Modernizatsiyalash jarayonlari
MAVZU: DEVIANT XULQ – IJTIMOIY-PEDAGOGIK MUAMMO
Yüklə 4,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MAVZU: DEVIANT XULQ – IJTIMOIY-PEDAGOGIK MUAMMO
SIFATIDA REJA Ijtimoiy pedagogikada “me’yor” va “me’yordan og‘ish” tushunchalari. Deviatsiya va uning turlari. O‘smirlarda deviant xulq-atvorning kelib chiqishi sabablari. Giyohvandlik tushunchasi. O‘smirlar orasidagi giyohvandlikning biologik, psixologik va ijtimoiy oqibatlari. Bolalar ichkilikbozligining sabablari va salbiy oqibatlari. Deviatsiya kontseptsiyasida reabilitatsiya, profilaktika va korrektsiya masalalari. Ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan olib boradigan faoliyati O‘smirlar va o‘spirinlar bilan ishlashda shartnomaning tuzilishi ularning mutaxassis bilan munosabatlariga jiddiy tuye berishi bilan ijobiy jihatlarga ega. Asosan, xorij amaliyotida qo‘llaniladigan uzoq muddatli ish shakllari ijtimoiy-psixologik yondashuvga asoslanadi va to‘rt oydan ortiq vaqxni talab qiladi. Ijtimoiy-psixologik yondashuvning asosiy vazifalari: biror bir vazifani bajarishga odatlantirish orqali oilaviy tizimni o‘zgartirish hamda oilaga ta’sir qiluvchi boshqa ijtimoiy tizimlardagi holatlarni aniqlashdan iborat. Ijtimoiy- pedagogik yordam sharoitida patronajning qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. Patronaj ijtimoiy ijtimoiy pedagog va oila pedagogik ish shakllaridan bo‘lib, unda ijtimoiy pedagog tashxis, nazorat va reabilitasiya maqsadlarida oilagatashrif buyuradi. Bu esa oila bilan uzoq muddatli aloqalarni ushlab qolishga zamin yaratadi. Patronaj oilani tabiiy sharoitlarda kuzatishga imkon 546 beradi. Patronajning o‘tkazilishi bir qancha tamoyillarga amal qilishni talab qiladi. Bular: yordamni ixtiyoriy qabul qilish, konfidensiallik va boshqalar. Shuning uchun ham oilani ijtimoiy pedagog tashrifi to‘g‘risida avvaldan xabardor qilish lozim. Patronajlar tanlangan ish strategiyasiga qarab doimiy va bir martalik buladi. Doimiy patronajlar, avvalambor, g‘ayri ijtimoiy oilalarga nisbatan qo‘llanilishi lozim. Chunki ularni doimiy nazorat qilish intizomga chaqiradi va vujudga kelayotgan inqirozli holatlarni aniklash imkonini beradi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatda, patronaj bilan bir qatorda, oila bilan ish olib borishning muhim shakllaridan biri konsultativ suhbat o‘tkazishdir. Konsultativ suhbat, asosan, hayotiy masalalarni hal qilishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan soglom oilalarga mo‘ljallangan. Yakka tarzdagi konsultasion suhbatlar bilan bir qatorda, oila bilan ishlashning jamoaviy shakllari – treninglar qam o‘tkazilishi mumkin. Ijtimoiy-pedagogik trening amaliy psixologiyada jamoaviy psixologik ish olib borishning faol metodlaridan foydalanishga asoslangan sohasi sifatida ta’riflanadi. Shuni ta’kidlash joizki, bugungi kunda o‘tkazilayotgan trening dasturlari ning maqsadlari kengaydi va trening faqatgina amaliy psixologiya sohasi bo‘libgina qolmay, balki ijtimoiy pedagogika va ta’lim tizimida ham o‘z o‘rniga ega. Trening bir qancha individual va jamoaviy ish olib borish usullarininguygunlashuvi bo‘lib, ota- onalarning psixologik va pedagogik savodxonligini oshirish muammosini hal qilishning eng istiqbolli usullaridan biriga aylandi. So‘ngi o‘n yilliklar davomida bu muammo o‘z global ahamiyatini yo‘qotmayapti. Ayniqsa, ruhiy va jismoniy nuqsonli farzandi bor oilalarda bu muammo nihoyatda keskindir. Jamoaviy usullar ota-onalarga bir-birlari bilan tajriba almash inish lari, savollar berish va guruhda qo‘llab quvvatlanishlari imkonini beradi. Bundan tashqari, axborot almashinuvida yetakchilik rolini bajarish inson faolligini oshiradi. Yuqoridagi usullar konsultativ suhbat, trening ommabop hisoblanib, ular ham qisqa muddatli, ham uzoq muddatli shakllarda qullanilishi mumkin. Oiladagi ijtimoiy pedagogik faoliyat tizimli yondashuvga asoslangan taqdirdagina yuqori samarali bulishi mumkin. U demografiya, sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogika (oilaning tarbiyaviy funksiyasi), huquq, iqtisod (oila byudjeta), etnografiya, tarix, falsafaga oid ma’lumotlarni o‘rganishni va ulardan foydalanishni ko‘zda tutadi. Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda oila turli bilim sohalari: ijtimoiy pedagogika, ijtimoiy ish, 547 sog‘liqni sakrash va boshqalarning markaziy obyektlaridan biriga aylanmokda. Chunki har bir jamiyatning kelajagi o‘sha jamiyatdagi oilalardagi muammolarni hal qilishga bog‘liqdir. Adaptasiya – organizmning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning shakllanish xususiyati. Shuningdeq adaptasiya organizm faoliyatini tashqi muhit ehtiyojlariga qarab o‘zgartirish qobiliyati hamdir. Barchatirik mavjudotlar o‘zgaruvchan atrof-muhitga doimiy adaptasiyani ta’minlovchi mexanizmlarga ega. Bu qobiliyat gomeostaz asosida ro‘y beradi. Biroqatrof- muhitning bunday o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish va unga ko‘nika olishi faqat insonga xosdir. Insonning bu yuqori adaptiv qobiliyati tug‘ma bo‘lmay, muhit bilan doimiy aloqasining oqibati sifatida rivojlanib keladi. Insonning ko‘nikish reaksiyasi shakllari ijtimoiy adaptasiya sifatida aniqlanishi lozim. Boshqa tirik mavjudotlardan farqli o‘laroq, inson ijtimoiy muhit o‘zgarishlariga ko‘nika olishi va bu holatlar uchun yurish-turish reaksiyalarini ishlab chiqishi lozim. Insondagi adaptasion mexanizmlarda hal qiluvchi rolni ijtimoiy omillar o‘ynaydi. Ilmiy-texnikaviy rivojlanish, urbanizasiyaning tezlashishi, tabiat va kosmosni faol o‘zlashtirish, aloqa vositalarining kengayishi va kompyuterlashtirish, davlatlararo integrasiya jarayonlari insonda o‘zgaruvchan muhit sharoitlariga tez ko‘nika olish qobiliyatini shakllantirish masalasini muhimlashtiradi. Bu qobiliyat shaxs rivojining yanada hal qiluvchi ahamiyatga ega tarkibiy qismiga aylanmoqda. Insonningtug‘ilishi adaptasiya borasidagi ilk sinovdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ham ko‘nikish mexanizmlari mavjud bo‘ladi. Biroq go‘daklik davrida muhit bilan faol o‘zaro munosabatlar natijasida oliy nerv faoliyatida ba’zi murakkab funksiyalar vujudga keladi. Miyada axborot to‘plash va uni qayta ishlash bolaga ijtimoiy muhitning ijtimoiy tajribasini tarbiyaviy ta’sir orqali o‘zlashtirish imkonini beradi. So‘nggi yillarda go‘daklik davridagi ijtimoiy adaptasiyaga qiziqish ancha ortdi. Ta’lim muassasalalarida tarbiyalanayotgan barcha bolalar uchun ijtimoiy adaptasiya muammosi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bolaning ko‘nikish imkoniyatlarini oshirish, uning ijtimoiy aloqalarini kengaytirish bola shaxsining shakllanishi uchun nihoyatda katta ahamiyat kasb etmokda. Bola shaxsining rivojlanishi uning aloqalarining xilma xilligiga bog‘liq. Demaq bolaning har tomonlama rivojlanishi uning aloqalarining ko‘p tomonlama 548 rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ijtimoiy aloqalarning barvaqt shakllanishi tarbiyaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy adaptasiya qobiliyati oliy nerv faoliyatining rivojlanishiga bog‘liq ravishda postanal antogenezda shakllanadi. Bu jarayon hayotning ilk uch yilida, ayniqsa, jadal kechadi. Shaxsning ijtimoiy adaptasiyasi uchun yangi ijtimoiy muhitdagi aloqa va me’yorlar haqidagi ma’lumot muhim ahamiyatga ega. Yangi ijtimoiy talablarga ko‘nikish bir qancha ruhiy-hissiy qiyinchiliklarni ham keltirib chiqaradi. Bola ijtimoiy adaptasiyani o‘z tajribasi asosida ta’limtarbiya jarayonida o‘rganadi. Ijtimoiy adaptasiya qobiliyatini hosil qilish, o‘z navbatida, ko‘nikish imkoniyatini kengaytiradi. Shu bilan birga, bolaning ko‘nikish imkoniyatlarida inqirozli holatlar ham hosil bo‘lishi mumkin. Bu imkoniyatlar esa bolaning atrofidagilar bilan aloqalarining rivojlanishiga, bola miyasida axborotlarni qayta ishlashiga bog‘liq bo‘ladi. Bolada aniq bir mikroijtimoiy muhitning shartlari sifatida shakllanadigan yurish-turish shakllari ijtimoiy adaptasiyaning fiziologik holati hisoblanadi. Bu sharoitlar o‘zgaradi, masalan, bolalar biron-bir muassasaga kirganlarida ulardan yurish- turishining ham o‘zgarishi talab qilinadi. Turli yosh davrlarida bu turli darajadagi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bolalarning ta’lim muassasalaridagi adaptasiyalarining asosiy xususiyati ularning oilalarida shakllanadigan, otaonasi hamda safdoshlari bilan shakllanadigan munosabatlari orasidagi farqsir. Bolaning yangi muhit sharoitlari bilan tanishganidanoq uning oldiga qo‘yilgan talablar, shubhasiz, u yoki bu darajadagi qiyin masala qisoblanadi. Murakkablik darajasi bolaning individual hususiyatlariga bog‘liq. Faqatgina ba’zi hollarda murakkablik darajasi bola imkoniyatlaridan yuqori bulishi mumkin. Shunday hollarda bolaga bu murakkabliklarni yengishga yordam beradigan yo‘llarni qidirish lozim, chunki ayni shu paytning uzida uning ijtimoiy aloqalarining kengayishi ham sodir buladi. O‘yin bola faolligining asosiy va uziga xos shaklidir. Bu o‘sib ulg‘ayayotgan bola organizmining tabiat, atrof-muhit obyektlari haqida ma’lumot yig‘ishiga, kattalarga taqlid qilishiga, faol harakat qilishiga ehtiyoj, uning muhit bilan o‘zaro aloqasi shakllanadigan faoliyat turidir. O‘yinlarda bola bajara olmaydigan talablar qo‘yilmaydi. Bundan kelib chiqadiki, o‘yin bola hayoti, madaniyati va faoliyatini tashkil qilish shakli sifatida uning yangi muhitga 549 ko‘nikish shartidir. Yuqorida aytilganlarni barchasini inobatga olib, ijtimoiy pedagogning ta’lim muassasida bolalarning muvaffaqiyatli adaptasiyasiga qaratilgan faoliyati quyidagilardan iborat, desak bo‘ladi: 1. Adaptasion bosqichining kechishini og‘irlashtiruvchi va bolalarning kasaplanish darajasini oshiruvchi yetakchi biologik va ijtimoiy omillarning kompleks tuzilmasini aniqlash. 