1
MÜNDƏRİCAT
Giriş......................................................................................................2
I FƏSİL
Beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və onların beynəlxalq
əməkdaşlıqda rolu
1.
1 BMT nəzdində olan maliyyə təşkilatları....................................................6
1.
2 Digər beynəlxalq maliyyə təşkilatları......................................................24
1.
3 Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının dövlətlərin iqtisadi siyasətinin
formalaşması və həyata keçirilməsində rolu...............................................30
II FƏSİL
Transmilli münasibətlər və transmilli korporasiyalar
2.
1 Transmilli korporasiya anlayışı, strukturu və onların yaranma
səbəbləri......................................................................................................42
2.
2 Dövlətlərarası münasibətlərə transmilli korporasiyaların təsiri və
hökumətlərin nəzarəti itirməsi problemi.....................................................55
2.3
Qloballaşma dövründə TMK-ların rolu............................................66
III FƏSİL
Azərbaycanın beynəlxalq maliyyə qurumları və transmilli korporasiyalarla
əməkdaşlığının perspektivləri
3.
1 Azərbaycanın beynəlxalq maliyyə qurumları ilə
əlaqələri................................80
3. 2 TMK-ların iqtisadi qloballaşmaya təsiri və bundan Azərbaycana düşən
pay...................................................................................................................91
Nəticə..................................................................................................................100
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı.................................................................105
Summary
Resume
Referat
2
GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında
beynəlxalq təşkilatlarla olan beynəlxalq iqtisadi münasibətlər və TMK-lar dünya
iqtisadiyyatı və beynəlxalq münasibətlər sisteminin vacib inkişaf elementlərindən
sayılır. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə əməkdaşlıq demək olar ki, bütün
dövlətlərin xarici siyasətinin əsas prioritetinə çevrilmişdir. Çoxsaylı beynəlxalq
təşkilatlarla bu əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi, inkişaf etdirilməsi
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dissertasiya işində beynəlxalq maliyyə
qurumlarının yaranması və məqsədləri, müasir şəraitdə ölkələrin beynəlxalq
maliyyə qurumları ilə əməkdaşlığının xarakteri və xüsusiyyətləri, Azərbaycanın
maliyyə qurumları ilə əməkdaşlığı və maliyyə qurumlarının ölkəmizdə həyata
keçirdiyi layihələr, transmilli korporasiyaların formalaşması səbəbləri, onların
təşkilatlanması təmayülləri, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və
beynəlxalq rəqabət mühitində TMK-ların intensiv fəaliyyəti barədə məlumatlar
öz əksini tapmışdır.
Tədqiqatın məqsədi. Dissertasiya işində tədqiqatın əsas məqsədi
beynəlxalq maliyyə qurumları ilə dünya dövlətlərinin əlaqələri, sözügedən
bankların dünya ölkələrində həyata keçirdiyi layihələr və onların iqtisadi
təsirlərini ələ almaq, beynəlxalq maliyyə qurumlarının müasir beynəlxalq
münasibətlər sistemində rolunu və dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi siyasətinə
təsirini dəyərləndirmək və onun inkişaf perspektivlərini müəyyən etməkdir.
Beynəlxalq korporasiyalar bir tərəfdən beynəlxalq münasibətlər sisteminin
məhsulu sayılır, digər tərəfdən isə özləri onlara təsiretmə mexanizmini təmsil
edirlər. Bunu nəzərə alaraq, dissertasiya işimdə həmin dəqiq hərəkət imkanlarını
onların fəaliyyətlərinin uğurla funksionallaşması şəraitində öyrənməyə
çalışmışam.
Təcrübi əhəmiyyəti. Burada əksini tapan təhlil və araşdırma müddəaları,
beynəlxalq maliyyə qurumlarının həyata keçirdiyi layihələr dünya dövlətlərində
xidmətin, infrastrukturun, istehsalın təkmilləşdirilməsi istiqamətində müəyyən
3
nəzəri tədqiqat üçün elmi baza kimi istifadə oluna bilər. Beynəlxalq maliyyə
qurumlarının layihələrinin dəyərliliyi ondan ibarətdir ki, onlar nəinki əlavə
maliyyə resursları əldə etməyə, hətta sosial və iqtisadi inkişaf məsələləri ilə
məşğul olan iri beynəlxalq təşkilatların təcrübə və məlumatlarından yararlanmağa
imkan yaradır.
Beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq iqtisadi siyasətə tətbiq etsək, TMK-
lar fəal iştirakçı ( həm individual və ya kollektiv) kimi öz sərəncamında olan
aktiv və potensial resurslardan və onlardan daha effektiv istifadə imkanları
hesabına öz şəxsi maraqlarından çıxış edərək beynəlxalq münasibətlər sisteminə
həlledici və uzun müddətli təsiretmə strategiyasını həyata keçirir və qərar qəbul
edir. Bu aktorların o zaman beynəlxalq kateqoriya əldə etməsindən danışmaq olar
ki, söhbət bir dövlətin çərçivələrini öz fəaliyyəti ilə aşan, qəbul edilmiş idealları
(maraqları) təmsil edən mükəmməl şəkildə təşkilatlanmağa meyl edən
strukturlaşmış ictimaiyyətdən söhbət getsin.
Tədqiqatın predmeti və obyekti. Bura beynəlxalq maliyyə qurumlarının
yaranması, məqsədi və vəzifələri, strukturları, əsas fəaliyyət istiqamətləri, dünya
ölkələrində həyata keçirdikləri sosial-iqtisadi inkişafa yardım layihələri, Dünya
Bankının Azərbaycanın neft və qaz sektoruna ayırdığı kreditlərdən istifadənin
vəziyyəti, istehsal, xidmət və infrastruktur sahələrində Azərbaycanın Dünya
Bankı ilə əməkdaşlığının genişləndirilməsi istiqamətləri aiddir.
Dissertasiya işimin əsas tədqiqat sahəsi eyni zamanda TMK-ların böyük
inkişaf imkanlarının üzə çıxarılmasıdır. Transmilli korporasiyalar qeyri-hökümət
aktorları kimi iştirakçı kartlarına sahib olduğundan bütün təsərrüfat münasibətləri
spektrindən yanaşsaq, dünya siyasi və iqtisadi maraq qruplarının öz ideallarının
həyata keçirilməsinin böyük tərəfdaşı sayılır və inkişaf lokomotivi kimi təşəbbüs
edilir, layihələndirilir. Ona görə də onların yayılma və inkişaf istiqamətlərinə həm
daxili, həm də xarici siyasi-iqtisadi fəaliyyət səviyyəsində yanaşılmalıdır. Bütün
bunlara baxmayaraq, yenə də əvvəlki tək dövlətin həlledici aktor kimi qalması
əsas beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi məktəblərinin başlıca tədqiqat
4
predmetidir. Bu mübahisəli və müqyisəli yanaşmanı özüm üçün prioritet hesab
etdiyimdən bu nisbəti dissertasiya işimdə araşdıraraq verməyə çalışmışam.
İşin strukturu və həcmi. Dissertasiya işinin strukturu qarşıya qoyulan
məqsədə uyğun olaraq formalaşdırılmışdır. Mövzu quruluşu girişdən, üç fəsildən,
nəticə və təkliflərdən və sonra istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
Dissertasiya işinin yazılması zamanı informasiya mənbəyi kimi mövzu ilə
əlaqədar mövcud milli və xarici elmi və dərslik ədəbiyyatından, yerli və xarici
alimlərin və mütəxəssislərin araşdırmalarından, internet resurslarından istifadə
edilmişdir. Dissertasiya işi ümumilikdə 111 səhifədən ibarətdir.
