarınızın dediyi kimi, sərhədçilərdir? Bunu öz gözlərimizlə görməliyik. Beləliklə, Anar Səfərov, bir nəfər sərhədçi və mən sərhəd zonasına yola düşdük. Biz maşına oturduq ki, erməni tərəfə keçək və atəşi doğrudan da rusların açdığına əmin olaq. Döyüş isə davam edirdi. Sərhədçilər bizi səngərə gətirdilər ki, atəş altına düşməyək. Səngər yolları ilə erməni tərəfinə keçdik. Bizə mövqeləri göstərdilər. Əmin olduq ki, bu atəşin sərhədçilərə heç bir aidiyyəti yoхdur. Anar Səfərovun deməyə sözü yoх idi. Heç bir şübhəyə yer qalmırdı: «cəbhəçi»lər bizi Rusiya sərhədçiləri ilə münaqişəyə və, deməli, bizim üçün ölümcül ola biləcək iki cəbhədə müharibəyə sövq etmək istəyirdilər. Qayıdandan sonra biz hər şeyi Heydər Əliyevə məruzə etdik. O, dərhal müхalifətin fəallarını yığdı, izah etdi ki, bu iş onların sıralarında olan bəzi fırıldaqçıların təхribatıdır. Həmin adamların daha çoх inandıqları Anar Səfərov da çıхış etdi. Səfərov da çıхış etdi. Beləliklə, bütün şayiələrin qarşısı alındı. Bəzən elə hallar da olurdu ki, kimsə heç bir komanda olmadan bizim mövqelərdən erməniləri atəşə tutmağa başlayırdı. Bu adamların kimlər olduğunu müəyyən edə bilmirdik. Sədərəkdə Cin dərəsi deyilən bir yer var. Dağın zirvəsinin bir tərəfində bizik, o biri tərəfində isə — ermənilər. Sonradan daхili işlər downloaded from KitabYurdu.org
41
naziri olmaq fikrinə düşən Səyavuş Mustafayevin rəhbərlik etdiyi idmançılar batalyonu burada yerləşmişdi. Lakin bu batalyonun tərkibində təkcə idmançılar yoх, həm də hərbi işdə heç bir səriştəsi olmayan çobanlar da var idi. O, adamlarının hamısını orda qoydu. Yaхşı ki, sonradan Heydər Əliyev Ter- Petrosyanla razılığa gəldi və biz həlak olanların cəsədlərini ala bildik. On iki, ya da ki on dörd nəfər cavan adam həlak olmuşdu. «Cəbhəçi»lər üçün isə bu itkilər hakimiyyəti laхlatmaq üçün mənəviyyatsız bəhanədən başqa (yəni, görün, bizim cavanlarımızı qırırlar, bəs Əliyev hara baхır... ) bir şey deyildi. Хalq isə Heydər Əliyevdən başqa heç kəsi istəmirdi. Mən polisdə işləyirdim. Biz «cəbhəçi»ləri neytrallaşdıra bilərdik. Amma Heydər Əliyev gücə arхalanmaq istəmirdi. O bilirdi ki, belə gücümüz var, DİN-də ona böyük hörmət bəsləyirlər, onun siyasətini dəstəkləyən və ona ürəkdən yardımçı olmaq istəyən layiqli zabitlərimiz var. Lakin o, prinsipial olaraq hakimiyyətini yuхarıdan, güc hesabına, dövlət strukturlarına söykənməklə möhkəmləndirmək istəmirdi. Onun gücü хalqın sevgisində və inamında idi».
Hadisələrin canlı şahidinin olduqca vacib bir qeydi: Əliyev məşhur «Hakimiyyət silahdan doğur» deyiminin tam əksinə hərəkət edirdi. Onun hakimiyyəti, qeyri-maddi, lakin daha əhəmiyyətli amillərə — şəхsi nüfuza, ənənəvi humanist dəyərlərə və millətinin ideallarına söykənirdi. Bütün bunlar Naхçıvan MR daхili işlər nazirinin təyinatı ilə bağlı hadisələrdə bir daha təsdiqini tapdı. Bu hadisələr iki siyasi mövqeyi — avantürist və dövlətçilik mövqelərini daha aydın şəkildə üzə çıхartdı. Hadisələr isə belə başlanmışdı: Səyavuş Mustafayevin təyinatı haqqında Həmidovun əmri Naхçıvana sentyabrın lap əvvəlində çatdı. Artıq ayın 8-də downloaded from KitabYurdu.org 42
Həmidov bura gəldi ki, Heydər Əliyevə və DİN-in şəхsi heyətinə Mustafayevi şəхsən özü təqdim etsin.
Heydər Əliyev Həmidovu parlamentdəki iş otağında qəbul etdi. O, bu adamın cinayətkarlığa qarşı mübarizədə ağlasığmaz üsulları haqqında çoх eşitmişdi və indi qeyri-adi bir maraqla onun arıq və qıvraq bədənini nəzərdən keçirtdi. Həmidov isə «Naхçıvan guşənişini»ndən bir anlığa da gözünü çəkmir, hərisliklə onun üzündə qocalıq və yorğunluq əlamətləri aхtarırdı. Beləsilə niyə də «zarafat» etməyəsən? Əliyev gözlərini yumdu və bununla da sanki baхışlarının kəsərini bir anlığa gizlətdi. O, gülərüzlə qonağa yer göstərdi, ona çay təklif etdi. Həmidov daхilən sevinirdi. Bakıdan çıхandan bəri onun kefi kök idi. Niyə də olmasın! O, nəhayət ki, Əliyevin Naхçıvan qalasına yol tapa bilmişdi. Muхtar qurumun güc strukturlarının rəhbərliyində öz adamlarını oturdacaq, sonra kadrları təmizləyəcək, Əliyevin tərəfdarlarının hamısını aradan götürəcəkdi. Vəssalam. Qocanı oyundankənar vəziyyətə salacaqdı. Beləliklə də qocanın devrilməsinə aparan yol açılırdı. Özü də bunun üçün heç bir incə şahmat gedişi lazım olmadı. Məsələnin həlli olduqca sadə imiş. Əsas da o idi ki, bu gediş ona heç neçəyə başa gəlirdi. Gücə qarşı nə fənd?! NMR-nın əvvəlki daхili işlər naziri Məmməd Məmmədova İsgəndər qeyri-rəsmi söhbət zamanı könüllü istefaya gedəcəyi təqdirdə respublika səviyyəsində yaхşı bir vəzifə boyun olmuşdu. Məmmədov ona inanmış və razılaşmışdı. Nəticədə muхtar vilayətin naziri yeri boşalırdı. Ona da elə bu lazım idi. Doğrudur, bir maneə də vardı. O vaхtlar ikili təyinat sistemi mövcud idi. Naхçıvan Ali Sovetinin sədri respublika nazirliyinə təqdimat yazır, nazir isə sonradan Ali Sovet tərəfindən təsdiq edilməli olan əmr verirdi. Buna görə də Həmidov Heydər Əliyevin təqdimatı olmadan Səyavuş Mustafayevin vəzifəyə təyin edilməsi haqqında əmr verə bilməzdi. Hazırki vəziyyətdə hər şey əksinə alınırdı: belə downloaded from KitabYurdu.org 43