2. Kompleks usullardan foydalangan qolda adaptasion bosqichni tahlnl qilish. 3. Adaptasion bosqich kechishini yengillashtiruvchi va salomatlik holatini saqlashga yordam beruvchi chora-tadbirlarni izlash va ishlab chiqish. Ijtimoiy adaptasiya bolaning ruhiyatida jo‘shqinlikni paydo qilmasdan iloji yo‘q. Buning ilk namoyon bo‘lish shakllari emosinal qolatningbuzilishidir. Ijtimoiy pedagog bolalarning ko‘nikish darajasini aniqlashi uchun quyidagi tasnifga tayanishi lozim: 1. Yengil adaptasiya – bolaning yurish-turishi 10– 15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta boshlaydi. 2. O‘rta adaptasiya – bolaning yurish-turishi yoki emosional holatidagi o‘zgarishlar 15 – 30 kun ichida me’yoriy xolatga qaytadi. Agar avval unda ozish kuzatilgan bo‘lsa, keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlagach, bir oy mobaynida u bir marotaba yengil kasallikka chalinadi va 7 – 10 kun maktabgacha ta’lim muassasasiga kelmasligi mumkin. 3. Og‘ir adaptasiya shunda namoyon bo‘ladiki, bolalarda tez tez qaytadan kasal bo‘lish kuzatiladi. Kasalliklar ba’zi hollarda jiddiy tus olishi mumkin (bronxit, pnevmaniya). Bu holatda adaptasiya bir oydan ziyod vaqtga cho‘ziladi, rivojlanish va salomatlik ko‘rsatkichlarida noxush holatlar ham namoyon bulishi mumkin. Adaptasiyaning noxush holatlarini maksimal darajada bartaraf etish uchun ijtimoiy pedagog bolaning 9 oyligidan 1,5 yoshga tulgunigacha mikro ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlarni og‘ir o‘tkazishini inobatga olishi lozim. Shuningdeq boladagi adaptasiya jarayonini oilaviy tarbiyaning quyidagi kamchiliklari ham og‘irlashtirishi mumkin: 550 - noto‘g‘ri ovqatlanish; - bolani noto‘g‘ri belash; - salbiy odatlar; - yoshiga mos kelmaydigan ko‘nikmalar. Ijtimoiy pedagog faoliyati uch bosqichdan iborat bo‘lishi kerak: tashxis, tayyorlov, amaliyot. Ijtimoiy-gigiyenik jihatlarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda emizikli va maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptasiya davrida bir qator muhim parametrlar kasallanish, yurish-turish, ruhiy rivojlanishidagi o‘zgarishlarni e’tiborga olish kerakligi ta’kidlanadi. Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish, maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq qiladi. Mazkur faoliyat o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlari bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarning ta’lim muassasasiga muvafaqqiyatli moslashuvidan, ularni jamiyatning faol a’zosiga aylanishigacha bulgan murakkab davrni uz ichiga oladi. Sungti yillarda Respublikamizda maktab o‘quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish yanada keng rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy pedagogiq tibbiy, psixologiq yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib bormoqda. Ayni vaqtda pedagogik jamoalarda nafaqat ta’lim-tarbiya masalalari, balki o‘quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolari ham hal qilinmokda. Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki xil yondashuv mavjud: u maktab bilan hamkorlik qiladi yoki maktabning shtatli hodimi hisoblanadi. Maktab bilan hamkorlik jarayonida ijtimoiy pedagog teztez maktabga borib turadi, ota-onalar va o‘quvchilarning o‘zaro munosabtlarining yaxshilanishiga yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqaydi. U bolalar bilan qo‘pol munosabatda bo‘lgan oilalarni hamda jismoniy va ruhiy nuqsoni bor bolalarni aniqlaydi. Ijtimoiy pedagog bola yoki oilaga yordam berish maqsadida bolaning uzoq davom etgan kasalligi sabablarini surishtiradi, o‘qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va kasalxonada alohida mashg‘ulotlarni tashkil qiladi. Bundan tashqari, bola tarbiyasidagi muammolarni hal qilish uchun huquqshunos, shifokor, milisiya qodimlari xizmatidan foydalanadi. 551 Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli xodimi bo‘lib, ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar maktab o‘quv dasturini o‘zlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Ular maktab yoki oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishgan bo‘lishi ham mumkin. Odatda, bu toifadagi bolalar voyaga yetmaganlar ishlari bo‘iicha komissiya ro‘yxatida turishadi. Ba’zan bolalar va ularning atrof dagilar bilan munosabatlarini oydinlashtirishning o‘zi ham yetarlicha yordam berishi mumkin. Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqini tashkillashtirib, o‘z tarbiyaviy ishini sshibborishda ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik yuzasidan seksiya, klublar, turli mehnat va turistik bo‘linmalar uyushtiriladi. Ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish tashkil kdlishi va olib borishini rejalashtiradi va tartibga soladi. U doimiy tarzda sinflardagi psixologik muhitni monitoring qiladi va natijalar yuzasidan maktab pedagogik jamoasiga axborot berib turadi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan yoki ixtiyoriy ravishda boshqa maktabga o‘tgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi, ularni boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga yordam ko‘rsatishi kerak. Ijtimoiy pedagog o‘qish vaqtida noqonuniy ishlab yurgan bolalarni aniqlaydi, muammolarini o‘rganadi va ularning o‘qishlari masalasini hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning barcha imtiyozlardan foydalanishlarini, bolalarning reabilitasion markazlarga qatnashlarini nazorat qiladi, ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarga e’tibor beradi, tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordamlashadi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘riibosari o‘z faoliyatida to‘garaq seksiya, klublarni tashkil qilish, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan individual ishlashini, yashash joyida bolalar bilan konsultasiya o‘tkazish, alohida pedagogik e’tiborga muhtoj bolalar bilan ish olib borishni rejalashtiradi, boshqaradi va nazorat qiladi. Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning metodlari va texnologiyalari quyidagilardan iborat: - maktab va maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sir (seksiya, klub, to‘garaklar); - intizomli, a’lochi o‘quvchilarning pedagogik qarovsiz sinfdoshlariga ta’siri. 552 Bu yo‘nalish bir-biri bilan do‘stlashish xohishi, o‘zaro muomalaga ehtiyoj bo‘lganida juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan shug‘ullanish) yotadi. Bu yo‘nalishni amalga oshirishning muvaffaqiyati, ko‘pincha, o‘qituvchi va sinf rahbarining mohir rahbarligiga bog‘liq; - sinf jamoasining pedagogik qarovsiz o‘smirlarga ta’siri. Bu birgalikdagi faoliyat sayohatga chiqish, spartakiadalar, san’at festivallari, ko‘rgazmalar, jamoaviy harakatlar kabilardan iborat. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan pedagogik qarovsiz bolalar nafaqat o‘zlari uchun, balki jamoa uchun ham mehnat qilayotganlarini va ularning ishtirokiga kup narsa bog‘liqligini anglab yetishadi. Bunday faoliyatlarda og‘aynichilik aloqalari vujudga keladi, boshqalarga nisbatan tugri munosabat shakllanadi va yuklatilgan vazifa uchun mas’uliyat hissi ortadi. Pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy ta’sirning muvaffaqiyatini ta’minlanishi mikromuqitning tarbiyaviy ishlari maktab jamoasi bilan hamkorlikda va bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishiga bogliq. Maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sirni tashkil qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish lozim: 1. To‘garaq seksiya, klubda o‘smirlarda anikdangan bitta qiziqish bilan cheklanmaslik kerak. Pedagog o‘smirlarni meqnat, turli o‘yinlar, ijodiy faoliyat orqali atrofdagilar bilan normal munosabatlarga tayyorlashga intilishi lozim. 2. Norasmiy guruhga yoki uning aksariyat a’zolariga ta’sir ko‘rsata turib, ularni rasmiy guruhga o‘tishlariga erishish mumkin. Bu jarayonni, shartli ravishda, “rasmiylashtirish” deyiladi. Chunki bu jarayon, o‘smirlar uchun sezdirilmagan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy guruhga aylanishidir. Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir xususiyati o‘smirlarni uzi tanlagan, uning bajarilishidan qoniqish sezadigan faoliyatni tanlashdir. Asta sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va rivojlantirish, keyinchalik uzi bajarayotgan ishlari uchun o‘smirlarda mas’uliyat hissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan to‘ldirib borlishi lozim. Tarbiyasi og‘ir bolalar yoki o‘smirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta tarbiyalash jarayonini kuzda tutadi. Qayta tarbiyalash bola yoki o‘smir yurish - 553 turishidagi turli og‘ish ishlarni yengib o‘gish yoki bartaraf etishdir. Kdyta tarbiyalash ham tarbiyachi, ham tarbiyalanuvchilar uchun ham og‘ir jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangi yo‘lning istiqboli bilan qiziqishi, tarbiyachi esa