Dissertasiya işinin birinci fəsli “Beynəlxalq maliyyə qurumlarının
təsnifatı və onların beynəlxalq əməkdaşlıqda rolu” adlanır. Burada beynəlxalq
maliyyə qurumlarının yaranma tarixi, strukturu, məqsədi və vəzifələri, əsas
fəaliyyət istiqamətləri haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Dünya Bankı (DB)
rəsmi olaraq BMT-nin Monetar və Maliyyə Konfransı (01-22 iyul, 1944)
nəticəsində
qəbul
edilən
Bretton-Vuds
Sazişinin beynəlxalq arenada
ratifikasiyasından sonra yaradılmışdır. DB-nin fəaliyyətinin əsas məqsədi
dünyada
yoxsulluq
səviyyəsini
azaltmaq, insanların həyat şəraitini
yaxşılaşdırmaq, üzv ölkələrin iqtisadi maliyyə islahatlarına yardım etmək, xarici
maliyyə qaynaqlarından daxil olan investisiya vəsaitləri ilə təmin etmək, ölkələrin
xarici dövlət borcu mexanizmini normal hala gətirmək və beynəlxalq iqtisadi
tarazlığı təmin etmək, yerli şirkətlərin maliyyə vəsaitlərinə yaranan ehtiyaclarını
aradan qaldırmaq və s.dən ibarət olmuşdur. Beynəlxalq maliyyə qurumları
dünyanın zəif inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinə qrant və güzəştli
kreditlər təqdim edir.
Dissertasiya işinin ikinci fəsli “Transmilli münasibətlər və transmilli
korporasiyalar” adlanır
. Burada transmilli korporasiyaların strukturu, transmilli
qarşılıqlı əlaqələr və təşkilatlar, dövlətlərin sosial-iqtisadi həyatında rolu,
transmilli münasibətlərdə mərkəz-dövlət paradiqması, TMK-ların inkişafında əsas
5
tendensiyalar, istehsalın beynəlxalq kooperativləşməsi və TMK-larda idarəetmə
modellərindən ətraflı bəhs olunmuşdur.
Dissertasiya işinin üçüncü fəsli “Azərbaycanın beynəlxalq maliyyə
qurumları və transmilli korporasiyalarla əməkdaşlığının perspektivləri” adlanır.
Dissertasiya işinin bu fəslində Azərbaycan və beynəlxalq maliyyə qurumlarının
əməkdaşlığından, transmilli korporasiyaların iqtisadi qloballaşmaya təsirindən
bəhs olunur. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin sosial-iqtisadi inkişaf
strategiyasının Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev
tərəfindən inamla davam etdirilməsi sayəsində Azərbaycanda yaradılmış sosial-
iqtisadi potensial davamlı iqtisadi inkişafı və makroiqtisadi sabitliyi təmin
etmişdir. Bu strategiyanın həyata keçirilməsi nəticəsində iqtisadiyyatın
diversifikasiyası, qeyri-neft sahələrinin, regionların inkişafı sürətlənmiş, strateji
valyuta ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi təmin olunmuşdur. Ölkə başçısının
müəyyən etdiyi siyasətin həyata keçirilməsi gələcək illər üçün dayanıqlı inkişafın
möhkəm təməlinin yaradılmasına, Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının
dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyasının sürətləndirilməsinə, əhalinin həyat
səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılmasına imkan vermişdir.
Dissertasiya işi nəticə ilə tamamlanır. Beləliklə, Beynəlxalq maliyyə
qurumları yarandığı anda əsas məqsədi dünya ölkələrini 2-ci dünya
müharibəsindən sonra dirçəltmək idisə, hal-hazırda ən başlıca məqsədi
yoxsulluğun qlobal səviyyədə ləğv edilməsidir. Beynəlxalq maliyyə qurumlarının
fəaliyyəti də məhz bu məqsədə çatmaq üzərində cəmlənib. Transmilli
korporasiyalar beynəlxalq münasibətlərin yalnız iştirakçı aktoru deyil,
o, özü
dəyişmə, hərəkət və daşınma hərəkatlarının başında gedən siyasi cərəyanın
nəhənglərindəndir.
6
I Fəsil Beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və
onların beynəlxalq əməkdaşlıqda rolu
1.1 BMT-nin nəzdində olan maliyyə qurumları
BMT-nin nəzdində olan maliyyə təşkilatları beynəlxalq maliyyə sistemində
əsas rol oynayır. Dünya Bankı Qrupu dünyada ən böyük investisiya instititudur.
Dünya Bankının yaranma kökləri hələ 1923-1932-ci illərdə bütün dünyanı
bürümüş olan dərin iqtisadi böhranlar dövrünə gedib çıxır. İqtisadi
ədəbiyyatlarda o dövrü “böyük depressiya” dövrü adlandırırlar. Kənd təsərrüfatı
məhsulları və torpaq dəyərindən dəfələrlə ucuz satılır, heyvandarlıq ziyanla
işləyir, minlərlə bank müflisləşir, bütün sahələrdə işsizlik baş alıb gedir, zavodlar
işləmirdi. Bir sözlə, iqtisadiyyatın bütün sahələri “iflic” vəziyyətinə düşmüşdü.
Bu vəziyyət eyni zamanda özünü beynəlxalq və pul-kredit bazarında da
göstərirdi. Bir sıra ölkələr, o cümlədən, Birləşmiş Krallıq qızıl standartlarından,
yəni valyuta dəyərinin qızılla təyin edilməsi prosesindən məcburi surətdə imtina
etməli oldular. Hansı ki, bu qanun uzun müddət idi ki, pulun dəyərinin sabit
saxlanmasına qulluq edirdi. Kağız pulun dövriyyəyə buraxılması azaldıldı. Bu da
iş yerlərinin azalmasına səbəb oldu. Həyat səviyyəsi kəskin şəkildə aşağı düşdü.
Bəzi ölkələr milli pulun xarici pula dəyişdirilməsinə qadağa qoydular və barter
mübadiləsini tətbiq etməyə başladılar. Bir qism ölkələr isə öz milli valyutalarını
dəyərlərindən aşağı qiymətə xarici alıcılara satmaqla öz kənd təsərrüfatı
məhsullarını əslində çox ucuz qiymətə satdılar. Bununla da onlar digər ölkələrin
ticarət əlaqələrini pozurdular. Yəni rəqabət devalivasiyası yaradırdılar. Məhsulun
dəyəri ilə pulun nisbəti pozulurdu. Beləliklə, bütün bunlar nəticə etibarı ilə dünya
iqtisadiyyatının dağılmasına gətirib çıxartdı.
1
Bu problemləri həll etmək üçün 30-
cu illərdən başlayaraq dəfələrlə beynəlxalq konfranslar çağırılsa da, lakin qəbul
edilmiş müvəqqəti qərarlar məsələni tam həll etmirdi. Bunun üçün dünyanın
əksər ölkələrinin birgə əməkdaşlığı lazım idi. Yalnız bu halda bütün dövlətlərdə
valyuta sistemini tənzimləyən və böhran nəticəsində iqtisadiyyatı dağılmış
1
Х. А. Шреплер « Международные економические организации».
