Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Geniş mənada elm

Bəs “qeyri-dəqiq”, “fundamental olmayan” bilik sahələrində, sənət növlərində nə baş verir, onların gerçəkliyə münasibəti necədir? “Sənət” sözün dar mənasında bacarıq, vərdiş tələb edən insan fəaliyyətidir. Daha geniş mənada isə “sənət” duyğulara qanad verən, xüsusi ritm və ahəngə malik əsərlərin yaradılmasıdır, hiss, duyğu və zəkanın birgə səyləri ilə aşkar edilən gözəlliyin tərənnümüdür, duyğu və düşüncələrin bədii-estetik ifadəsidir. Musiqi, ədəbiyyat, rəsm, heykəltaraşlıq, teatr, kino bu qəbildən sənət/incəsənət növləridir. Bəzən “sənətlər” (ingiliscə: arts) və “incə(gözəl)sənətlər” (fine arts) yaxın mənada işlənilir. “Sənətkar” sözü həm ümumi (“adi”) sənətlə məşğul olanlara, həm də musiqi, ədəbiyyat və digər sahələrdə xüsusi hünər göstərmiş şəxslərə aid edilir.

Konkretlik və aydınlıq gətirmək üçün ədəbiyyata müraciət edək. Homer`in “İliada” və “Odisseya” əsərlərindən sonra nə qədər kitablar yazılsa da, onlar “İliada” və “Odisseya”nı oxumağı heç cür əvəz edə bilmir. Homer, Nizami, Shakespeare, V. Hugo, Balzac, L.Tolstoy, Dostoyevskiy, M.F. Axundov və R. Taqore`un əsərləri bu gün də oxunur, onları ümumiləşdirən, öz içinə alan əsərlər yoxdur. Hər sənət əsəri təklikdə, öz-özlüyündə mövcuddur, bitmişdir. Burada təbiət elmlərinə xas olan biliklərin üst-üstə gəlməsi, ümumiləşdirilməsi, bir-birinin içinə girməsi baş vermir. Əsas səbəb bədii ədəbiyyatın məntiqlə, kəmiyyət analizi ilə əldə olunan biliklərdən deyil, hisslərin ifadəsindən ibarət olmasıdır. Hisslər isə çox fərdidir, onu Homer bir cür, M.F. Axundov başqa cür ifadə etmişdir. Hərdövrün, hər yazıçının öz təkrarsız məhsulu var. Hər dövrdə yazılanlar, yaradılanlar orijinal əsərlər kimi öz-özlüyündə yaşayırlar.İnsana təbiətdə rast gəlinməyən keyfiyyətlər – məqsəd, istək, arzu, hirs, ehtiras,.. xasdır. İnsan təbiəti sirlidir, o, öncədən tam görünə bilən deyil. Tarix də belədir, determinist deyil; gələcək çoxvariantlı və çox mürəkkəb olduğuna görə nələr baş verəcəyini öncədən tam görmək mümkün olmur.

Ədəbiyyatda müəyyən inkişaf olsa da (məsələn, yeni janrların meydana çıxması kimi), bu, dəqiq elmlərdəki kimi tərəqqi ilə, yəni üst-üstə yığılmaqla əvvəlkini öz içinə alan keyfiyyətcə yeninin meydana çıxması ilə nəticələnmir. Ədəbiyyat obyektiv olan bir gerçəkliyin kəşfi ilə məşğul olmur. Hər yazıçının öz təxəyyülü, öz subyektiv gerçəkliyi var. Bu yerdə “ədəbiyyat elm deyil, ədəbiyyat sənətdir” fikri aydın olur. Beləliklə, ədəbiyyatda və incəsənətdə dəyişmə var, inkişaf var, amma tərəqqi yoxdur.

Elm mütəşəkkil və əsaslandırılmış biliklər sistemidir. Bu, geniş mənada elm anlayışıdır və bu mənada humanitar və sosial elmlər adı ilə tanınan biliklər sistemi mövcuddur. Bunların bir qismi dəqiq elmlərin metodlarından qismən, bu və ya başqa dərəcədə istifadə edir. Digərləri əsasən təsviri-hissi metodlar vasitəsilə bilik sistemi qurmağa çalışırlar. İqtisadiyyat və maliyyə sahələri çoxdan humanitar meydanı tərk etmiş, riyazi metodlarla silahlanmış və tədqiqat üsullarına görə təbiət elmlərinə çox yaxın olmuşlar. “İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı almaq ümidi yalnız riyazi model qurmaqla yeni istisadi qanunauyğunluq tapanlarda ola bilər“ fikri böyük etiraz doğurmamalıdır.

Sosial elmləri “üçüncü mədəniyyət” kimi şərh edənlər də var (təbiət və humanitar elmlərdən sonra). Bəzən humanitar elmlər mədəni mirasın öyrənilməsi kimi, sosial elmlər isə cəmiyyəti təhlil edib yol göstərən bilik sistemi kimi qələmə verilir. Tarixi bu mənada humanitar elmlərə də, sosial elmlərə də aid edənlər var.İnsani dəyərlər də elmin (geniş mənada elmin) mövzusuna çevrilə bilir, bu dəyərlərlə təbiət elmləri deyil, fəlsəfə və din, ümumiyyətlə isə humanitar və bir sıra sosial elmlər məşğul olur. Faktların seçimi və onların dəyərlər əsasında şərhi humanitar elmlərin ana xəttini təşkil edir.

2.