tarbiyalanuvchining o‘tmishi, bugungi kunini tahlil qilib, uning kelajagini tasavvur qila olishi lozim. O‘smirni qayta tarbiyalashga yoki uz-uzini tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat: 1. Tarbiyalanuvchini o‘rganib chiqish; 2. O‘smirning yurish-turishini o‘zgartirish uchun uni ruhiy tayyorlash; 3. Ijobiy axloqiy xislatlarni to‘plash; 4. Inqirozdan chiqish, o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish. Shuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayongatarbiyachidan tashqari o‘smir mansub bo‘lgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qo‘shiladi. Bunda tarbiyachi koordinator vazifasini bajarib, jamoani o‘z o‘rtoqlarini qayta tarbiyalashga yo‘naltirishi lozim. O‘smirlar bilan reabilitasion markazda ishlayotgan ijtimoiy pedagog maxsus metodlardan foydalanib, tarbiyalanuvchi oldida o‘z idealiga o‘xshashga intilish maqsadini qo‘yadi. Bu o‘smirning ijobiy tomonga o‘zgarishiga yordam beradi. Me’yordan og‘ish va deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida Har qanday jamiyatda, u jamiyat qaysi rivojlanish bosqichida bo‘lishidan qat’iy nazar, doimiy e’tiborga muhtoj odamlar bor. Bular uz jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishida chetga chiqish, og‘ish bor bo‘lgan odamlardir. Ular doim bir guruh bo‘lib ajralishgan, jamiyat va davlatda ularga nisbatan alohida munosabat shakllangan. Hozirgi vaqtda AQSh va Yevropa davlatlarida u yoki bu og‘ishlarga ega bo‘lgan kishilarning jamiyatga integrasiyalashuvi konsepsiyasi amalga oshirilmokda. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, bu odamlar ham jamiyatning teng huquqli, biroq ba’zi bir muammo yoki cheklangan imkoniyatlarga ega a’zosi sifatida krraladi. Hozirda cheklangan imkoniyatli shaxslar soni bugun dunyoda, shu jumladan, Uzbekistonda ham ortib borayotgani sababli, bu muammo yanada jiddiylashmokda. Shuning uchun bunday odamlar, avalambor, bolalarning ko‘payishini reja asosida ijtimoiy hal qilishni talab qiluvchi doimiy omil sifatida qarash lozim. Tibbiyot, 554 psixologiya, sosiologiyada "me’yor” tushunchasining o‘z ko‘rsatkichlari va me’zonlari mavjud. Me’yorga mos kelmaydigan jihat – “og‘ish”, chetga chiqish” deyiladi. Ijtimoiy pedagogika uchun ‘‘me’yor’’ va "me’yordan og‘ish” tushunchalari nihoyatda ahamiyatlidir. Ular bola xulq-atvori va rivojlanishi jarayonini tavsiflash uchun qo‘llanadi. Og‘ish ham ijobiy, ham salbiy tavsifga ega bulishi mumkin. Masalan, bola rivojlanishida aqliy qoloqlik ham, o‘ta qobiliyatlilik ham me’yordan og‘ish hisoblanadi. Xulq- atvordagi jinoyatchilik, aroqxo‘rlik, giyohvandlik va boshqa salbiy og‘ishlar shaxsning ijtimoiy shakllanish jarayoniga va jamiyat rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Me’yordan chetga chiqishni shartli ravishda to‘rt guruhga ajratsak bo‘ladi: jismoniy, ruhiy, pedagogik va ijtimoiy. Quyida ularga batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Me’yordan jismoniy og‘ish, avvalambor, inson sog‘ligiga bog‘liq. Sog‘likdagi og‘ish irsiy omillar yoki biror-bir tashqi holatlar og‘ir ekologik vaziyat, ichim lik suvining sifatsizligi, oila hayoti darajasining pastligi va boshqalar asosida yuzaga kelishi mumkin. Sog‘ligida va rivojlanishida og‘ishga moyillarning xilma xil tasniflari mavjud. Umumjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 1980 yilda cheklangan imkoniyatlarning uch bo‘g‘ini shkalasining britancha variantini qabul qildi: 1) kasallik, xastalik – ruhiy yoki fiziologik funksiyalar, anatomik struktura unsurlarini qar qanday yo‘qotish yoki ularning anomaliyasi; 2) cheklangan imkoniyat – inson uchun norma hisoblangan chegarada biror- bir faoliyatni bajarish qobiliyatini yo‘q og‘ish yoki cheklab qo‘yish; 3) nogironlik yosh, jins yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqib, insonning biron-bir faoliyatni bajarishini cheklovchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi cheklangan imkoniyat. G‘arb davlatlarida "imkoniyatlari cheklangan shaxs’’ tushunchasi mavjud. Ularga ta’lim standartlarini o‘zlashtirishga to‘sqinlik qiluvchi jismoniy yoki ruhiy kamchiliklarga ega bulgan bolalar kiradi. Shuningdek, “nuqson” tushunchasi ham mavjud bo‘lib, uning to‘rt turi: ruhiy, jismoniy, murakkab va og‘ir turlari mavjud. Jismoniy nuqsonlarga inson organining faoliyat yurgizishiga yoki rivojlanishiga halaqit beradigan doimiy yoki vaqtinchalik 555 kamchiliklar, shuningdek, har qanday somatik yoki yuqumli xastaliklar kiradi. Ruhiy nuqsonlarga insonning ruhiy rivojlanishidagi doimiy yoki vaqtinchalik kamchilik kiradi. Bularga nutq va miya faoliyatining, shuningdek, aqliy rivojlanishning buzilishlari