7
ölkələrə uzun müddətə kredit verə bilən bir maliyyə təşkilatının yaradılması
mümkün idi. Odur ki, 1940-cı illərin əvvəllərində Birləşmiş Ştatlardan Qarri
Dekster Uayt və Birləşmiş Krallıqdan Con Meynard Keyns məhz belə bir
sistemin yaradılması yollarını təklif etdilər. Onlara görə, bu sistem hazırki şəraitə
təsir etməliydi. Çoxsaylı danışıqlardan sonra çətin vəziyyətdə olan beynəlxalq
aləm belə bir sistemin yaradılmasına və nəzarət etmək üçün təşkilatlanmasına
razılıq verdi. 1944-cü ilin iyul ayında BMT-yə daxil olan 45 dövlətin iştirakı ilə
ABŞ-ın Bretton-Vuds şəhərində (Nyu-Hempşir Ştatı) Beynəlxalq Valyuta
Maliyyə konfransı keçirildi. Bu konfrans tarixə “Bretton-Vuds Konfransı” kimi
daxil oldu. Konfransın qəbul etdiyi qərarla 1945-ci ilin dekabr ayında BMT-nin
iki xüsusiləşmiş təşkilatı – Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF)
təsis edildi. Bu qurumlara çox zaman Bretton-Vuds “əkizləri” də deyirlər.
Müqavilənin beynəlxalq ratifikasiyası 1945-ci il 27 dekabrda həyata
keçirilmişdir.
2
“World Bank” termini ilk dəfə 1944-cü il 22 iyul tarixində Bretton-Vuds
konfransına həsr olunmuş və “Economist” jurnalında dərc olunmuş məruzədə
Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankına (BYİB) istinadən işlədilmişdir.
BYİB və BVF-in idarəetmə heyətinin 1946-cı ilin martında ABŞ-ın Corciya
ştatının Savanna şəhərində keçirilən 1-ci toplantısından sonra Vaşinqton Post
qəzeti də daxil olmaqla konfrans haqqında dərc edilən bəzi məqalələrdə bu termin
işlədilməyə başladı. 1975-ci ildən isə bu termin BYİB və BİA-nın rəsmi
qısaldılmış adı kimi işlənməyə başladı. Dünya Bankı rəsmi fəaliyyətə 1946-cı ilin
25 iyun tarixindən başlayır. Bu bankın əsas məqsədi iqtisadi keçid dövrü keçən
inkişaf etməkdə olan ölkələrə və yoxsul ölkələrə kreditlər vasitəsilə yardım
etmək və yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq, həmçinin üzv dövlətlərin
inkişafını təmin etməkdir. İlk prezidenti eyni zamanda Eugene
Meyer&Company və Vaşington Postun sahibi olan Eugene Meyer olur. Dünya
2
“The Role of the International Financial Institutions in Addressing Global Issues” VINAY BHARGAV
8
Bankının ilk kredit verdiyi ölkələr isə Çili, Çexoslovakiya, Danimarka, Fransa,
Lüksemburq və Polşa olmuşdur.
Dünya Bankının hazırda 188 üzvü var.
3
Dünya Bankı idarəetmə şurasının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərir.
İdarəedici şura Bankın siyasətini müəyyən edən və qərar qəbul edən ali orqandır.
Hər bir üzv ölkə idarəedici şurada təmsil olunur. Və hər bir üzv dövlət adətən
nazir səviyyəsində hökumət rəsmisindən ibarət olan başçı təyin edir. Üzv olan
ölkələrin icraçı direktorları idarəetmədə öz payları olan aksionerlərdir. Hansı ki,
son qərar qəbul olunanda onların fikri nəzərə alınır. Hər üzv olan ölkə idarəçi və
alternativ idarəçi təyin edir ki, onlar da Baş İdarə Heyətinin qərarlarını yerinə
yetirir. İdarəçilər hökumətin nümayəndələri ilə Dünya Bankının hər ilin payızında
Vaşinqtonda keçirilən iclasında görüşürlər. Onlar Dünya Bankının əsas fəaliyyət
prinsipləri haqqında qərarlar qəbul edir və ya üzvlükdən azad edirlər, ilkin kapital
haqqında dəyişikliklər barədə qərar qəbul edirlər və Dünya Bankının gəlirlərinin
bölünməsini, büdcəni və maliyyə hesabatlarını təsdiqləyirlər. Göründüyü kimi
hökumət nümayəndələrinin görüşü ildə bir dəfə keçirilir. Əsas işi isə Direktorlar
Şurası görür.
Beş iri aksionerin – ABŞ, Fransa, Almaniya, Yaponiya və İngiltərənin
ayrılıqda öz icraçı direktorları var. Ənənəyə görə Dünya Bankının prezidentliyinə
5 il müddətinə ən iri aksioner ölkənin – ABŞ-ın vətəndaşı seçilir. O, Direktorlar
Şurasına rəhbərlik edir və Dünya Bankının ümumi fəaliyyətinə cavabdehdir.
Dünya Bankı Qrupuna:
1. Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, 1945
2. Beynəlxalq İnkişaf Assosasiyası, 1960
3. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası, 1956
4. İnvestisiya Təminatı üzrə Beynəlxalq Agentlik, 1988
5. İnvestisiya Mübahisələrinin Nizamlanması üzrə Beynəlxalq Mərkəz –
aiddir.
3
World Bank Group, 2012
.
9
Sosial ədalət prinsipləri üzərində qurulmuş stabil, dayanıqlı inkişaf
prosesində hər bir inkişaf etməkdə olan dövlətə yardım etmək məqsədilə Dünya
Bankı öz maliyyə resurslarından, yüksək ixtisaslı personalından və geniş bilik
bazasından istifadə edir. Burada əsas diqqət əhalinin yoxsul təbəqələrinə və
yoxsul ölkələrə yardım göstərməkdir. 2010-ci maliyyə təqvimində qurum
tərəfindən 30 mlrd. dollardan çox kredit vəsaiti bankın beynəlxalq miqyasda
müştəri ölkələrinə paylanmışdır. Təşkilat 100-dən çox inkişaf etməkdə olan
ölkədə çalışmaqla ən kasıb əhali və ən kasıb ölkələrə yardım etmək kimi sadə və
əhəmiyyətli hədəflər uğrunda iş görür. Dünya Bankının əsas məqsədi inkişaf
etmiş ölkələrin maliyyə dəstəyi ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həyat şəraitini
yaxşılaşdırmaqdır. DB vasitəsilə verilən kreditlər iki əsas növdə təqdim olunur:
investisiya kreditləri və inkişaf məqsədilə verilən kreditlər. İnvestisiya kreditləri
uzun müddətə verilir (5-10 il). İnvestisiya kreditlərindən ən müxtəlif sektorlarda
sosial-iqtisadi inkişaf layihələri çərçivəsində əmtəə, iş və xidmətlərin
maliyyələşdirilməsi məqsədilə istifadə olunur. Son 2 onillik ərzində investisiya
kreditləri DB tərəfindən ayrılan kreditlərin 75-80%-ni təşkil etmişdir. Hal-hazırda
investisiya kreditlərinin 7 növünü fərqləndirirlər:
4
Adaptasiya proqram kreditləri - uzunmüddətli inkişaf proqramlarının
reallaşdırılmasına kömək məqsədilə təqdim olunur.
Fövqəladə bərpa kreditləri - adətən ölkə iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuş
müharibə, təbii fəlakət kimi fövqəladə hadisələrdən sonra istehsalı bərpa etmək
məqsədilə verilir.
Maliyyə vasitəçilərinə verilən kreditlər - yerli maliyyə institutlarına
investisiya tələblərini ödəmək məqsədilə uzun müddətə verilən kreditlərdir. Bu
kreditlər
maliyyə
sektorunda
islahatlar,
maliyyə
sisteminin
rəqabət
qabiliyyətliyinin artırılması məqsədilə verilir.
4
“ Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar” Müzəffər Məmmədov, Elçin İbadov, Bakı 2008 dərslik
10
Eksperimental və innovasiya kreditləri - bu kiçik investisiya layihələrinin
maliyyələşdirilməsi məqsədilə verilir və həcmi adətən 5 mln ABŞ dolları,
layihənin müddəti isə 2-3 il olur.
