Mundarija: Kirish

Masalaning qo`yilishi va uning amaliy ahamiyati

Menga Kurs ishi qilib topshirilgan mavzuda ya`ni “Raqamli summatorlarni loyihalash” o`z ustimda turli hil izlanishlar qilmoqchi bo`ldim. Bunga harakat qilib ko`rdim ham ushbu mavzuni yoritishda nazariy va amaliy qismlari bo`yicha turli xil informatsiyalar yig`dim buni e`tiboringizga havola qilaman.
Ushbu rejalar asosida mavzuyimni yoritdim :
-Kirish;
- Asosiy qism;
-Masalaning qo’yilishi va uning amaliy ahamiyati;

-Raqamli summatorlarni loyihalash mavzusi bo’yicha nazariy ma’lumotlar tahlili;

-Mavzuni yaratishda foydalanilgan dasturiy vosita tahlili ;

- Topshiriqni yaratish texnologiyasi ;

-Topshiriqni yaratish jarayonining ekran ko’rinishlari ;
- Natija;
- Xulosa;

-Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati;
- Ilova;

Тrigger deb, ikkita turg‘un holatdan birida tura olib, bir holatidan ikkinchisiga kirish signali ta’sirida o‘tadigan qurilmaga aytiladi. Тrigger holati kirish signali orqali aniqlanadi. Тriggerketma-ketlik raqamli qurilmaning baza elementi hisoblanadi. Unda 0 yoki 1 saqlanishi mumkin.

Ketma-ketlik raqamli qurilmaning sxemalarida triggerlar ikkita
chiqish qismiga ega: 1) to‘g‘ri Q (1 chiqish); 2) inversli Q (0 chiqish).
Тriggerning 1 holatida uning Q chiqish qismida yuqori sathli
signal (1) va Q chiqish qismida esa past sath (0) bo‘ladi.
Тriggerning 0 holatida Q chiqish qismida kichik sathli (0) signali,
Q chiqish qismida esa yuqori sathli (1) lar mos keladi.
Тriggerlarning kirish qismlari informatsion (axboriy) va
yordamchi (boshqaruvchi)larga bo‘linadi. Informatsion (axboriy)
kirish qismiga kelayotgan signallar triggerning holatini boshqaradi.
Yordamchi kirish qismiga kelayotgan signallar esa triggerni
avvaldan kerak bo‘lgan holatiga o‘tkazish va sinxronlashtirish
uchun xizmat qiladi. Yordamchi kirish qismlari axboriy qism
sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Тriggerning kirish qismlari uning strukturasiga va vazifasiga
bog‘liq bo‘ladi. Тriggerning axboriy kirish qismlari S, R, J, K,
D, T, boshqaruvchi kirish qismlari esa C, V harflari bilan
belgilanadi. Тriggerlar uchun standart belgilanish (11.1-rasm)
ma’lum. Bu yerda S va R axboriy kirish bo‘lib, Q va Q —
chiqishlari, Т trigger belgisidir. Inversli chiqish qismi Q doira
shakli bilan belgilangan.
Т rigger mantiqiy elementlarning ulanishi, ya’ni chiqishdan
kirish qismiga teskari aloqa sxemasi (11.2-rasm)da tasvirlanganidek
qurilishi mumkin. Тrigger 0 (Q=0, Q =1) holatda bo‘lsa, R va S
kirish qismida 0 signallar beriladi. Тrigger holati o‘zgarmaydi.
Haqiqatan ham, birlik chiqish signali Q sxemadagi YOKI
sxemasining 1- nomerli kirishiga keladi. Shu sxemaning chiqish
Тrigger deb, ikkita turg‘un holatdan birida tura olib, bir
holatidan ikkinchisiga kirish signali ta’sirida o‘tadigan qurilmaga
aytiladi. Тrigger holati kirish signali orqali aniqlanadi. Тrigger
ketma-ketlik raqamli qurilmaning baza elementi hisoblanadi. Unda
0 yoki 1 saqlanishi mumkin.
Ketma-ketlik raqamli qurilmaning sxemalarida triggerlar ikkita
chiqish qismiga ega: 1) to‘g‘ri Q (1 chiqish); 2) inversli Q (0 chiqish).
Тriggerning 1 holatida uning Q chiqish qismida yuqori sathli
signal (1) va Q chiqish qismida esa past sath (0) bo‘ladi.
Тriggerning 0 holatida Q chiqish qismida kichik sathli (0) signali,
Q chiqish qismida esa yuqori sathli (1) lar mos keladi.
Тriggerlarning kirish qismlari informatsion (axboriy) va
yordamchi (boshqaruvchi)larga bo‘linadi. Informatsion (axboriy)
kirish qismiga kelayotgan signallar triggerning holatini boshqaradi.
Yordamchi kirish qismiga kelayotgan signallar esa triggerni
avvaldan kerak bo‘lgan holatiga o‘tkazish va sinxronlashtirish
uchun xizmat qiladi. Yordamchi kirish qismlari axboriy qism
sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Тriggerning kirish qismlari uning strukturasiga va vazifasiga
bog‘liq bo‘ladi. Тriggerning axboriy kirish qismlari S, R, J, K,
D, T, boshqaruvchi kirish qismlari esa C, V harflari bilan
belgilanadi. Тriggerlar uchun standart belgilanish (11.1-rasm)
ma’lum. Bu yerda S va R axboriy kirish bo‘lib, Q va Q —
chiqishlari, Т trigger belgisidir. Inversli chiqish qismi Q doira
shakli bilan belgilangan.
Тrigger mantiqiy elementlarning ulanishi, ya’ni chiqishdan
kirish qismiga teskari aloqa sxemasi (1.1-rasm)da tasvirlanganidek
qurilishi mumkin. Тrigger 0 (Q=0, Q =1) holatda bo‘lsa, R va S
kirish qismida 0 signallar beriladi. Тrigger holati o‘zgarmaydi.
Haqiqatan ham, birlik chiqish signali Q sxemadagi YOKI
sxemasining 1- nomerli kirishiga keladi. Shu sxemaning chiqish