xosdir. Murakkab nuqson belgilangan tartibda tasdiqlangan jismoniy va rux*iy kamchiliklarni uzida mujassam etadi. Og‘ir nuqson belgilangan tartibda tasdiqlangan shunday nuqsonki, bu nuqson mavjud bulgan holatda davlat ta’lim standartlariga mos ravishda ta’lim olishning iloji umuman bo‘lmaydi. Bola jismoniy rivojlanishidagi og‘ishlarga kasallik, ko‘rish, eshitish qobiliyatlariningbuzilishlari kiradi. Ruhiy og‘ishlar, avvalambor, bolaning aushy rivojlanishi hamda ruhiy nuqsonlariga bog‘liqdir. Bu turdagi og‘ishlarga ruhiy rivojlanishning to‘xtab qolishi va oqibatda, bolalarning akliy jihatdan ortda qolishi kiradi. Aqliy qoloqlik asab tizimining tug‘ma nuqsonlari yoki jarohati asosida paydo bo‘ladi. Bolalarda akushy qoloqik turli darajada yengil aqliy zaiflikdan, chuqur – tentaklikkacha namoyon buladi. Ruhiy og‘ishlarga turli darajadagi nutq buzi l ishlari ham kiradi. Ruhiy og‘ishlarning yana bir turi emosional-irodaviy sohadagi faoliyatning buzilishidir. Bu og‘ish turining eng og‘ir shakllari deb autizm (yunoncha aytos – o‘zim) – muloqotga ehtiyoj sezmaslik va suisid (o‘z-o‘zini o‘ldirish) kabilarni keltirish mumkin. Bolalarning iqtidorliligi alohida og‘ish turi hisoblanadi. Bu biror-bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlab beruvchi qobiliyatlarning o‘ziga xos uyg‘unligidir. Iqtidorlilik darajasi nafaqat qobiliyatlarga qarab, balki faoliyat mahsullari tavsifga qarab ham belgilanadi. Pedagogik og‘ishlar tushunchasi pedagogika va ijtimoiy pedagogikada hozircha kam qo‘llaniladigan tushunchadir. Vaholanki, pedagogik faoliyatda pedagogik maqsaddarni amalga oshirish, shaxs rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib berish qo‘llanilmokda. Avvalambor, bu ta’lim darajasini belgilaydigan standartlarga, shuningdek, o‘quvchi intilayotgan maqsadparga tegishli. Bularga qo‘shimcha qilib, ta’lim olishda yuqori natijalarni ta’minlab beruvchi bola rivojlanishining me’yorlarini ham kiritsak buladi. Ta’lim olinishi yoki olinmasligi me’yorlari haqida nihoyatda, aniqpik bilan gapirsa buladi. Turli sabablarga kura ta’lim ololmagan bolalar ham mavjud bo‘lib, me’yordan bunday og‘ishlarni “pedagogik og‘ish” desak buladi. Umumiy ta’lim olmagan, maktabga bormaydigan, faqatgina boshlang‘ich maktabni tugatgan, 556 umumiy urta ta’lim olmagan bolalarni alohida toifaga kiritamiz. Bunday holatlarni yuzaga kelishining sabablari talaygina: dars qoldirish o‘qishga intilishni susaytiradi, oiladagi notinch vaziyat bolani pul topish uchun ko‘chaga chiqaradi, ekologik va ijtimoiy kataklizmalar bolalar ota-onalaridan judo bo‘lishlariga olib keladi. Daydilikka moyilligi bo‘lgan bolalar soni ham ko‘paymoqda. Bolalar maktablarda tahsil olish mayotganining yana bir qancha sabablarini keltirish mumkin. Ruhiy va jismoniy rivojlanishda og‘ishga ega bo‘lgan bolalarning ta’lim olishlaridagi katta qiyinchiliklarini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Yuqorida aytilganidek, bunday bolalar uchun alohida maktablar bo‘lib, u yerda ular yetuk mutaxassislar qo‘l ostida ta’lim olishadi. Biroq ko‘p narsa bola qayerda yashashiga (qishloq yoki shaharda) va qanday oiladan ekanligiga bog‘liq. Ba’zi sog‘lig‘ida muammosi bor bolalar uchun ta’lim uyda individual tarzda beriladi. Bu bolalarning jamiyatga integrasiyalashuvining asosiy muammosi ularning keyinchalik kasbiy ta’lim olishlari bilan bog‘liq. Ijtimoiy rivojlanishlarining buzilib bo‘lganligi sababli, biror-bir kasbiy faoliyatni tanlay olmaydigan bolalarni ham nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Bunday bolalarni biror-bir ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyat sohdsida o‘zlarini sinab ko‘rish xohishlarining yo‘qigi birlashtiradi. Bu holatdagi og‘ishni yengib o‘tish uchun mutaxassisning ijtimoiy pedagogik yordamiga muhtoj bolalar ham paydo bo‘ladilar. Ijtimoiy og‘ishlar “ijtimoiy me’yor” tushunchasi bilan bog‘likdir. Ijtimoiy me’yor bu insonlar yoki ijtimoiy guruhlar faoliyati, ular xulq -atvorining jamiyat rivojlanishining biror-bir bosqichida shakllangan yoki rasman o‘rnatilgan tartib-qoidalari namunasidir. Aslida, ijtimoiy me’yor kerakli xulq- atvor, ijtimoiy munosabatlar va faoliyatlar modelidir. Bolalar uchun ijtimoiy me’yorlarning uziga xos xususiyati tarbiya omili hisoblanib, tarbiya jarayonida ijtimoiy me’yor va qadriyatlar ijtimoiy muhitga kirish, ijtimoiy tajriba va rollarni o‘zlashtirishning sodir bo‘lishidadir. Bu holatda tarbiyaning boshqarish funksiyasi eng muhim vazifani bajaradi, chunki uning vazifasi bolalar ongi va xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi omillarni kerakli tarbiyaviy samaradorligi ta’minlanadigan darajada tashkil