Konkret investisiya layihələrinə verilən kreditlər - iqtisadi, sosial və
institutsional infrastrukturun yaradılması, bərpası məqsədilə həyata keçirilən
layihələrə dəstək məqsədilə verilir.
Sahəvi əhəmiyyəti olan investisiya kreditləri - konkret sektorlarda dövlət
proqramlarına təqdim olunur.
Texniki yardım kreditləri - üzv ölkələrə institutsional potensialın artırılması
məqsədilə təqdim olunur.
İnkişaf məqsədilə verilən kreditlər institusional və siyasi islahatların
dəstəklənməsi məqsədilə tezləşdirilmiş maliyyə resurslarının ayrılması yolu ilə
təqdim olunur. Adətən 1-3 il müddətinə verilir. Son 2 onillik ərzində bu kreditlər
Dünya Bankı tərəfindən ayrılan bütün kreditlərin 20-25%-ni təşkil etmişdir.
5
Dünya Bankının əldə etdiyi bir sıra nailiyyətlərə nəzər yetirək:
-əhalinin orta yaş müddəti 55-dən 65-ə qalxmışdır;
-yaşlı əhali arasında savadlıların sayı iki dəfə artmışdır;
-məktəblərdə oxuyan şagirdlərin sayı 411 milyondan 681 milyona
çatmışdır;
-uşaq ölümü 50 % azalmışdır.
DB-nin əsas məqsədi özünün maliyyə, kadr və geniş təcrübə imkanlarından
istifadə etməklə kasıb ölkələrin yoxsul əhalisinə yardım etmək, ölkələrə
yoxsulluğun aradan qaldırılması, iqtisadi artımın təmin olunması və əhalinin
həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə kömək etməkdir. 100-dən artıq
İEOÖ-lə əməkdaşlıq etməklə DB həmin ölkələrdə səhiyyə və təhsil sistemini
inkişaf etdirməyə, korrupsiya ilə mübarizə aparmağa, kənd təsərrüfatının inkişaf
etdirilməsinə, yol və limanlarn tikilməsinə və ətraf mühitin qorunmasına kömək
5
“ Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar” Müzəffər Məmmədov, Elçin İbadov, Bakı 2008 dərslik
11
edir. Dünya Bankının yoxsulluğun azaldılması strategiyasının 2 mühüm prinsipi
aşağıdakılardır:
- Əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasına dəstək;
- Kasıb əhaliyə səlahiyyətlərin verilməsi.
Ötən illərdə Dünya Bankının kredit verərkən qoyduğu yüksək faiz və
verilən kreditin azlığı inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən narazılığa səbəb
olmuşdur. Bu narazılığı ortadan qaldırmaq üçün Dünya Bankı öz siyasətində bəzi
dəyişikliklər etmişdir. Bu dəyişikliklər aşağıdakılardır:
- Dünya Bankı dövlət qurumlarına və sahibkarlara kreditlər verir, amma özəl
sektora kredit verərkən aid olduğu dövlətin, Mərkəzi Bankın, ya da başqa
səlahiyyətli orqanın zaminliyini tələb edir. 1970-ci ildən sonra Dünya Bankının
kredit siyasətində mühüm inkişaflar oldu. Bunlardan biri proqram kreditlərinin
verilməyə başlanmasıdır.
- 1982-ci ildə Dünya Bankı “struktur krediti” proqramını həyata keçirməyə
başladı. Orta və uzun illər ərzində iqtisadi inkişaf və xarici investorlarla
ayaqlaşma siyasətini izləyir. Kənd təsərrüfatı, enerji, sənaye kimi sektorlar və
sub-sektorlar investisiyalarla təmin olunur.
BYİB 1944-cü ildə BMT-nin maliyyə məsələləri ilə bağlı Bretton-Vudsda
keçirilən konfransında yaradılıb. 1945-ci ildə 28 ölkə “BYİB haqqında razılıq
statut”u imzaladı. 1947-ci ildə Baş Məclis bu razılığı təsdiqlədi. Orada deyilirdi
ki, BYİB xarakterinə görə müstəqil beynəlxalq təşkilatdır və belə də fəaliyyət
göstərməlidir. BYİB ixtisaslaşmış qurum kimi BMT-nin tərkibinə daxildir.
Bankın BMT qarşısında vəzifəsi konsultasiyalarda iştirak etmək və qeyri-
konfidensial informasiyanı təqdim etməkdir.
6
Qərargahı Vaşinqtonda, Avropa
bürosu Parisdə, Asiya bürosu isə Tokiodadır.
BYİB-nin əsas məqsədləri:
6
Герчикова И. Н. « Международные економические организации: регулирование
мирохозяйственных связей и предпрнимателской деятельности». Изд-во
«Консалтбакир». Москва, 2002.Стр.: 104
12
1.İstehsal məqsədli kapital qoyuluşunu genişləndirməklə inkişaf və
rekonstruksiya sahəsində əməkdaşlıq etmək;
2. Özəl xarici investisiya qoyuluşunun artırılması;
İnvestisiyaların kreditləşdirilməsi məsələsinə BYİB-in yanaşması “layihə
tsikli” adlanan xüsusi prosedurda təzahür edir. Bu tsikl beş mərhələdən ibarətdir:
- layihənin seçilməsi, hazırlanması və qiymətləndirilməsi;
-danışıqlar aparılması;
-layihənin icraçı direktorlar şurasına təqdim edilməsi;
-layihənin həyata keçirilməsi və onun gedişinə cari nəzarət;
-layihənin reallaşdırılmasının nəticələrinin qiymətləndirilməsi.
Kreditin təqdim edilməsi şərtləri bank ilə borcalan ölkə arasında sazişə
əsasən müəyyən edilir. Kreditlərin əksəriyyəti, bir qayda olaraq 15-20 il
müddətinə verilir. Bu müddətin 3-5 ili güzəştli dövrdür. Həmin müddətdə borc
alan yalnız borcun cari məbləği üzrə faizlər ödəyir, əsas borcun məbləğini isə bu
dövrdə ödəmək tələb olunmur. Borcun ödənilməsinin standart şərtləri ölkələrin
kateqoriyalarına, o cümlədən borcalan ölkənin tədiyyə qabiliyyətinə və onun
əhalisinin adambaşı gəlirlərinə əsaslanır. BYİB-na üzvlük ancaq BVF-nun
üzvlərinə, DB-nın müəyyən etdiyi şərtlərlə açıqdır. Hər yeni üzv olan dövlət
Banka kapital qoymalıdır. Qoyulacaq kapitalın miqdarı bank tərəfindən müəyyən
olunur.
BYİB-in maliyyə vasitələri üzvlük haqları, investisiyalar və dünya
kapital bazarı (fond əməliyyatlarının 90%) hesabına yaradılır. Yarandığı dövrdən
indiyədək BYİB-in Afrika, Asiya, Avropa və Latın Amerikasında regional
missiyaları fəaliyyət göstərir. Bankın 70 regional və ölkə büroları və
nümayəndəlikləri mövcuddur. Hər bir ölkənin payı, həmin ölkənin
iqtisadiyyatının, dünya iqtisadiyyatına nisbəti ilə müəyyənləşir. Sənayecə
İnkişaf Etmiş Ölkələrin payına (Böyük Yeddilik –Group 7) 45% düşür. Bu
onların beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə tutduğu əhəmiyyətli yerlə izah olunur.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının payı 17 % təşkil edir.