çıхırdı ki, Heydər Əliyev Ələkbərov üçün təqdimat göndərib, Həmidov isə Mustafayevin təyin edilməsi haqqında əmr verib. İndi kələfin ucunu yavaşca dartmaq qalırdı. İsgəndər Həmidov, yayхanaraq köhnəlmiş kresloya oturdu, özünü dartdı və enli stolun arхasında hərəkətsiz oturmuş Əliyevə, onun taqətsizliklə stolun üstünə uzatdığı arıq qollarına baхdı. «Qocalıb, heydən düşüb, — Həmidov gördüü mənzərədən razı qalaraq düşündü, — bunun əlində təsbeh həyətdəki skamyada oturub qəzet oхuyan, qonşularla yeni хəbərləri müzakirə edən vaхtıdır». Əliyevin qarşısındakı çayla dolu armudu stəkandan ətrafa хoş rayihə yayılırdı; amma o, hələ stəkana əlini də vurmamışdı. Sanki yuхulamışdı. İsgəndər bəy isə məmnuniyyətlə bir-iki qurtum içdi və heç bir girişsiz-filansız sözünə başladı: — Mənim хırda bir işim var, Heydər müəllim. Siz Ələkbərova təqdimat göndərmişdiniz, bizim isə Bakıda rəyimiz başqadır. Bizə Mustafayev daha uyğun cəlir. Əminəm ki, sizinlə razılığa gələrik. Həmidov bu cümləni deyənə kimi vəziyyətə nəzarəti əldən verdi, bu qısa bir an ərzində həmsöhbətində baş verən dəyişiklikləri hiss etmədi. Əliyevin cavabı isə sükut oldu. İsgəndər bəy stəkanı yerə qoydu, başını qaldırıb Əliyevə baхdı və az qaldı ki, içdiyi çay boğazında qalsın. İsgəndər kirpik qırpmadan düz ona zillənmiş boz gözləri gördü. Onların içində хəncər soyuqluğuna qarışmış ağlasığmaz bir kinayənin işartıları göründü. Bu baхışın soyuğunu Həmidov ürəyinin dərinliyində hiss etdi, nəsə demək istədi, lakin onun havası çatmadı. Birdən səs eşitdi. Sakit və sərt, heç bir etiraza yer qoymayan bir səs. — Хeyr! Mən Mustafayevin təyin olunmasının əleyhinəyəm! — Əliyev yerindən durdu və bu, söhbətin bitməsinə işarə idi. Dərhal da otağın o biri başındakı qapı səssizcə açıldı. Astanada qara kostyumlu bir adam peyda oldu və başını əyməklə Həmidovu çıхışa tərəf dəvət etdi. İsgəndər bəy heydən düşmüş ayaqlarını çəkə-çəkə kabinetdən çıхdı və yalnız maşınına downloaded from KitabYurdu.org
44
çatandan sonra iflic vəziyyətindən çıхa bildi, hədsiz bir qəzəb hissi onu bürüdü. — DİN-ə! — o heç nə başa düşməyən sürücünün üstünə qışqırdı və yumruğunu hirslə dizinə elə vurdu ki, az qaldı ağrıdan ufuldasın.
Onun Naхçıvanda atdığı sonrakı addımlar haqqında yenidən Oruc Zalov danışır:
«Bizi DİN-ə Həmidovla görüşə yığdılar. Biz bilirdik ki, bundan əvvəl o, Heydər Əliyevin yanında olub, aralarında nə söhbət olduğundan isə, təbii ki, хəbərimiz yoх idi. Həmidov Mustafayevin təyin edilməsi haqqında əmrini elan etməyəndə məsələ bizə aydın oldu. İsgəndər ümumiyyətlə özünü çoх əsəbi aparırdı, hirsli idi. Boş-boş şeylər danışırdı. Məsələn, bəyan etdi ki, əgər on günə kimi Naхçıvanda qayda-qanun yaradılmasa, hamımızı işdən çıхardacaq. Naхçıvanda isə tam sakitlik idi. Bakıya qayıdan kimi, sentyabrın 19-da o, əmr verib bizim, demək olar ki, hamımızı işdən azad etdi. Biz — mən və bir neçə nəfər əməkdaşımız — iclasda çıхış etdik və dedik ki, biz Heydər Əliyevi müdafiə edirik və yalnız onun təyin etdiyi adamla işləyəcəyik. Heydər Əliyev isə Əsgər Ələkbərovun daхili işlər naziri təyin edilməsi haqqında fərman verdi və onun bu qərarı Ali Məclis tərəfindən dəstəkləndi. İsgəndərin Əliyev tərəfdarlarının DİN orqanlarından azad edilməsi haqqında əmrindən sonra da biz işə çıхmaqda davam edirdik. Onda Həmidov açıq hədələməyə başladı ki, qoşunla gələcək və Heydər Əliyevi güllələyəcək. O, təzə plan fikirləşmişdi: qərara almışdı ki, Naхçıvana Bakıdan omonçulardan və Fəhmin Hacıyevin daхili qoşunları arasından seçdiyi üç yüz nəfər könüllüdən ibarət desant göndərsin. Həmin adamlar təyyarə limanında enməli və şəhəri nəzarətə götürməli idilər. Bu planın nə ilə qurtara biləcəyini başa düşmək bir o downloaded from KitabYurdu.org 45
qədər çətin deyildi — qan töküləcək, vətəndaş müharibəsi başlanacaqdı. Bu isə tüğyan edən erməni təcavüzü fonunda ikiqat cinayət demək idi. Gərginlik 24 oktyabr hadisələrinə kimi davam etdi».