qilishdir. Sosiologik, psixologik va pedagogik adabiyotlarda deviant xulq-atvorga ega bolalar muammolari ustida yetarlicha ish olib borilgan. Bunday xulq- atvorningsabablari ham yaxshi o‘rganib chiqilgan. Ular o‘smirlik davrining 557 qiyinchiliklari, jamiyatdagi ijtimoiy maqomning noaniqligi, davlat rivojlanishining beqarorligi, bola mustaqil chiqib keta olmaydigan ekstremal holatlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq. O‘zbekistonda bunday bolalarga yordam ko‘rsatish uchun ixtisoslashgan ijtimoiy xizmatlar tuzilmoqda. Ijtimoiy xavfli xatti-harakat sodir etgan va 11 yoshga tulgan bolalarni sud tibbiy-pedagogik komissiyasi xulosasini inobatga olgan holda maxsus maktablar yoki maxsus kasbiy bilim yurtlariga yuborish mumkin. M.A.Galaguzova tomonidan berilgan me’yordan og‘ish turlarining tasnifi Jismoniy Ruhiy Pedagogik Ijtimoiy irsiy kasallik, ko‘rish qobiliyatining buzilishi, eshitish qobiliyatining buzilishi, suyak tayanch tizimidagi kasalliklar, nogironlar, ruhiy rivojlanishning buzilishi, aqliy qoloqlik, nutq buzilishi, o‘ta iqtidorlilik, umumiy o‘rta ma’lumot olishdan chetga chiqish, kasbiy ta’lim olishdan chetga chiqish, o‘zlashtirishda orqada qolish, xulq-atvor me’yoridan og‘ish; aroqxo‘rlik; norkamaniya; taksokomaniya; daydilik, ugrilik va b. Shuningdek, ijtimoiy pedagogning me’yordan og‘ishgan bolalar bilan samarali ish yuritishi og‘ishlar profilaktikasiga, muayyan me’yor va qoidalarni buzilishining oldini olish, xulq-atvorida u yoki bu og‘ish aniqlangan bolalarning reabiliatasiyasiga qaratilishi lozim. Odatda, deviasiyalar o‘smirlik davrida yuzaga keladi. O‘smirlik davri yoshlik davrlari ichida eng murakkabidir. Uni “o‘tish davri” ham deb atashadi, chunki bu davr mobaynida bolalikdan yigitlikka o‘tish ro‘y beradi va bu jarayon o‘smir rivojlanishining barcha jihatlari – anotomik-fiziologik tuzilishi, aqliy, axloqiy rivojlanishida uz ta’sirini ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida o‘smir hayoti va faoliyatida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu esa uz, navbatida, ruhiyatning qayta shakllanishiga, tengdoshlari bilan munosabatlarida yangi shakllarning paydo bo‘lishiga olib keladi. O‘smirning ijtimoiy maqomi o‘zgaradi, unga nisbatan kattalar tomonidan yanada jiddiyroq talablar qo‘yila boshlaydi. Jamiyatda qabul qilingan qoidalar, xulq-atvor me’yorlaridan chetga chiqqan o‘smirlarni “qiyin o‘smir” yoki “tarbiyasi og‘ir o‘smir” deyiladi. “Tarbiyalash og‘ir” deganda, pedagogik ta’sirga qarshilik ko‘rsatish tushuniladi. Tarbiyalash og‘ir, qabul qilingan me’yor va qoidalarga tarbiyalanuvchi tomonidan amal qilinmasligini fanda deviasiya (og‘ish) hodisasi orqali o‘rganiladi. Deviasiya (og‘ish) ham insonga, ham uni o‘rab turgan olamga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik hodisasining jihatlaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy 558 sohada o‘zgaruvchanlik faoliyatga bog‘yaiq bo‘lib, insonning atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatini aks ettiradigan xulq-atvorda o‘z ifodasini topadi. Avval aytib o‘tganimizdek, xulq-atvor me’yordan chetga chiqqan bo‘ladi. O‘smirning me’yordagi xulq-atvori uning ijtimoiylashuvi, rivojlanishi, ehtiyojlariga mostushuvchi mikrososium bilan o‘zaro munosabatida aks etadi. Agar atrofdagilar o‘smirning u yoki bu xususiyatlariga o‘z vaqtida e’tibor qaratishsa, uning xulq-atvori doimo me’yorda bo‘ladi. Bunday me’yordan og‘ishgan xulq-atvor jamiyat tomonidan bola shaxsiyati xususiyatlarini inobatga olmaslik oqibatida kelib chiqadi, degan tushuncha paydo bo‘ladi. Aftidan, me’yordan og‘ish gan xulq-atvor ijtimoiy dezadaptasiya ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Bolalar va o‘smirlar dezadaptasiyasi haqida gapirganda, bu jarayonga giriftor bo‘lgan bolalar toifalarini anikutab olish lozim: 1) maktabga qatnamaydigan maktab yoshidagi bolalar; 2) yetim bolalar; 3) ijtimoiy yetimlar. Ular tuzuk ovqatlanishmaydi, jismoniy, ruhiy, jinsiy qiynoqlarga duchor bo‘lishadi; 4) giyohvand va toksin moddalar iste’mol kdluvchi bolalar; 5) jinsiy intizomsiz bolalar; 6) g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar sodir etgan bolalar. Rasmiy ma’lumotlarga kura ularning soni kattalarga qaraganda, ikki hissa tez oshmoqsa. nasiya deviant, delikvent va jinoiy xulq-atvordan Deviant xulq- atvor – mikroijtimoiy munosabatlar (oilaviy, maktabdagi munosabatlar) va kichik ijtimoiy guruhlarga xos bulgan ijtimoiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalarini buzish bilan bog‘liq me’yordan og‘uvchi xulq-atvor turlaridan biridir. Bu xulq-atvorni “g‘ayriintizomiy” deb atasak ham bo‘ladi. Deviant xulq-atvorning