13
BYİB-nın quruluşu aşağıdakı kimidir:
7
1. Müdirlər Şurası
2. İcraçı Direktorlar Şurası və komitələr
3. İnkişaf komitəsi
4. Prezident
Müdirlər Şurası BYİB-nın ali orqanı sayılır. Bütün səlahiyyətlər ona
məxsusdur. Hər bir dövlət burada bir idarəedici və onun müavini ilə təmsil
olunur. Onlar beş ilə təyin edilirlər, təkrar təyinat mümkündür. İdarəedicilər
dövlətin nazirlər səviyyəsində məsul şəxsləri olur. Müdirlər Şurası adətən ildə bir
dəfə təklikdə, həmçinin BVF-nun İdarəedicilər Şurası ilə birgə müşavirə keçirir.
Bankın ümumi siyasətini müəyyənləşdirir. Həmçinin yeni üzləri qəbul edir,
bankın nizamnamə kapitalının həcmi barədə qərar verir, təmiz gəliri
müəyyənləşdirir. Statut razılaşması ilə ancaq onun səlahiyyətləri çərçivəsinə aid
olan bəzi xüsusi səlahiyyətləri çıxmaqla, (yeni üzvlərin qəbulu, nizamnamə
kapitalın artırılması və ya azaldılması, üzvlüyün dayandırılması kimi məsələlər),
öz səlahiyyətlərini İcraçı Direktorlar Şurasına verir.
8
Əgər xüsusi bir prosedur
nəzərdə tutulmayıbsa, İdarəedicilər Şurasında qərarlar adi səs çoxluğu ilə qəbul
olunur. Hər bir ölkənin səs payı nə qədər səhmlərə malik olmasından asıldır.
Səslərin 17,42%-i təkcə ABŞ-a məxsusdur. Təəssüfedici hal odur ki, eyni
miqdarda səs faizinə həmçinin 140 inkişaf etməkdə olan ölkə malikdir. İcraçı
Direktorlar Şurası Bankın operativ fəalyyətinə cavabdehdir. Onlar bankın
siyasətini müəyyənləşdirir, borc və kreditlər haqqında təklifləri qiymətləndirir,
hesabları auditor yoxlamasından keçirir və s.. İdarəçilər Şurasının 24 üzvü var.
Ən çox səhmlərə malik olan beş idarəçi direktora malikdir. Qalan 19 yerdə
ölkələr qrup şəklində təmsil olunurlar. Dövlətlər istədikləri şəkildə qruplaşa
bilərlər. Çox vaxt coğrafi cəhətdən qonşu olan ölkələr qruplar yaradırlar. Lakin
siyasi və mədəni faktorlar da nəzərə alınır. Bir qayda olaraq digər 19 ölkənin
7
“ Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar” Müzəffər Məmmədov, Elçin İbadov, Bakı 2008 dərslik
8
Х. А. Шреплер « Международные економические организации» Изд-во
«Международные отношения». Москва, 1999. Стр.: 71
14
içində Çin, Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanı ayrıca bir nümayəndəyə malik olur.
Bu onunla əsaslandırılır ki, hər biri güclü və nüfuzlu iqtisadiyyata malikdir. Ona
görə də hər hansı qrup daxilində təmsil olunması kifayət etmir. Qalan üzvlər isə
qrup şəklində təmsil olunur. İcraçı Direktorlar Şurası öz fəaliyyətində bir çox
komitələrə əsaslanır: kadr siyasəti üzrə komitə; reqlamentin hazırlanması üzrə
komitə; effektiv xərcləmə və büdcə praktikasıyla bağlı komitə; birgə auditor
komitəsi; inzibati məsələlər üzrə komitə; müvvəqqəti komitələr. İnkişaf üzrə
Komitə BYİB ilə BVF-nun İdarəedicilər Şuralarının nazirlər komitəsidir. Nazirlər
və ya uyğun səlahiyyətli məsul şəxslərdən ibarət 24 üzvü var. Komitə kasıblığın
azaldılması, özəl sektorun inkişafı, inkişaf etmiş ölkələrin siyasətinin inkişaf
etməkdə olan ölkələrə təsiri kimi məsələlərə baxır. DB ilk yarananda məhz bu
qurum Avropanın rekonstruksiyasına cavabdeh idi. 1948-1952-ci illərdə Marşall
Planı BYİB-nın vasitəsilə həyata keçirilmişdi. Beynəlxalq Maliyyə
Korporasiyasına, İnvestisiya Təminatı üzrə Beynəlxalq Agentlik və İnvestisiya
Mübahisələrinin nizamlanması üzrə Beynəlxalq Mərkəzə üzv olmaq üçün birinci
BYİB-na üzv olmaq lazımdır. Prezident bir qayda olaraq ən çox səhmə sahib olan
dövlət - ABŞ-dan olur. ABŞ prezidenti bankın prezidentliyinə namizəd təklif edir
və İdarəedicilər Şurası onu seçir. Səlahiyyət müddəti beş ildir. O, nə idarəedici,
nə direktor, nə də müavin ola bilməz. Prezident İcraçı Direktorlar Şurasının
nümayəndəsi hesab olunur. Onlar onu vəzifəyə təsdiq edir və ya vəzifədən azad
edir. Bankın kapitalı 1994-cü ildə 165 milyard dollar olmuşdur ( tərkibinə uyğun
olaraq kapitalı 184 milyard dollar olmalı idi.).
9
60-cı illərə qədər daha çox varlı
inkişaf etməkdə olan ölkələrə kredit verib. Sonralar inkişaf etməkdə olan ölkələrə
də kredit verməyə başlayıb. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası və Beynəlxalq
İnkişaf Assosasiyası inkişaf etməkdə olan ölkələrə kredit vermək məqsədilə,
BYİB-nın filialları kimi yaradılmışdı. Bank əsasən 2 tipli kreditlər verir:
9
«Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений» Учебник под
редакции В. В. Кругулова. Изд-во ИНФРА-М. Москва, 2000. Стр.: 408
15
1. Bazar qiymətlərinə uyğun gələn faizlər vermək imkanında olmayan
inkişaf etməkdə olan ölkələrə borc verir.
2. BİA vasitəsilə beynəlxalq maliyyə bazarlarından kredit almaq qabiliyyəti
olmayan ölkələrə kredit verir. BYİB orta və aşağı gəlirli ölkələrə kredit verir. Bu
zaman ölkənin kredit qabiliyyətli olub-olmadığı nəzərə alınır. Həmçinin texniki
dəstək və məsləhət verir, informasiya ilə təmin edir, treyninqlər keçirir. BYİB öz
maliyyə vəsaitlərini öz üzvlərindən, beynəlxalq kapital bazarlarından, bank
gəlirlərindən əldə edir.
1995-ci ildə Bank öz fəaliyyətinin 4 əsas istiqamətini elan etdi:
1. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin tələbatını ödəmək üçün kifayət qədər
resursların cəlb olunmasına nail olmaq;
2. İnkişafa vahid yanaşma müəyyən etmək;
3. Həm qlobal, həm də lokal səviyyədə DB-nın tərəfdaşlarının
möhkəmləndirilməsi və genişləndirilməsi;
4. Bankın fəaliyyətinin möhkəmləndirilməsi.
DB 1994-cü ildə Vaşinqton, London, Paris, Tokioda üzv dövlətlərdə həyata
keçirilən layihələr haqqında məlumat təqdim edən informasiya mərkəzləri açdı.
Orada rəsmi sənədlərlə, ekspertizaların nəticələri, ətraf mühitin mühafizəsi ilə
bağlı proqramlar və s. ilə tanış olmaq olar.