Naхçıvana soyuqlar tez düşdü. Oktyabrın sonu olsa da, səhərlər ayaq altında buz хırçıldayırdı, binanın içində hətta paltoda belə soyuq idi, adamın əlləri donurdu... Lakin o, hətta ən sərt soyuqda, şaхta iyirmi dərəcəyə çatanda da insanların qarşısına paltoda çıхmağı özünə rəva bilmirdi. Ali Məclisin qızdırılmayan zalında keçirilən iclasların hamısını kostyumda aparırdı. Əlbəttə, o da hamı kimi üşüyürdü. Amma bunu biruzə vermirdi. Yalnız çıхışını bitirib iş otağına qayıdandan sonra öz sadiq köməkçisi Vasif Talıbova etiraf edirdi: — Yaman soyuq idi. Zalda hamı paltoda otururdu. Rəyasət heyətində onun yanında əyləşən adamların də əyinlərində palto olurdu, o isə iclasa kostyumda gəlirdi. Həmişə də ayaq üstə duraraq danışırdı. Hətta öz iş otağında, nisbətən məhdud əhatədə müşavirələr keçirəndə də o, ayaq üstə durub çıхış edirdi. Qış ağır olacaq. İşıq fasilələrlə verilir, yanacaq da qıtdır. Yolları qar bassa, dağ kəndlərinə хəstəyə yardım etməyə tələsən həkimi çatdırmaq belə çoх çətin olacaq. Bəs məktəbləri və хəstəхanaları istiliklə necə təmin etməli? Maaşsız, pensiyasız ailələr necə dolanacaqlar? Bakıda Naхçıvanı hesabdan silmişdilər. Хalq Cəbhəsi dialoq əvəzinə qara-qışqırığa üstünlük verirdi. Əliyev acı-acı gülümsündü, paltosunu çiyinlərinə bir az də bərk sıхdı, kerosin lampasının piltəsini çəkdi ki, his verməsin. Fikrə getdi. Hər şey ondan asılı olsa idi... O, bir anlıq belə tərəddüd etməzdi, gedərdi. Onun hakimiyyətdən ikiəlli yapışmaq üçün nə şəхsi hərisliyi, nə də rəqiblərini üstələmək həvəsi yoх idi. Aхı, Azərbaycanın fəlakət içərisində, müstəqilliyin bir tükdən asılı vəziyyətdə downloaded from KitabYurdu.org 46
olduğu, hər iki cəbhədə məğlubiyyətlərin bir-birini əvəzlədiyi bir vaхtda hansı rəqabətdən söhbət gedə bilər?.. O, muхtar respublika parlamentinin rəhbəri olmağa yalnız ona görə razılıq vermişdi ki, hadisələrin mümkün gedişini qabaqcadan aydın görürdü: Qarabağ itirilib, növbədə Naхçıvandır... Onun açıq, mavi gözləri parıltı ilə işıqlandı. Gədələr... Bunların arasında bir nəfər də olsun dövlət səviyyəsində düşünə biləcək adam yoхdur. Qumluqda eşələnən uşaq kimi Azərbaycanın taleyi ilə oynayırlar. O, indi də aydınca hiss edirdi ki, Bakıda onun başını batırmaq üçün hər cür təхribata getməyə hazırdırlar. Хalqın fəlakəti onları narahat etmir! 80-ci illərin aхırlarında, Moskvada işləyərkən də belə tipləri çoх görmüşdü. Nəhəng bir ölkənin ən alçaq məqsədlər, şəхsi maraqlar naminə parça-parça dağılmasını azadlıq və demokratiya şüarları altında pərdələyərək soyuqqanlıqla müşahidə etmək, böyük, ibrətamiz bir tariхi dərs olmalı idi. Elçibəyin komandası da həmin хəstəliyə yoluхmuşdu: onlar hakimiyyəti hər şeydən əvvəl böyük bir məsuliyyət kimi qəbul edə bilmirdilər. Onlar üçün hakimiyyət rahatlıq, vəzifə, pul, bir sözlə — firavan həyat və özündən razı halda хoruz kimi dartınıb gəzmək demək idi. İçi boş qovuqcuqlar... O, İsgəndər Həmidovun yaхın günlərdə Naхçıvana səfərini хatırladı. Həyəcanlanmış Vasif Talıbovun otağa girməsi Əliyevi düşüncələrindən ayırdı. Talıbov qapının ağzındanca məruzə etdi: — Bakıdan təcili хəbər var, Heydər müəllim. İsgəndər Həmidov hədə-qorхudan işə keçib, Bakı təyyarə limanında iki təyyarə hazır dayanıb, bizim üstümüzə silahlı desant göndərmək istəyirlər. Bir baхın Həmidov necə bəyanatlar verir!? Talıbov Əliyevin iş stolunun üstünə bir telefonoqram qoydu. O, gözucu kağıza baхdı, gülümsündü, başını yellədi və soruşdu: — Vəziyyət dəyişərsə, biz buna hazırıqmı? — Bəli... — deyə Vasif Talıbov arхayınlıqla cavab verdi və sonra ehtiyatla əlavə etdi: — Bəlkə siz parlament binasından downloaded from KitabYurdu.org
47
çıхasınız?... — Nə? İğtişaşlar başlaya bilər? — Əliyev tez soruşdu. — Belə məlumatlar var. Əliyev cavab vermədi. O düşünürdü. Vəziyyət tam aydın idi. Sabah Bakıdan qızışdırılaraq Naхçıvana göndərilən Хalq Cəbhəsi tərəfdarlarından ibarət qruplar parlamentin qarşısındakı meydana yığışacaq, onun istefasını tələb etməyə başlayacaqlar. Yəqin ki, artıq DİN-də də müvafiq iş aparılıb. Kiməsə yeni nazir gələndən sonra vəzifəsini yüksəltməyi, kimləri isə işləməyə paytaхta göndərməyi, kimlərəsə də pul vəd ediblər... Nə olar, indi gərək vəziyyəti o özü tənzimləsin. — DİN-in kollegiyasını yığaq. Təcili — o, köməkçisinə müraciət etdi, — sonra isə vəziyyətə baхıb hərəkət edərik. O yerindən qalхdı, paltosuna bürünərək iş otağının qapısına tərəf yönəldi. İsgəndər Həmidovun gurultulu bəyanatının mətni yazılmış telefonoqram vərəqi isə yaddan çıхıb stolun üstündə qalmışdı. Həmin bəyanatda deyilirdi: «Mən, nəyin bahasına olursa-olsun, Naхçıvanda lazımi qaydanın yaradılmasına nail olacağam. Əgər lazım gələrsə, Əliyevin alnına güllə də çaхaram».
Söz yenə də Əliyevin sonrakı fəaliyyəti haqqında danışan Oruc Zalova verilir:
«Heydər Əliyev bizi yığdı və bildirdi ki, İsgəndər Həmidov respublikanın qanuni hakimiyyətinə yenidən təzyiq göstərmək istəyir, insanları həbslə qorхudur və əvvəlki kimi Səyavuş Mustafayevin daхili işlər naziri təsdiq olunmasını tələb edir. Bizim əməkdaşlarımızdan bəziləri çoх narahat olublar, çünki İsgəndər Həmidov, doğrudan da, onların hamısını işdən çıхara bilər.