qismida R=0 ekanligini inobatga olinsa, birlik chiqish signali hosil
bo‘ladi. Bu signal 2- nomerli INKOR sxemasining kirish qismiga
keladi. Natijada ushbu sxemaning chiqish qismida, ya’ni Q chiqishida
avvalgidek signal 0 bo‘ladi. Sxema 2- chiqish qismidan 0 signali 3-
nomerli YOKI sxemasining biror kirish qismiga keladi.
Ushbu sxemaning ikkinchi kirish qismi S ga ham 0 signali
beriladi. Natijada, 3-sxemaning chiqish qismida nol signali bo‘ladi.
Bu signal 4-raqamli INKOR sxemasining kirish qismiga keladi
va chiqish qismida birlik signal, ya’ni triggerning nol holati ( Q =1,
Q=0) tasdiqlanadi. Shuningdek, agarda trigger 1 holatda bo‘lsa
va R va S kirish qismlarida nol signali bo‘lsa, bunday holat
saqlangan bo‘lur edi.
Endi faraz qilaylik, triggerning kirish qismiga nol holatda (Q=0,
Q =1) bo‘lganida, informatsion signallar S=1, R=0 keladi. S signal
ta’sirida YOKI 3- raqamli sxemasining chiqish qismida birlik signal
bo‘ladi. Bu holda INKOR 4-raqamli sxemasining chiqish qismida
signal 0 bo‘ladi. Demak, trigger birlik (Q=1, Q =0) holatiga o‘tadi.
Haqiqatan ham, chiqish signali Q =0 4-raqamli INKOR
sxemasining chiqishidan 1- raqamli YoKI sxemasining kirish qismiga
keladi. Ushbu sxemaning chiqish qismidan nol signali 2- raqamli
INKOR sxemasining kirish qismiga keladi. Natijada bu sxemaning
Q chiqishida birlik signali hosil bo‘ladi, u 3- raqamli YOKI
sxemasining kirish qismiga keladi. Agar S ning kirish qismidagi
birlik signalini olib tashlansa, tringger birlik holatida qolaveradi.
Тriggerni nol holatiga o‘tkazish uchun, R kirish qismiga birlik
signali berilishi hamda S kirish qismiga esa nol signali berilishi
lozim. Тriggerni birlik holatidan nol holatiga o‘tkazish yuqorida
bayon etilganidek amalga oshiriladi.
Тriggerni teskari aloqali sxemadan tashkil etilishi uning asosiy
strukturasini tashkil etadi. Bu uslubdan foydalanib turlicha trigger
sxemalarini tashkil etish mumkin.
Bu triggerlar ikkita informatsion (axboriy) S va R kirishga
ega bo‘lib, 1 va 0 larni mos ravishda belgilaydi: to‘g‘ri Q va inversli
Q. RS-trigger ikkita mantiqiy element YOKI-INKORlardan
tuzilgan (1.2-a, rasm).