BİA 1960-cı ildə yaradılıb. Öz nizamnaməsi və maliyyə bazası olduğuna
görə rəsmi olaraq müstəqil sayılır. Lakin faktiki olaraq, BYİB tərəfindən idarə
olunur, onun filialı hesab olunur. BYİB-nın prezidenti eyni zamanda, BİA-nın
prezidentidir. BİA BMT-nin nəzdində ixtisaslaşmış qurumdur. BİA-nın aşağıdakı
məqsədləri var:
1.İqtisadi inkişaf uğrunda əməkdaşlıq;
2.Əmək məhsuldarlığının artırılması;
3.Üzv inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması.
Assosiasiyanın və BYİB-in rəhbər orqanları müştərəkdir. BYİB-in prezidenti,
müdirləri və direktorları BİA-da analoji vəzifələri tuturlar. BİA-da «çəkili» səslər
16
prinsipi qüvvədədir: üzv ölkə 500 səs və bundan əlavə abunə üzrə ödənilmiş hər
5000 dollara görə əlavə 1 səs alır. Assosiasiya kreditlər verilməsinin şərtlərini və
maliyyə normativlərini nəşr edir. Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyasının başlıca
maliyyə mənbəyi üzvlük haqlarından gəlir. Üzv ölkələr 2 qrupa bölünür:
a)
İqtisadi baxımdan daha inkişaf etmiş ölkələr, bunlar 26 ölkədən ibarət
olub Bankın maliyyə vəsaitlərinin başlıca hissələrini ödəyənlərdir;
b)
Az inkişaf etmiş dövlətlər, bunlar 134 ölkədən ibarətdir, Azərbaycan da bu
qrup ölkələr siyahısına daxildir;
BİA-ya üzvlük BİA-nın müəyyən etdiyi şərtlər və zaman çərçivəsində
BYİB-nın üzvlərinə açıqdır. Quruluşu BYİB ilə eynidir. BİA ilə BYİB arasında
əsas fərq onların maliyyə mənbələrində və hansı şərtlərlə kredit vermələrindədir.
BYİB öz vəsaitlərini əsasən beynəlxalq maliyyə bazarlarında əldə edir və inkişaf
etməkdə olan ölkələrə kommersiya banklarından daha aşağı faizlə, daha uzun
müddətə kredit verir. BİA isə öz donor üzvlərinin hesabına ən kasıb ölkələrə
faizsiz, mənfəət güdməyən kreditlər verir.
Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası
yalnız yoxsul ölkələrə kreditlər verir hansı ölkələr ki, BYİB-dən kredit ala
bilmirlər. Bu gün səksənə yaxın ölkə bu kateqoriyaya daxildir. Bu ölkələrdə 3,2
milyarda yaxın insan yaşayır. Onların təxminən 1,2 milyardının gündəlik gəliri,
1 dollardan azdır. BİA kreditləri 25-40 illik müddətə verir, ödənilməsinə isə 10
ildən sonra başlanılır. BİA-nın 159 üzvü var. Bunlardan cəmi 26-sı inkişaf etmiş
ölkədir. BİA kasıb ölkələrlə iqtisadi inkişaf uğrunda əməkdaşlıq edir, konkret
layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün onlara maliyyə dəstəyi verir. Həmin
layihələrin məqsədəuyğunluğu BYİB-nın mütəxəssisləri tərəfindən yoxlanılır.
BİA aşağıdakı tələblərə cavab verən ölkələrə kredit verir:
1. Ölkənin adambaşına düşən illik gəliri 1305 dollardan aşağı olmalıdır.
2. Ölkədə kifayət qədər iqtisadi, maliyyə və siyasi sabitlik olmalıdır.Çünki
uzunmüddətli kreditlər iqtisadi inkişafa nail olmaq məqsədi güdür.
3. Ölkənin plateji balansla bağlı ciddi problemləri olmalıdır.
17
4. Ölkənin daxili siyasətində məqsəd iqtisadi inkişaf olmalıdır.
10
BİA-nın kreditlərinin 45-50% Afrika ölkələrinin (Saxara) payına düşür.
Digər faizlər Asiya ölkələri – Banqladeş, Hindistan, Pakistan və Nepal arasında
bölüşdürülür. Həmçinin bu qrupa Çin, Latın amerikası və Karib hövzəsi
dövlətləri, Yaxın Şərq, Avropa və Mərkəzi Asiya da daxildir. Müxtəlif donorlar
hər üç ildən bir BİA fonduna vəsait qoyurlar. Ən böyük donorlar ABŞ,
Yaponiya, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və İtaliyadır. Türkiyə və Koreya
da donorlar sırasındadır.
Kreditlər verilərkən adambaşına düşən illik gəlir, ərazinin böyüklüyü,
iqtisadi siyasətin effektivliyi nəzərə alınır. BİA kreditlərin çoxunu illik gəliri
adambaşına 800 dollar düşən ölkələrə verir. Cənubi Saxara ölkələri dünyada ən
kasıb, ən çox borcu olan ölkələr olduğundan onlar üçün Xüsusi Yardım Proqramı
mövcuddur. Kreditin geri qaytarılmasına adətən 10 ildən sonra başlanır. 35-40,
bəzən də 50 il sonra borclar ödənilir. Kredit milli valyutada təqdim olunur.
BYİB-nın İdarəçilər Şurası, İcraçı Direktorlar, BYİB-nın Prezidenti, bankın
məsul şəxsləri və ştatdaxili işçiləri eyni zamanda BİA-da analoji fəaliyyətlə
məşğul olurlar. BİA-nın 3 əsas maliyyə mənbəyi var:
11
1.BYİB-nın gəlirləri BİA-a da köçürülür.
2.Üzvlük haqqı
3.BİA-nın daha varlı üzvlərinin(bura orta gəlirli ölkələr də daxildir)donor
kimi yardımı.
BMK 1956-da yaradılıb. Faktiki olaraq, BYİB-nın filialıdır (həmçinin
BMT-nin ixtisaslaşmış qurumudur.)
BMK-nın əsas hədəfləri aşağıdakılardır:
1.İqtisadiyyatın yüksək inkişaf sürətinin saxladılması;
10
Герчикова И. Н. « Международные економические организации: регулирование
мирохозяйственных связей и предпрнимателской деятельности». Изд-во
«Консалтбакир». Москва, 2002.Стр.: 108
11
Герчикова И. Н. « Международные економические организации: регулирование
мирохозяйственных связей и предпрнимателской деятельности». Изд-во
«Консалтбакир». Москва, 2002.
18
2.Kasıblığın səviyyəsinin aşağı salınması;
3.Regionda biznes üçün əlverişli mühiti inkişaf etdirmək.
Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının fəaliyyətinin 3 əsas istiqaməti var :
- Özəl sektorun layihələrinin maliyyələşdirilməsi;
- Ehtiyatların səfərbərliyə alınması və inkişaf etməkdə olan ölkələrin
şirkətlərinə yardım;
- Biznes və hökumət qurumlarına texniki və konsultativ
(məsləhətləşmələr) yardım.
BMK Afrikada, Asiyada, Avropa və Latın Amerikasında 27
nümayəndəliyi fəaliyyət göstərir.
BMK-ya üzvlük BYİB-nın bütün üzvlərinə BMK-nın müəyyən etdiyi
şərtlər çərçivəsində açıqdır. Əsas hədəfi üzv dövlətlərdə iqtisadiyyatın inkişafına
nail olmaq məqsədilə xüsusi sahibkarlığı maliyyələşdirməkdir. Özəl kapitalın
istehsal sferasına axınını stimullaşdırır. Həmçinin yerli və ya xarici investisiyalar
hesabına yaradılmış kompaniyaların idarə olunmasına yardım edir. BMK birbaşa
özəl kompaniyalara kreditlər verir. Dövlətlərdən təminat gözləmədən öz vəsaitini
bu kompaniyalara investisiya edir. Kredit 7-12 ilə verilir. BMK müxtəlif maliyyə
mənbələrindən olan resursları özəl sektora investisiya qoymaq məqsədilə
birləşdirməyə çağırır. Həm də özəl firmalara texniki yardım edir, informasiya
dəstəyi verir. Bu dəstək BMK-nın nəzdində olan Texniki Kömək Fondu
tərəfindən maliyyələşdirilir.