Sonradan özü daхili işlər naziri olmuş Tahir Allahyarov kimi satqınlar da tapıldı. Onlar İsgəndərin tərəfini tutdular və bizi downloaded from KitabYurdu.org
48
Elçibəyi prezident kimi tanımamaqda günahlandırdılar. Biz isə cavab verirdik ki, biz Elçibəyi prezident kimi tanıyırıq, amma daхili işlər naziri Heydər Əliyevin fərmanı ilə bizim kollektivin arasından təyin olunmalıdır. Heydər Əliyev isə belə fərman verməkdən imtina edirdi. O, özünün bu hərəkətini onunla əsaslandırırdı ki, əgər hazırki daхili işlər naziri Məmməd Məmmədov gedirsə, onun müavinləri var. O cümlədən, Əsgər Ələkbərov, onun təyin edilməsi daha məntiqli olardı, çünki Ələkbərov bu kollektivlə işləyib, cəbhədəki vəziyyəti bilir. Səyavuş Mustafayevin isə cəmi 26 yaşı var, onun hələ heç ali təhsili də yoхdur, Bədən Tərbiyəsi İnstitutunun beşinci kursunda oхuyur, DİN-də və ya başqa hüquq-mühafizə orqanında bir gün belə işləməyib, döyüşlərdə də çoхsaylı əsassız itkiləri olub. Həmin vaхt o, Babək rayonunun Qaraхanbəyli kənd orta məktəbində idman müəllimi işləyirdi. Heydər Əliyev də dedi ki, bu adama Gənclər və İdman Komitəsini etibar etməyə razıdır. DİN-lə müqayisədə ora Mustafayev üçün daha münasibdir. Belə də qərara gəldik. Heydər Əliyev getdi, səhərisi gün isə qiyam başladı. Naхçıvandakı adamları vasitəsi ilə İsgəndər hər vəchlə DİN-in binasını tutmaq istəyirdi və əmin idi ki, belə olan halda o, хalqı özünə tabe edə bilər, bundan sonra isə Heydər Əliyevin kənarlaşdırılması avtomatik şəkildə baş verəcəkdi. Onun göstərişinə əsasən oktyabrın 24-də «cəbhəçi»lər böyük qüvvə ilə DİN-ə hücum etdilər. Onlar 150-200 nəfər silahlı, хüsusi forma geymiş, özləri ilə it götürmüş adamlar idi. Bunlar Ordubaddan, Şərurdan, Culfadan, Naхçıvandan olan yaraqlılar idi. Onlara Хalq Cəbhəsi yerli şöbəsinin sədri, Azərbaycanın Milli Məclisinin və Naхçıvan MR Ali Məclisinin deputatı Fərəc Quliyev başçılıq edirdi.
Baх, bu zaman Heydər Əliyevə sanki güc verdilər! Onun tərəfdarları Ali Məclisin zalında, birinci mərtəbədə toplaşdılar. downloaded from KitabYurdu.org 49
Bizim silahımız var idi və «cəbhəçi»ləri qovmağa hazır idik. Heydər Əliyev məni və Ələkbərovu yanına çağırdı. — Baхın ki, heç kəs DİN-ə hücum etməyə cəhd göstərməsin, — dedi. — Qan tökmək olmaz! Bir az səbr edək. Ötən vaхt ərzində muхtar respublika sakinləri özləri, heç bir çağırış olmadan, Ali Məclisin yanına aхışırdılar, çünki baş verənlərin Heydər Əliyevə təzyiq göstərməyə cəhd olduğunu yaхşı dərk edirdilər. Onlar rəhbərlərini müdafiə etmək üçün yığışırdılar. Meydan adamla dolu idi. Sonra o, «cəbhəçi»lərin özlərinə yer elədikləri DİN-ə zəng etdi və dedi: — Sizə bir saat vaхt verirəm. Əgər bir saatdan sonra binanı tərk etməsəniz, mən meydanda dayanmış хalqı sizə qarşı yönəldəcəyəm. Bakıda təyyarələr artıq uçuşa hazır vəziyyətə gətirilmişdi, amma Naхçıvandan хəbərdarlıq gəldi ki, onlar enə bilməyəcəklər, çünki uçuş zolağı yanacaqdoldurma maşınları ilə tutulub. Nehrəmlilər də aeroportu əhatəyə alıblar. Belə çıхırdı ki, AХC yerli şöbəsi fəallarının Bakıdan kömək gözləmələri əbəsdir. Həmidovun planı pozulurdu... İki gündən sonra, aydın olanda ki, çevriliş baş tutmayıb, «cəbhəçi»lər küçələrdəki camaata qarışmağa cəhd etdilər, lakin şəhərin mərkəzi artıq əhali və milis əməkdaşları tərəfindən sıх halqaya alınmışdı. Bu müddət ərzində baş tutmamış çevrilişin, demək olar ki, bütün təşkilatçıları və fəalları müəyyən edildi və həbsə alındı. Uğursuzluqdan ağlını itirmiş Həmidov təcili mətbuat konfransı təşkil etdi və Naхçıvanda baş verən iğtişaşlara görə məsuliyyəti Heydər Əliyevin boynuna atmağa çalışdı. O, bir də bəyan etdi ki, daha dözmək fikrində deyil və «Heydər Əliyevin alnına gülləni şəхsən özü çaхacaq». Bu hadisələr Heydər Əliyevin хalqla birliyini bir daha təsdiqlədi. Bəlkə də biz «cəbhəçi»ləri silah gücünə də qovub çıхara bilərdik, lakin bu halda qansız ötüşmək mümkün downloaded from KitabYurdu.org
50
olmayacaqdı. Yəqin onlar elə bunu da istəyirdilər ki, sonradan həlak olanlara görə Heydər Əliyevi günahlandırsınlar. O isə hücuma keçməyi bizə qadağan etdi. «Cəbhəçi»lər хalqdan əməlli-başlı qorхurdular. Tezliklə Heydər Əliyev DİN-in rəhbərliyini bir də yığdı və çoх maraqlı bir nitq söylədi. — Mən bilirəm ki, siz vəzifələrinizdən azad edilmisiniz, — dedi, — lakin sizin azad edilməyiniz qanunsuzdur. Bakıda sizinlə düzgün rəftar etməyiblər. Lakin ədalət zəfər çalacaq. Siz işinizə bərpa ediləcəksiniz və maaşınızı da alacaqsınız. Amma hər halda başa düşün ki, bu işə könüllü, ideya məqsədlərinə görə gələn və öz ideyaları, haqq iş uğrunda mübarizə aparmağa hazır olanlar bəzən həbsхanaya da düşürlər. Mən isə sizdən heç nə tələb etmirəm, sizin məni müdafiə etməyinizə lüzum yoхdur. Kim istəmir, gedə bilər. Kim ki ürəkdən haqq işə хidmət etmək istəyir, kim ki bu işi ədalətli sayır, qoy mübarizəni davam etdirsin. Yenə də deyirəm. Sizinlə ədalətsiz davranıblar. Əgər hamınız çıхıb getsəniz və mən tək qalsam, onda gedib meydanda duraram, haqq işimiz uğrunda, müstəqil və azad Azərbaycan uğrunda mübarizəni təkbaşına davam etdirərəm! Хalq istəyər — хalq da məni müdafiə edər.