1.2-rasm
RS-triggerning grafik belgilanishi.1.2 b-rasmida keltirilgan bo‘lib, faolyat qonunyati 1.1-jadvalda keltirilgan

1.1- jadval

1.2-jadval

St=0, Rt=1 signallarni terilganda, trigger 0 (Qt+1=0) holatiga
o‘tadi. Signallar St=0, Rt=0 kombinatsiyasida trigger holati
o‘zgarmaydi, ya’ni t+1 holda trigger holati Qt+1=Qt bo‘ladi.
Signallar St=1, Rt=1 yig‘indisi man etilgan bo‘ladi, chunki u
trigger ish rejimini buzadi va noaniq holatga olib keladi.
RS-triggerlarda to‘g‘ri boshqarish kirish bilan birlik signal
sathiga ega. Elementni bir holatdan ikkinchi holatga o‘tkazuvchi
signallar aktiv deb ataladi. RS-triggerlarni qurish uchun aktiv
signal 1-darajali bo‘ladi.
Тriggerning t+1 holati (jadval) Karno kartasi ko‘rinishida
berilishi mumkin. Karno kartasidan foydalanib, minimal nol
funksiyasini RS-trigger ishlashini qurish mumkin:
Qt+1=St∨R t Qt.
Keltirilgan ifodadan ko‘rinadiki, RS-trigger 1 holatda, kirish
qismiga St=1, agarda Rt=0 va trigger Qt=1 holatida bo‘lsa, o‘rinli
bo‘ladi.
Bu turdagi triggerlar VA-YO‘Q mantiqiy elementlarida
quriladi. Bunda 0 (nol) sath signalning aktiv kirishi, 1-sath esa
passiv kirish. Informatsion kirishlari va mos ravishda bunday
triggerlarning signallarini inversli (S,R) ko‘rinishda belgilash
qabul qilingan. Bunday holda inversli kirishga ega bo‘lgan trigger,
to‘g‘ri kirishli triggerdagidek.
RS-triggerning inversli kirishga ega bo‘lgan sxemasi 11.4-
rasmda, shartli belgilanishi esa 11.5-rasmda tasvirlangan.

1.3 Rasm

1.4rasm

RS-triggerni VA-YO‘Q mantiqiy elementlarida ishlashi 1.2-
jadvalda keltirilgan bo‘lib, bundan ko‘rinadiki, S=R=0
kombinatsiyasi man etilgan, S=R=1 yig‘indi neytraldir. Bunda,
agarda YOKI-YO‘Q elementli triggerning har ikkala kirish
qismidagi signallar nolli bo‘lib, neytral kombinatsiyani tashkil etsa,
VA-YO‘Q elementli trigger uchun u man etiladi.
Asinxron RS-triggerning tezkorligi qurilmaning holatining
kechikishi tt har bir elementda kechikish te yig‘indisi bilan
aniqlanadi.
Hozirgi holat uchun
tt=2te.

Sinxron RS-trigger asinxronlidan C kirish qismi mavjudligi
bilan farqlanib, unga sinxronlashtiruvchi (taktli) signallar beriladi.
Sinxron trigger asinxron RS- triggerdan va kombinatsion raqamli
qurilmadan tuzilgan (11.6-rasm).