Quruluşu aşağıdakı kimidir:
1.Müdirlər Şurası.
2.Direktorat.
3.Prezident və İcraedici vitse-prezident.
4.Bankın konsultativ komissiyası.
5.İşçi konsultativ komitə.
12
12
Герчикова И. Н. « Международные економические организации: регулирование мирохозяйственных
связей и предпрнимателской деятельности». Изд-во «Консалтбакир». Москва, 2002.Стр.: 110
19
Ali orqanı Müdirlər Şurasıdır. Onun tərkibinə BYİB-nın İdarəedicilər
Şurasına daxil olan komanda daxildir. BYİB-nın prezidenti eyni zamanda BMK-
nın prezidentidir. İcraçı vitse-prezident və ona yardım edən 7 vitse-prezident var.
İcraçı Direktorlar da hər iki bankda eyni şəxslərdir. Regionlar üzrə 5 – Cənubi
Sahara, Asiya, orta Asiya, Yaxın Şərq və Şimali Afrika, LA və Karib hövzəsi və
Avropa və sahələr üzrə 4 - aqrobiznes, kimya və neft-kimya, infrastruktur, neft-
qaz və dağ sənayesi departamentlərinə bölünür. BMK maliyyə vəsaitini səhmlərə
uyğun olaraq öz üzvlərindən, kreditlərdən gələn faiz gəlirlərindən, aksiya
ştatından, bahalı kağızlarla bağlı əməliyyatlardan, dividentlərdən, dotasiya və
BYİB-nın kreditlərindən, xidmətlərinin haqlarının ödənilməsindən, dünya
maliyyə bazarlarından əldə edilən gəlirlərdən və maliyyə yığımlarından əldə edir.
BMK 3 əsas prinsipə tabe olur:
1.Katalizator prinsipi – layihələrə özəl investorların cəlb edilməsi.
2.Rentabellik prinsipi – özəl sektorla əməkdaşlığın əsaslandırılması.
3.BMK-nın iştirak prinsipi – BMK-nın iştirakı təbii bazar proseslərini
tamamlamalıdır.
İnvestisiya Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik 1988-ci ildə BYİB-nın filialı
kimi yaradılıb. Maliyyə baxımından müstəqildir . İxtisaslaşmış qurum kimi BMT-
nin tərkibinə daxildir. Üzvlük BYİB-nın bütün üzvlərinə və İsveçrəyə açıqdır.
Məqsədi üzv ölkələrin inkişaf etməkdə olan ölkələrə qoyulan investisiyalara
təminat almaq, qeyri-kommersiya risklərindən sığortalamaqdır.
Quruluşu aşağıdakı kimidir:
1.Müdirlər Şurası.
2. Direktorat və Direktoratın sədri.
3.İcraedici vitse-prezident.
Agentliyin ali orqanı Müdirlər Şurasıdır. O, öz səlahiyyətlərini (ancaq ona
aid olan yeni üzvlərin qəbulu, üzvlüyün dayandırılması, kapitalın artırılıb-
azaldılmasını çıxmaqla), Direktorata həvalə edir. Şurada hər bir ölkənin bir
idarəedicisi və müavini var. Ümumi operativ fəaliyyətə görə Direktorlar
20
cavabdehlik daşıyır. Direktorların sədri BYİB-nın prezidentidir. İcraedici vitse-
prezident Direktorat tərəfindən təyin olunur və öz funksiyalarını onun nəzarəti
altında həyata keçirir. O, Agentliyin işinin təşkilinə, personalın işə qəbulu və
işdən azad cavabdehdir. BYİB-nın məsul şəxsləri və ştatdaxili işçiləri eyni
zamanda Agentliyin işçiləridir. Maliyyə mənbəyi üzvlərin ödədiyi vəsaitlərdir.
Agentlik əsasən 4 tipli qarantiyalar verir:
1.Valyutanın dönərli olmaması – yerli valyutanın xarici valyutaya dönərli
olmamasından doğan itkilərdən qoruyur.
2.Ekspropriasiya
–
dövlətin
mülkiyyət
hüququnun
ləğvi,
məhdudlaşdırılması, həmçinin investisiya sığorta hüququyla bağlı hərəkətlərindən
doğan itkilərdən sığortalayır.
3.Müharibə və vətəndaş narahatlığı – kompaniyaların fəaliyyətini
məhdudlaşdıran və ya kompaniyaların maddi obyektlərinə ziyan yetirən, yaxud
onu məhv edən müharibə və s. kimi hadisələrdən doğan zərərlərdən müdafiə
etməyə çalışır.
4.Müqavilənin pozulması – investorlar müqavilələri pozan, yaxud ləğv
edən ölkəyə qarşı məhkəmə qərarına yaxud məhkəmə qərarının icrasına nail ola
bilmədiyi halda yaranan zərərlərdən müdafiə edir.
13
BVF-nun fəaliyyətinə dünya təsərrüfatının strukturunun təkamülü təsir
göstərir. Təşkilatın yaranmasından bugünə qədər dünya iqtisadiyyatında keyfiyyət
dəyişiklikləri baş vermişdir. Onların ən mühümləri aşağıdakılardır:
1. Uzun müddət ABŞ dünya iqtisadiyyatında lider idi. Lakin 80-ci illərin
sonunda o, bu mövqeyi itirdi. Nəticədə BVF-da nisbətən qüvvələr balansı
yarandı.
2. Eyni zamanda dünya iqtisadiyyatında Qərbi Avropa ölkələrinin və
Yaponiyanın payı artdı.
3. 60-70-ci illərdə müstəmləkə sistemi tamamilə dağıldı, yeni müstəqil
dövlətlər yarandı. Onlar BVF-nun tamhüquqlu üzvlərinə çevrildilər.
13
Х. А. Шреплер « Международные економические организации» Изд-во
«Международные отношения». Москва, 1999. Стр.: 90
21
4. Nəhayət 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində dünya Şərqi Avropa
və keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində gedən dərin siyasi və sosial-iqtisadi
dəyişikliklərin şahidi oldu.
Bütün bu dəyişikliklər Fondun fəaliyyət mexanizminin formalaşması və
transformasiyasında öz əksini tapır, fəaliyyətinin əsaslarının – təşkilati struktur,
üzv dövlətlərin kvota sistemi,onların iqtisadi siyasətinin müşahidəsi, kredit
fəaliyyəti,
beynəlxalq
maliyyə
münasibətlərinin
nizamlanması və s.
dəyişdirilməsində orientir rolunu oynayır.
Bretton-Vuds razılaşmasına görə valyutaları dəyişmək üçün qızıl və dollara
nisbətən vahid rəqəmlər müəyyən edildi. Bir dollar müəyyən bir miqdar qızıla
bərabər idi. Banka gedib pulu qızıla çevirmək olardı. Amerika dövləti bunun
daima belə qalacağına təminat verirdi, lakin dolların qızıla dönərliliyi 1971-ci ildə
başa çatdı. Arxasında bəzən hətta ÜDM dayanmayan dollardan istifadə olunmağa
başlanıldı. Əvvəllər mövcud olan mübadilə sistemi dağıldı.