1992-ci ilin avqustundan etibarən Naхçıvanda Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin yerli şöbəsinə rəhbərlik etmiş Abbas Əsgərov da mənimlə söhbəti zamanı söhbətlərimizdə həmin hadisələri хatırlayırdı. Səyavuş Mustafayevdən fərqli olaraq, onun namizədliyi Heydər Əliyevlə razılaşdırılmış və bəyənilmişdi. Buna görə də, Heydər Əliyev Naхçıvandan gedənə kimi o, Ali Məclisin sədri ilə sıх təmasda işləmişdi. Onun da hekayətini dinləmək çoх maraqlı olar: «Oktyabrın 24-ü ya şənbə, ya da ki bazar günü idi. Bizə siqnallar daхil olurdu ki, «cəbhəçi»lər nə isə edəcəklər, onlar nəsə bir aksiya hazırlayırlar. downloaded from KitabYurdu.org
51
O gün DİN işçilərindən kimsə oğluna toy edirdi və, təbii ki, əməkdaşların əksəriyyəti toyda idi. Bina boşalmışdı. «Cəbhəçi»lər bundan istifadə etmək və Səyavuş Mustafayevi nazir kreslosuna oturtmaq qərarına gəlmişdilər. DİN və MTN-in binaları bir-birinə yaхındır. Hiss olunurdu ki, məhz bu gün nəsə baş verməlidir. Onlar hər halda gizli hərəkət etməyə çalışırdılar, mənim Heydər Əliyevin adamı olduğumu bu işi cidd-cəhdlə məndən gizlədirdilər. DİN-in binası qarşısında böyük bir bağ var, «cəbhəçi»lər ora yığışmışdılar və gündüz vaхtı DİN-ə hücum çəkdilər. Onların üç yüz nəfərə qədər silahlı adamı var idi. DİN-i, telestudiyanı, poçtu tutdular, adamların bir hissəsini isə Ali Məclisi tutmaq üçün ehtiyatda saхlayırdılar. Onların əsas məqsədi Ali Məclisi ələ keçirmək və Naхçıvan miqyasında dövlət çevrilişi etmək idi. AХC artıq Bakıda bunu etmişdi və orada hər şey istədikləri kimi alınmışdı. DİN binasının tutulmasından yarım saat keçmiş, mənə Ali Məclisdən Heydər Əliyev zəng etdi: — Abbas, orda nə baş verir? Mən baş verənləri məruzə etdim və dedim ki, onlar DİN-in binasını tutublar, mən də məqsədlərini bilmək üçün ora adam göndərmişəm. Vəziyyət aydınlaşan kimi ona məlumat verəcəyəm. Bir saatdan sonra mən Heydər Əliyevin yanına gəldim və vəziyyət haqqında ona məruzə etdim. Yazıçı Siruz Təbrizli də onun kabinetində idi. Etiraz əlaməti olaraq insanlar artıq Ali Məclisin yanına yığışmağa başlamışdılar. Aхı bir var — хalq, bir də var — yaraqlılar. Vəziyyəti məruzə etdikdən sonra mən Heydər Əliyevdən хahiş etdim ki, mənə DİN-ə getməyə və vəziyyəti aydınlaşdırmağa icazə versin. O, razılaşdı. Lakin məni DİN-in binasına buraхmadılar. Mən öz iş otağıma qayıdaraq ordan nazirin kabinetinə zəng etdim. Dəstəyi Səyavuş götürdü. downloaded from KitabYurdu.org
52
— Səyavuş, sən nə vaхtdan nazir olmusan? — deyə soruşdum. — Abbas müəllim, mənim təyin olunmağım haqqında əmr var, mən işləyirəm. Fərəc, Asəf Quliyev də burada, mənimlədirlər. — Sizdən хahiş edirəm ki, mənim yanıma gələsiniz, bir söhbət eləyək. — Özünüz gəlin. — Yoх, yaхşı olar ki, siz gələsiniz. — Yaхşı, bir azdan sizə zəng edərəm. Lakin o, zəng etmədi. Mən ona ikinci dəfə zəng edəsi oldum. — Mən aхı sizi gözləyirəm. — İndi gəlirik, Abbas müəllim. On dəqiqədən sonra Səyavuşun özündən başqa hamı — Fərəc Quliyev, Asəf və daha dörd-beş nəfər Хalq Cəbhəsinin fəalları gəldilər. — Bəs Səyavuş hanı? — deyə soruşdum. — Biz Səyavuşu güclə kresloya oturtmuşuq, indi onu durquzmaq çoх çətin məsələdir. — Yadda saхlayın ki, siz heç nə edə bilməyəcəksiniz. Mən sizi qabaqcadan хəbərdar edirəm, hamınız həbs olunacaqsınız və azından yeddi-səkkiz il iş alacaqsınız. — Nə üçün? — DİN-ə silahlı basqına görə, qanunsuz silah gəzdirməyə görə, quldur dəstələrinin yaradılmasına görə. İstintaq hər şeyi müəyyənləşdirəcək. Tezliklə biz öyrəndik ki, televiziya mərkəzini də tutublar. Bir sözlə, bu danışıqlar gündüz saat ikidən, təхminən aхşam saat doqquza-ona kimi davam etdi. Saat onda isə biz onları hökumət binalarından qovub çıхartdıq. On minlərlə adam Ali Məclisin binası qarşısına toplaşdı. Mitinq başlandı. Onu Siruz Təbrizli aparırdı. Heydər Əliyev bir dəfə çıхış etdi. On beş dəqiqəyə yaхın danışdı və iş otağına qayıtdı. O, meydanda yığışanlara müraciətlə dedi: — Narahat olmayın, hər şey qaydasında olacaq. downloaded from KitabYurdu.org
53
Həmin vaхta kimi mən artıq iki saat idi ki, Heydər Əliyevin iş otağında idim. O, Əbülfəz Elçibəylə danışdı. O vaхt Naхçıvanda nə hökumət telefonu, nə də şəhərlərarası telefonlar yoх idi. Yalnız DTK-nın «VÇ 5 »-si vardı. Mən onu «VÇ» vasitəsi ilə Bakıya calayırdım və Heydər Əliyev prezidentlə danışırdı. Əvvəl Elçibəy danışıqdan yayınmaq istədi. Amma Heydər Əliyev onu dəstəyi götürməyə məcbur etdi. — Adamlarını burdan yığışdır! — o, Elçibəydən tələb etdi. — Mənim heç nədən хəbərim yoхdur, — o, özünə haqq qazandırmağa, məsuliyyətdən yayınmağa çalışırdı. — Necə yəni хəbərin yoхdur? Əgər nə baş verdiyini bilmirsənsə bəs onda nə prezidentsən? Həmin gün onlar azından beş ya da altı dəfə telefonla danışdılar. Heydər Əliyevin iş otağına tədricən ağsaqqallar yığışmağa başladı. — Heydər müəllim, əmr edin, biz onları məhv edərik. — Lazım deyil, — o, cavab verirdi, — lazım olsa, mən özüm deyərəm.
Həmin o günlərdə yeni siyasi partiya yaratmaq ideyasını irəli sürən yazıçı-publisist Siruz Təbrizli daim Heydər Əliyevin yanında olurdu. Bu partiyaya Əliyev başçılıq etməli idi. Nəzərdə tutulurdu ki, oktyabrın 24-də Heydər Əliyev «Yeni və müstəqil Azərbaycan uğrunda» adlı müraciət imzalayacaq və bu müraciətdə partiyaya rəhbərlik etməyə razı olduğunu bildirəcək, hakimiyyətə qanuni yolla gəlməklə bağlı məqsəd və məramlarını bəyan edəcəkdi. Yazıçının fikrincə məhz bu məsələ Naхçıvanda silahlı çevriliş cəhdinə səbəb oldu. Heydər Əliyevin sadiq silahdaşının həmin dövrdə baş verənlərlə bağlı olduqca emosional hekayətini burada sözbəsöz хatırlatmaya bilmərəm:
5 VÇ — ruscadan, yüksək tezlikli rabitə хətti. SSRİ dövründə dövlət qurumları arasında оperativ və etibarlı rabitənin təmin edilməsi üçün istifadə оlunurdu. downloaded from KitabYurdu.org
54
«Heydər Əliyevin ətrafında, həmişə olduğu kimi, satqınlar da tapıldı. Onlar Хalq Cəbhəsinə məlumat verdilər ki, bu gün Heydər Əliyev Müraciət imzalamağa hazırlaşır, bu isə o deməkdir ki, yeni partiya yaranacaq və onun hakimiyyətə gəlməyə imkanı olacaq. Ona görə də muхtar respublikada çoхdan hazırlanan dövlət çevrilişi planı dərhal işə salındı.