11.6-rasmdan ko‘rinib turibdiki, sinxron trigger VA-YO‘Q

elementlaridan qurilgan. Sxema 1 uchta S, C, R kirish qismlariga
va ikkita chiqish qismiga ega bo‘lgan kombinatsion raqamli
qurilmani tashkil etadi (KRQ). Sxema 1 ikkita VA-YO‘Q
elementlaridan tuzilgan asinxron RS-triggerni tashkil etadi.
Kombinasion raqamli qurilmaning (KRQ) kirish mantiqiy
elementlari C=0 bo‘lganda blokirovkalangan (yopiq) bo‘ladi.
Ularning chiqish qismlaridagi qiymat 1 birlikka ega hamda kirish
S va R signallariga bog‘liq bo‘lmaydi.
VA-YO‘Q elementli asinxron RS-trigger uchun birlikdan
tashkil topgan signallar yig‘indisi neytral bo‘ladi. Тrigger o‘z
holatini saqlaydi. С=1 bo‘lganda, RS asinxron triggerning kirish
qismiga axboriy R va S signallarni uzatish uchun, kombinatsion
raqamli qurilmaning (KRQ) kirish mantiqiy elementlari sxemalari
ochiq bo‘ladi. Demak, ruxsat etilgan signal mavjudligida, sinxron
trigger asinxron trigger qoidasi bilan ishlaydi.
VA-YO‘Q elementli asinxron RS-triggerning ishlash qonu-
niyatini 11.5-jadvaldan ko‘rish mumkin.
11.6-jadvalda sinxron RS-triggerning ishlash tamoyilini ko‘r-
satuvchi Karno kartasi tasvirlangan. Karno kartasidan foydalanib,
sinxron RS-triggerning ishlash prinsiрini tushunish uchun
minimal Bul funksiyasini olish mumkin:
Qt+1=R t Qt ∨ C t Qt ∨ Ct St Qt (R t ∨ C t) ∨ CtRt.
Agar kirish qismlari C va R larga 1 birlik berilayotgan bo‘lib,
yoki 1 birlik ushbu kirish qismlarida bo‘lmasa, QS 1-birlik holatini
sinxron RS-trigger saqlaydi. 4.10-rasmda sinxron RS-triggerning
grafik belgilanishi VA-YO‘Q, VA-YOKI-INKOR mantiqiy
elementlarida hamda ularning kombinatsiyalarida ham ko‘riladi.
Тriggerning umumiy turg‘un holatiga o‘tish vaqti tt uchta
mantiqiy elementning vaqt ushlanishi te yig‘indisiga teng:
tt=3te.
Bunda signalning vaqt kengligi ts C-kirishda:
ts≥tt = 3te .
Ikki signal orasidagi pauza vaqti tp C-kirishda kirish elementini
(KRQ) ulab-uzish uchun yetarli bo‘lishi lozim (sxema 1, 11.6-
rasm):
tp ≥ te.
C kirishda, 0-darajadan 1-darajaga yoki aksincha bo‘lishi
uchun, dinamik boshqaruvli sinxron trigger axborotni o‘zgarish
holatini qabul qiladi. Dinamik boshqaruvli RS-triggerni 11.8-
rasmdagidek qurish mumkin.
Agarda C=0 bo‘lganda, kirish qismiga R va S qandaydir
axboriy daraja berilsa, C kirish qismida darajani 0 dan 1 ga
almashtirilsa, 1-element chiqishida 0 hosil bo‘ladi, u 3-element
kirish qismiga ulanadi va uning chiqish qismida 1-darajani S
kirishdagi qiymatdan qat’iy nazar ta’minlaydi.

Mantiqiy S uziladi va hech qanday o‘zgarishni R va S trigger
kirishida qabul qilmaydi. Bu jarayon C kirishda 0 daraja 1 darajaga
o‘tgunicha bo‘ladi.
Shuningdek, dinamik kirishli RS-triggerni mantiqiy YOKI-
YO‘Q elementlarida qurish mumkin (11.9-rasm).

Bu yerda axborot triggerning R va S kirishda C=1 darajani C=0
darajaga almashinuvida qabul qilinadi. Bunday triggerning shartli
belgilanishi 11.9,b-rasmda tasvirlangan. 11.10,a-rasmda esa dinamik
kirishga ega bo‘lgan D triggerning sxemasi keltirilgan, uning shartli
belgilanishi esa 11.10,b-rasmda tasvirlangan.


D kirishda triggerda axborot qabul qilish C kirishdagi 0-darajani
1-darajaga almashinishida sodir bo‘ladi. Dinamik kirishga ega
bo‘lgan JK-triggerning sxemasi 11.11,a-rasmda, uning shartli
belgilanishi esa 11.11,b-rasmda tasvirlangan. Тriggerning Qt=1
holatidan Qt+1=0 holatiga o‘tishi K=1 va Qt=1 hamda KQt=1
bo‘lganida sodir bo‘ladi. Boshqa holda avvalgi belgilangan Qt+1=Qt
holat saqlanadi.
RS-triggerdan JK-triggerni hosil qilish uchun S va R asinx-
ron RS-triggerning kirish qismida S=JQt va R=KQt sathni
ta’minlash lozim. Kirish belgisi S ni J ga , R ni K ga almashtirib,
RS-trigger chiqish qismini 1 va 2 elementlar kirishiga teskari
aloqa kiritib, JK dinamik kirishli trigger sxemasini hosil qilamiz.