Üzv olmaq üçün hər bir ölkə kvota ilə müəyyən olunan məbləğ təqdim
etməlidir. Kvotalar təyin edilərkən ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsi əsas
götürülür. Hər 5 ildən bir kvotalara yenidən baxılır. BVF-nun ehtiyacları və üzv
ölkənin iqtisadi şəraiti nəzərə alınmaqla, kvotalar artırıla və azaldıla bilər.
14
Əsas məqsədi aşağıdakılardır:
15
1.Valyuta sferasında beynəlxalq əməkdaşlığı yaratmaq.
2.Üzv dövlətlərin valyuta siyasətinin koordinasiyası.Valyuta kursunun və
dönərliyin nizamlanması.
3.Valyuta məsələlərində üzvlər arasında uyğunsuzluqların aradan
qaldırılması.
4.Üzvlərə valyuta məsələlərində konsultativ yardım edilməsi.
5.Beynəlxalq ticarətin tarazlı inkişafı və genişlənməsi üçün əlverişli
mühitin yaradılması.
14
Х. А. Шреплер « Международные економические организации» Изд-во
«Международные отношения». Москва, 1999. Стр.: 95
15
Akat, Ömer; Uluslararası Pazarlama Karması ve Yönetim, Ekin Yayınları (2. Baskı), Bursa
1998. s. 175
22
BVF qısa, orta və qismən uzunmüddətli kreditlər verir. BYİB-na üzv olmaq
üçün mütləq BVF-na üzv olmaq lazımdır. BVF-nun hal-hazırda 188 üzvü var.
2012-ci il aprel ayının 14-də Cənubi Sudan Beynəlxalq Valyuta Fonduna (BVF)
və Dünya Bankına (DB) üzv qəbul edilib. Cənubi Sudan BVF və DB-nin 188-ci
üzvü olub.
Fondun quruluşu aşağıdakı kimidir:
1.Müdirlər Şurası.Müvəqqəti komitə.İnkişaf üzrə Komitə.
2.İcraçı Direktorlar Şurası
3.BVF-nun ödəmə balansının statistikası üzrə komitəsi
4.Sərəncamverici Direktor.
Ali orqan Müdirlər Şurasıdır. Onun səlahiyyətləri çərçivəsinə yeni üzvlərin
qəbulu, kvotalara yenidən baxılması, xalis gəlirin bölüşdürülməsi, digər
beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq, icraçı direktorların seçilməsi, üzvlərin
valyuta prioritetlərinin dəyişdərilməsinin təsdiq və s. daxildir . Hər dövlət bir
idarəedici və onun müavini ilə təmsil olunur. Əksər hallarda, idarəedicilər
ölkələrin maliyyə nazirləri, mərkəzi bankların rəhbərləri və ya uyğun məsuliyyətli
şəxslərdir. Beş illik müddətə təyin olunurlar. İldə bir dəfə toplanır. BVF səhmdar
cəmiyyət kimi təşkil olunmuşdur. Ona görə də, hər bir dövlət Fondun kapitalında
olan payına uyğun olaraq Fondun siyasətinə təsir göstərmək imkanına malikdir.
Hər bir Fondun kapitalında payından asılı olmayaraq, 250 bazis səsə malikdir.
Bundan başqa, ödədiyi hər bir 100 min maliyyə vahidinə görə 1 səs də qazanır.
Xüsusi hallarda, səsvermə günündə borc verən dövlətlər hər 400 min dollara görə
bir səs qazanır. Bu digər üzv dövlətlərin səsinin azalması hesabına başa gəlir.
Qərarlar bir qayda olaraq, adi səs çoxluğu ilə qəbul olunur. Bəzi qərarlar 70% səs
çoxluğu, ən vacib qərarlar isə 85% səs çoxluğu tələb edir. Ai ölkələri 26,7%
səsvermə hüququna malikdir. ABŞ-ın 18,2% səsvermə hüququ var. Almaniya və
Yaponiya hər biri 5,5%, Rusiya 2,9% səsvermə hüququna malikdir. Burdan belə
nəticə çıxarmaq olar ki, praktiki olaraq ABŞ və Aİ Fondda qərarların qəbulu
23
prosesinə nəzarət edirlər. Ümumiyyətlə isə inkişaf etmiş ölkələrin payına bütün
səslərin 60,3%-i düşür.
16
Şuranın əsas alt qurumlarından biri də beynəlxalq valyuta siyasəti üzrə
Müvəqqəti Komitədir. Bu komitə 1974-cü ildə yaradılıb.
17
24 üzvdən ibarətdir və
ildə 3 dəfə toplanır. Məsləhətverici funksiya daşıyır. Komitə Beynəlxalq valyuta
sisteminin idarə edilməsi və dəyişən şərtlərə uyğunlaşdırılması, onu gözləyən
təhlükələr və Fondun nizamnaməsinə edilməli olan dəyişikliklərə aid məruzə
hazırlayır. Nizamnaməyə əsasən Müvəqqəti Komitənin qərar qəbul etmək
səlahiyyəti yoxdur. İcraçı Direktorların təyin olunması və seçilməsi 2 ildə bir dəfə
olur. İlkin yarandığı dövrdə 12 üzvü olsa da, hal-hazırda 24 icraçı direktordan
ibarətdir. Fondun kapitalında ən çox payı olan yeddi dövlət ayrıca nümayəndə ilə
təmsil olunmaq hüququna malikdir. Bura Almaniya, Böyük Britaniya, Çin,
Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Fransa və Yaponiya aiddir. Ən çox kvotaya sahib olan
5 ölkə öz nümayəndəsini təyin etmək hüququna malikdir: ABŞ, Almaniya,
Yaponiya, Fransa, Böyük Britaniya. Qalan 19 icraçı direktor digər üzv dövlətlər
tərəfindən hər 2 ildən bir seçilir. BVF-nun üzvləri Fonda qızıl və valyuta
ehtiyatları, iqtisadiyyatın vəziyyəti, ödəmə balansı, xarici invstisiyalar haqda
məlumat verməlidirlər. Üzvlük ölkələr üçün Fondun müəyyən etdiyi şərtlər və
zaman çərçivəsində açıqdır. Hal-hazırda ABŞ artıq monopolist şəkildə Fondun
siyasətini müəyyənləşdirə bilmir. Bu sahədə onun rəqibləri Qərbi Avropa və
Yaponiyadır. BVF-da qərarlar faktiki olaraq “10-lar” (Belçika, Niderland, Böyük
Britaniya, Almaniya, İtaliya, Kanada , ABŞ, Fransa, İsveçrə,Yaponiya) və ya “7-
lər”qrupu (Belçika, Niderland və İsveçrəni çıxmaqla) tərəfindən qəbul olunur.
BVF kredit əməliyyatlarını ancaq üzv dövlətlərin maliyyə orqanları ilə
mərkəzi banklar, valyuta stabilləşdirilməsi fondları həyata keçirir. Fond öz
üzvlərinə ödəmə balansının müvəqqəti çətinliklərini həll etməkdə maliyyə
yardımı edir. Bazar İqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar ödəmə və ticarət
16
Герчикова И. Н. « Международные економические организации: регулирование
мирохозяйственных связей и предпрнимателской деятельности». Стр.: 115
17
«Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений» Учебник
под редакции В. В. Кругулова. Стр.: 408
24
sistemlərində problemlə qarşılaşan dövlətlərə 4-10 illik kreditlər verir. BVF öz
üzv dövlətləri ilə əlaqələrini regional bölmələri vasitəsilə həyata keçirir: Afrika,
Avropa, Orta Şərq, Orta Asiya, Cənub-şərqi Asiya və Sakit okean regionu.
Dostları ilə paylaş: |