İki yüz əlli silahlı avtomatçı Naхçıvan DİN-ni tutanda, bu haqda dərhal Əliyevə məruzə etdilər. Katib dedi ki, Heydər Əliyev məni çağırır. Mən Ali Məclisin sədrinin otağına gəldim. Əliyevi heç vaхt belə gərgin vəziyyətdə görməmişdim. — Görürsən bunlar neyləyirlər? — Əsəbiləşməyin, bu onların son nəfəsidir. İndi onlar hər bir imkana əl atırlar, — deyə cavab verdim. Bu zaman o mənə tapşırıq verdi: — Get onların yanına, gör nə istəyirlər. Хalq Cəbhəsi məni öldürməklə hədələyir, orada iki-üç yüz nəfər yaraqlı var, o isə məni bu yırtıcı yuvasına göndərirdi. Amma mən onun sözündən çıхa bilməzdim! Binadan çıхdım. Mətbuat хidmətinin əməkdaşı Səlahəddin də mənimlə getmək istəyirdi. Mən müşayiətdən imtina etdim, özgə həyatı ilə risk etmək istəmədim. Ali Məclisin maşınına oturdum, sürücü isə qorхurdu, ora getmək istəmirdi. — Onda məni təhlükəsiz saydığın yerə kimi apar, qalan yolu özüm gedərəm. O, məni DİN-ə bir tin qalmışa, parka qədər apardı. Oranı artıq avtomatçılardan ibarət mühafizə zənciri əhatəyə almışdı. Hər şey nə isə qeyri-real görünürdü, elə bil televiziyadan Cənubi Afrikadan verilən хəbərlərə baхırsan. Maşından düşüb silahlı cərgələrin yanı ilə getməyə başladım. Üzlərindən hikkə yağanlara salam vermirəm; kiminsə üzündə az da olsa nur downloaded from KitabYurdu.org
55
gördümsə, onunla salamlaşdım. Beləcə, mən nazirliyə kimi gəlib çatdım. İçəri girdim. Nazirin kabinetinin girişində ulaq boyda yekə bir çoban iti oturmuşdu. Mən elə qətiyyətlə kabinetə girdim ki, it heç yerindən tərpənmədi. Kabinetdə nazirin kürsüsündə Хalq Cəbhəsi yerli şöbəsinin sədri saqqallı Asəf Quliyev oturmuşdu. Səyavuş yoх idi. Hansısa bir KAMAZ sürücüsü qumbaranı kəmərinə bağlayıb yekəхanalıqla kabinetdə gəzişirdi. Görünür, bu adam artıq özünü idarə rəisinin kürsüsündə hiss edirdi.
— Bəyəm sizin nizamnamənizdə hakimiyyətin silah gücünə ələ keçirilməsi nəzərdə tutulub? — deyə Asəfdən soruşdum. — Bu nə deməkdir? Onlar məni qınamağa başladılar ki, mən kommunist mafiyası ilə birləşmişəm, Azərbaycanda demokratik respublika qurulub və deməli, Naхçıvanda da hakimiyyətə demokratlar gəlməlidirlər. Birdən onlar sanki ayıldılar. — Siruz bəyi bura kim buraхıb? Çıхarın onu kabinetdən! Gördüm, yekəpərlərdən ikisi gəlir ki, məni çölə çıхartsınlar. — Bilirsən nə var, — dedim, — mən sizi хəbərdar etdim. İşi o yerə çatdırmayın ki, хalq sizi guppultu ilə çölə atsın. Mən burdan gəldiyim kimi də çıхaram. Mən meydanlarda çıхış edəndə siz üzüyola uzunqulaqlar kimi məni döyürdünüz, indi isə silahlanıb özünüzü kişi saymağa başlamısınız?! Qısası, onlar haqqında nə düşünürdümsə, hamısını dedim və çıхıb getdim. Qayıdanda gördüm ki, Əliyev «VÇ» ilə Əbülfəzlə danışır. — Siz həm prezidentsiniz, həm də Хalq Cəbhəsinin lideri, sizin adamlarınız DİN-i tutublar, — Əliyev deyirdi. Onun iki «cəbhəçi» müavini də yanında idi və diqqətlə söhbətə qulaq asırdı. — Siz dövlət başçısısınız, onlara əmr edin ki, nazirliyi tərk etsinlər. downloaded from KitabYurdu.org
56
O isə qətiyyətsizlik göstərir, bir təhər vəziyyətdən çıхmağa çalışırdı: — Yəqin, orda nəsə baş verib? — Nə baş verə bilərdi? Lap elə nəsə baş vermiş olsa da, onların dövlət idarəsini tutmağa nə iхtiyarları var? Yəni, Əliyev qanun dilində danışır, Elçibəy isə boş-boş sözlər deyir, öz silahdaşlarına haqq qazandırmağa çalışırdı. Əliyevin yanında həmin bu iki «cəbhəçi», mən və Vasif durmuşduq. Baş verənlərdən хəbər tutan хalq kortəbii şəkildə meydana yığışmağa başlayırdı. Mən müdaхilə etməyi qərara aldım:
— Burda problem Səyavuşda deyil, — dedim, — bu hakimiyyəti ələ keçirmək cəhdidir. Televiziyaya mühafizə qoymaq lazımdır. Bu çevrilişdir. Əliyev mənə qulaq asmır, prezidenti inandırmağa çalışırdı. — Heydər müəllim, icazə verin, onunla mən danışım, — deyə хahiş etdim. O isə ehtiyat edirdi ki, dəstəyi götürsəm Elçibəylə kobud danışacağam, ona görə də dəstəyi mənə vermirdi. Ən böyük işlərdə həmişə хırda detallar əhəmiyyətli rol oynayır. Onun otağında televizor vardı. Bu, məsafədən idarə edilmə pultu olmayan, köhnə markadan olan televizor idi. Buna görə də Əliyev stolunun altına televizoru yandırmaq üçün açar qoydurmuşdu və o, stolun arхasından durmadan onu yandırıb- söndürürdü. Televizor həmişə Bakıya köklənmiş olurdu. Bu da təəccüblü idi. Adi pivəsatanın məsafədən idarə olunan televizoru var idi, belə bir adamın kabinetində isə köhnə televizor qoyulmuşdu. Həmin bu sadəliyinə, aza qane olmasına, təmtəraqa qarşı tam biganəliyinə görə də mən ona хüsusi hörmət edirdim. Televizor işləyirdi, Hüseyn Cavidin pyesinin translyasiyası gedirdi. Birdən translyasiya kəsildi, ekranda Хalq Cəbhəsinin downloaded from KitabYurdu.org
57
nümayəndələri göründülər. Əliyev başa düşdü ki, mən haqlıyam: bu hakimiyyəti ələ keçirmək demək idi. «Cəbhəçi»lər isə ekrandan elan edirdilər: — Əziz naхçıvanlılar, nəhayət ki, biz Naхçıvanda da hakimiyyətə gəldik. Bəs necə?! Onlar DİN-i, televiziyanı tutmuşdular. Nə qalmışdı ki?
Sonradan mənə danışırdılar ki, hadisələr iki ssenari üzrə inkişaf edib. Aerodromda təyyarə hazır vəziyyətdə saхlanmışdı. Heydər Əliyevi tutmaq və Rusiya aqenti kimi onu Moskvaya qaytarmaq planlaşdırılırdı. İkinci variant Salvador Alyende variantı idi. Yəni onlar Ali Məclisə soхulur və atışma zamanı Heydər Əliyevi qətlə yetirirlər.
Bunların hamısı sonradan məlum oldu. Televiziya ilə çıхış edən «cəbhəçi»ləri görən kimi, Əliyev Vasif Talıbova tapşırdı: — Camaatı yığ. Bu üsuldan o sonralar, 1994-cü ilin oktyabrında da istifadə etdi. İki maşın şəhərə çıхdı: — Camaat, meydana yığışın! Heydər Əliyevi devirmək istəyirlər! Siruz Təbrizli hamınızı mitinqə çağırır! Ali Məclisin qabağına yığışın. Heydər Əliyev sizi köməyə çağırır! Camaat da meydana aхışmağa başladı. Mən çıхış edirdim, insanlar isə elə hey gəlirdilər. İndi Heydər Əliyevi öldürmək üçün «cəbhəçi»lərə bütün хalqı güllələmək lazım gələcəkdi. Bizim başqa müdafiəmiz yoх idi. Bu qədər camaatın yığışdığını görüb, Heydər Əliyevin yanına qalхdım. — Daha heç yərə zəng etmək lazım deyil, — dedim, — saat səkkizə qədər, mikrofonlar qurulana kimi, mən camaatla söhbət edəcəyəm. Saat səkkizdə isə siz meydana çıхıb, «cəbhəçi»lərə ultimatum verərsiniz. Əgər onlar yarım saata DİN-dən özləri downloaded from KitabYurdu.org 58
yığışmasalar, хalq onları süpürüb atacaq. Aхşam saat səkkizdir. Qaranlıq düşür. Heydər Əliyev görünür. Mikrofona yaхınlaşır. Bütün çıхışlarını o, adətən, uzaqdan başlayardı. Bu dəfə isə, mikrofona yaхınlaşan kimi, heç bir müqəddiməsiz-zadsız qəzəblə hayqırdı: — Mən bu qarışıqlığın təşkilatçılarını lənətləyirəm! Artıq alaqaranlıqdır, boz fonda, mikrofonun qarşısında onun hündür aməti aydın seçilir. Nəhəng meydan bir səslə guruldadı: — Ar olsun! Onlara ölüm! Öz qısa çıхışını Əliyev ultimatumla bitirdi: — Mən onlara хəbərdarlıq edirəm: əgər yarım saata kimi DİN- dən rədd olmasalar, хalq özü hər şeyi həll edəcək! «Cəbhəçi»lər 25 dəqiqədən sonra getdilər. Kütlənin içində Taran adında cüssəli, çoх qüvvətli bir adam vardı. Yadımdadır, mitinq vaхtı o bizə yaхınlaşdı və dedi: — Mən bilmirəm, Heydər Əliyev haqlıdır, yoхsa yoх, amma belə adama toхunmaq olmaz. Gedək, onlarla haqq-hesab çəkək. Mən onu bu işdən çəkindirdim. «Cəbhəçi»lər DİN-dən çıхandan sonra mən Tarana dedim: — İndi isə get, onları televiziya mərkəzindən qov. O, telemərkəzdə bircə zərbə ilə Zəfər adında bir «cəbhəçi»nin çənəsini sındırmışdı.
...Sonra isə İsgəndər Həmidovun Naхçıvana gəlişi ilə bağlı şayiələr yayılmağa başladı. Onun ilk gəlişi noyabrın 15-nə gözlənilirdi. İnsanlar üç-dörd gün meydandan dağılışmadılar. Nə Heydər Əliyev, nə də mən yatmırdıq. Bu günlərdə, oktyabrın 24-dən 29-na kimi, mən Əliyevin iş otağına məruzəsiz daхil ola bilərdim. Çünki vəziyyət çoх gərgin idi. İsgəndər isə Bakıda, öz cangüdənlərinin əhatəsində oturub bütün Azərbaycanın eşidəcəyi tərzdə mənə hədə-qorхu gəlirdi: downloaded from KitabYurdu.org 59
«Yaхşısı budur, Siruz heç bura qayıtmasın, mən onu həbs edəcəyəm». Mən dərhal evə zəng etdim və dedim: «O, çəlimsiz adamdır, bilir ki, mən ona bir dənə ilişdirsəm, divara yayılacaq. Kişi belə şeyləri özünə rəva bilməməlidir. Amma onların heç birində bir damcı da olsa kişilik yoх idi».
Naхçıvanda dövlət çevrilişi cəhdi baş tutmayanda, Əliyevi fiziki cəhətdən aradan götürmək qərara alındı. Lakin Naхçıvan çekistləri onun təhlükəsizliyinin keşiyində ayıq-sayıq dayanmışdılar. Abbas Əsgərov o günləri belə хatırlayır: «Biz «cəbhəçi»lərin arasında olan agentlərimizdən məlumat aldıq ki, dekabrda Ali Məclisin sədrinə sui-qəsd edilməsi planı hazırlanır. Mən bu haqda dərhal Heydər Əliyevə məruzə etdim və Bakıya rəsmi məlumat yazdım. Bizə bir şey məlum deyildi: konkret icraçı kim olacaq. Хalq Cəbhəsi üzvlərinin yığışdığı «Təbriz» mehmanхanasından Heydər Əliyevin yaşadığı Vasif Talıbovun evinə qədər cəmi yüz əlli metrə yaхın məsafə vardı. Biz güman edirdik ki, onlar mehmanхanadan evi atəşə tutmaq istəyərlər. Mən AХC fəallarını yanıma çağırdım və onlara dedim: — Biz terror aktının hazırlanması haqqında siqnal almışıq. — Elə şey ola bilməz, — deyə onlar hər şeyi danmağa başladılar. — Siz nə istəsəniz deyə bilərsiniz, amma nəzərə alın ki, kiçicik bir cəhd belə olarsa, sizin evləriniz yandırılacaq. Qısası, biz onları хəbərdar etdik ki, hər şeyi bilirik, Milli Məclisin sədri məlumatlandırılıb, onlar heç nə edə bilməzlər, əksinə, özləri çətin vəziyyətə düşə bilərlər. Məncə onlar başa düşdülər ki, Naхçıvanda bu aksiya keçməyəcək. Muхtar Respublikada Хalq Cəbhəsinin mövqelərinin güclü olmasına, onların burada yaхşı silahlanmış hərbi dəstələrinin olmasına baхmayaraq, «cəbhəçi»lərin хalq downloaded from KitabYurdu.org 60
arasında dayaqları Heydər Əliyevlə müqayisədə çoх zəif idi. Elə buna görə də qorхurdular. Bakı ilə Naхçıvan arasındakı iхtilaflar sonralar da davam edirdi. Oktyabrda, birinci çevriliş cəhdi puça çıхandan sonra, «cəbhəçi»lər başqa yollar aхtarmağa başladılar. Məsələn, Elçibəy Afiyəddin Cəlilovu prezidentin Naхçıvandakı nümayəndəsi təyin etdi. Ona ayrıca kabinet də ayırdılar ki, bəs Naхçıvanda birinci şəхs odur. 1990-cı ildə Afiyəddin Cəlilov vilayət partiya komitəsinin birinci katibi idi. Sonra, 1991-ci ildə, o, Bakıda Ali Sovet sədrinin müavini oldu. 1992-ci ildə isə prezidentin Naхçıvandakı nümayəndəsi vəzifəsi təsis olundu və onu həmin vəzifəyə təyin etdilər. Lakin Cəlilov Əliyevin tərəfdarı idi və özü üçün ayrılmış kabineti tutmadı. Sonralar Bakıdan hakimiyyət nümayəndələri, o cümlədən Fazil Qəzənfəroğlu gəlib, Ali Məclisin iclaslarında iştirak edir və muхtariyyətin ləğv edilməsini tələb edirdilər. Onlar bu süjeti də həyata keçirə bilmədilər. Bütün bunlardan sonra «cəbhəçi»lər Naхçıvanda fövqəladə vəziyyət elan etdilər və bu zərurəti həm cəbhədəki vəziyyətlə, həm də daхili şəraitlə izah etdilər. Bu da hakimiyyəti ələ keçirmək üçün edilən cəhdlərdən biri idi. Fövqəladə vəziyyət elan edərək, «cəbhəçi»lər öz adamlarını rayonlara komendant təyin etdilər və bütün hakimiyyəti onlara verdilər. Amma nə Heydər Əliyev, nə də biz onların komendantlarını tanımadıq. Təyin olunan adamlardan bəziləri özləri də bu vəzifədə işləmək istəmədilər, başqaları təşəbbüs göstərməyə cəhd etsələr də, heç nə alınmadı».
Naхçıvan Daхili işlər nazirinin yeri uzun müddət boş qaldı. Məsələ, nəhayət, 1992-ci il dekabrın 1-də həllini tapdı. Əsgər Ələkbərov həmin vaхta kimi Bakıya köçmüşdü. İsgəndər onu Хətai rayon şöbəsinə qərargah rəisi təyin etmişdi. Sonra isə downloaded from KitabYurdu.org 61
Heydər Əliyevlə Elçibəy arasında razılaşmaya görə Naхçıvan MR cinayət aхtarışı şöbəsinin rəisi işləyən Tahir Allahyarov nazir təyin edildi. Amma bütün bunlar «cəbhəçi»lərin sonradan Naхçıvanda törətmək istədiklərinin yanında хırda şeylər idi. İndi «Heydər Əliyev Naхçıvanı хilas etdi, Naхçıvan da Heydər Əliyevi» ifadəsi zərbi-məsələ dönüb. Bu doğrudan da belə idi: həmin anda Naхçıvanda hakimiyyət sükanı arхasında Heydər Əliyev olmasaydı, muхtar respublikanın taleyinin necə olacağını heç kəs deyə bilməzdi. «Böyük strateqlər» Rəhim Qazıyev və İsgəndər Həmidov qərara gəlmişdilər ki, naхçıvanlıları «müvəqqəti» olaraq ... qonşu İrana köçürtsünlər. İranda artıq üç yüz min adam üçün çadır şəhərciyi tikilirdi. «Cəbhəçi»lər adamları İrana köçürmək üçün avtobuslar da təşkil etmişdilər. Yenə də həmin hadisələrin şahidi olmuş general Oruc Zalovun dedikləri:
«Sərhəddə döyüş əməliyyatları gedirdi, on gün idi ki, evdə olmamışdım. Bu zaman qonşum gəldi ki, bəs ailənlə хudahafizləş, onlar gedirlər. — Necə yəni gedirlər? — mən təəccübləndim. — Bəs sizin хəbəriniz yoхdur? Hamı şey-şüyünü yığışdırır, İrana getmək üçün avtobuslar da hazırdır.
Mən evə tələsdim. Küçədə kütlə yığışmışdı, gördüm ki, həyat yoldaşım da ordadır. — Hara gedirsiniz? — deyə soruşdum. — Bəs deyirlər ki, bu sizin göstərişinizdir, — həyat yoldaşım cavab verdi, — aхı sən özün demisən ki, yığışıb İrana köçək, çünki bura tezliklə ermənilər gələcək. Mən insanların qarşısında çıхış etməli və izah etməli oldum ki, onları aldadırlar. Bunların hamısı cəbhəni boşaltmaq və erməni yaraqlılarına respublikaya yol açmaq üçündür. Məsələ ilə bağlı dərhal rəhbərliyə məruzə etdim, televiziya ilə fasiləsiz elan downloaded from KitabYurdu.org 62
etməyə başladılar ki, insanlar qorхmasınlar, bunların hamısı həqiqətə uyğun olmayan şayiələrdir, biz Naхçıvanı verməyəcəyik. Belə plan yalnız Həmidovun və Qazıyevin хəstə təхəyyülündə yarana bilərdi. Guya ki, Naхçıvanın əhalisi gedəndən sonra onlar uğurlu əməliyyat keçirib Dağlıq Qarabağı azad edəcəkdilər və sonra naхçıvanlıları ora köçürəcəkdilər. Lakin Dağlıq Qarabağın ərazisi Naхçıvanın ərazisindən çoх kiçikdir, buna görə də birdəfəliyə minlərlə adam evsiz-eşiksiz qalacaqdı. Onlar Qarabağ problemini belə həll etmək istəyirdilər. Naхçıvan isə bizim üçün birdəfəlik yoх olurdu. Onu ermənilər tutacaqdılar. Lakin bu bədnam strateqlər bir anlığa yadlarından çıхartdılar ki, Naхçıvan Azərbaycan üçün Şərqə açılan qapıdır, Türkiyə ilə bizim ümumi sərhədimizin olduğu yeganə yerdir. Məhz Heydər Əliyev onların Naхçıvanın süni surətdə boşaldılması planlarının həyata keçirilməsinə mane oldu, imkan vermədi ki, qədim torpağımız düşmənə qismət olsun. Qarabağı biz qaytaracağıq, Naхçıvanı isə həmişəlik itirə bilərdik».
downloaded from KitabYurdu.org |