yorqin namoyon bo‘lishiga namoyish, agressiya, o‘qishdan qochish va daydilik, bolalar va o‘smirlar orasidagi aroqxo‘rlik, giyohvandlik va u bilan bog‘liq g‘ayriijtimoiy harakatlar, jinsiy tavsifdagi g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlar, o‘ziga suiqasd qilishga urinishlarni misol qilib keltirsak bo‘ladi. Delikvent xulq-atvor deviantdan farqli ravishda bolalar va 559 o‘smirlarning takrorlanib turuvchi g‘ayriijtimoiy xattiharakatlari sifatida tavsiflanadi. Bu harakatlar huquqiy me’yorlarni buzuvchi, biroq ijtimoiy xavf darajasiga ko‘ra jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydigan muayyan harakatlar majmuasiga aylanadi. Delikvent xulq-atvorning quyidagi turlari mavjud: - agressiv xulq-atvor, bunga haqoratlash, sadistik harakatlar, o‘t qo‘yish kabilar kiradi; - g‘arazli xulq-atvor: kichik o‘g‘riliklar, ta’magirlik, avtoulovlarga ziyon yetkazish va moddiy daromad olish maqsadidagi boshqa mulkiy tajovuzlar; - giyohvand moddalarni yetishtirish va tarqatishda ishtirok etish. Delikvent xulq-atvor nafaqattashqi jihatdan, balki ichkishaxsiy xulq-atvorda ham namoyon bo‘ladi. Bunda o‘smirda ichki tartibga solish tizimini nazorat qilishni susayishiga olib keluvchi qadriyatlarning o‘zgarishi ro‘y beradi. Jinoiy hatti-harakat jinoiy javobgarlikka tortishga, ma’lum yoshga yetganda jinoiy ish qo‘zg‘ashga sabab bo‘luvchi va jinoyat kodeksining muayyan moddalarida nazarda tutilgan g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar hisoblanadi. Deviasiyaning salbiy turlari ijtimoiy potologiya hisoblanadi. Bularga aroqho‘rlik, toksikomaniya, giyohvandlik, fohishabozlik, o‘z joniga qasd qilish, huquqbuzarlik va jinoyatchilikni kiritsak bo‘ladi. Ular ichki muqobillashtirish tizimini barbod etishadi, uning asoslariga putur yetkazishadi va anchagina zarar keltirishadi. O‘smirlarning deviant xulq-atvori sabablari. Me’yordan chetga chiquvchi xulq-atvor murakkab tabiatga ega bo‘lib, turli xil omillar bilan izohpanadi. Voyaga yetmaganlarning deviant xulqatvorini keltirib chiqaruvchi omillar quyidagilardir: 1. Biologik omillar bola organizmida uning ijtimoiy adaptasiyasini qiyinlashtiruvchi fiziologik yoki anotomik xususiyatlarning borligida uz ifodasini topadi. Ularga irsiy xususiyatlar, aqiy rivojlanishning buzilishi, eshitish va ko‘rish ning susayishi, asab tizimining zararlanishi, organizmga psixofiziologik zur berish, nizoli holatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi, turli somatik, allergik, toksik kasallanishlarga olib keluvchi, ya’ni quvvat manbalari bilan bog‘liq bulgan psixofiziologik xususiyatlar kiradi. 560 2. Psixologik omillar. Bularga bolada psixopatalogiya yoki xarakgerining aksentuasiyasining borligi kiradi. Bu me’yordan chetga chiqishlar asab kasalliklari, psixopatiya, nevrosteniya va bolada g‘ayriadekvat reaksiyalari i paydo qiluvchi boshqa omillarda namoyon buladi. Yorqin namoyon bulgan psixopatiyaga (tentaklik) ega bolalar psixiatrlar yordamiga muhtojlar. Ruhiy me’yorning eng keskin varianti hisoblanmish aksentuasiyaga ega bulgan bolalar psixologik ta’sirlar uchun nihoyatda qaltis hisoblanadilar va ij timoiy- tibbiy reabilitasiya ga ehtiyoj sezadilar. Bola rivojlanishining har bir davrida shaxsiyat va xarakterning ba’zi ruhiy hislatlari shakllanadi. O‘smirda ruhiyat rivojlanishining ikki bosqichi kuzatiladi: u uzi yashaydigan ijtimoiy muhitdan bezib qoladi, yoki bu muhitga ko‘nikib ketadi. Agar oilada bola ota-onasi tomonidan yetarli darajada mehr his qilmasa, u holda bolaning himoya vositasi vazifasini “begonalashuv” bajaradi. Bu begonalashuv asabiy reaksiyalar, atrofdagilar bilan munosabatlarning buzilishi, emosional sovukushk, psixik rivojlanishning tuxtab qolishi, turli ruhiy patalogiyalarda namoyon buladi. O‘smirlarga xos bulgan rad etish, qarshi chiqish kabi xislatlar, odatda, bir- biriga emosional bog‘liq bulgan oilaviy munosabatlarning oqibati hisoblanadi. O‘smirning axloqiy qadriyatlari tizimi shakllanmasligi oqibatida uning qiziqishlari g‘arazli tavsif kasb eta boshlaydi. Bunday o‘smirlarga infantilizm, ko‘ngilochar hikoyalar xosdir. 3. Ijtimoiy-pedagogik omillar maktab, oila va ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida namoyon bo‘lib, uning asosida bolaning yoshlik chog‘ida salbiy tajriba to‘plashi bilan bog‘liq bo‘lgan, uning erta ijtimoiylashuvdan og‘ishlarga olib keluvchi yosh, jinsiy va individual xususiyatlar yotadi. Bunday bolalar, avvalambor, maktabda yomon tayyorlanishgan bo‘lib, uy vazifalariga mas’uliyatsizlik bilan qarashadi, maktab baholariga befarqliklarini bildirishadi. Bu esa ularning o‘quv dezadaptasiyasidan dalolat beradi. Maktab o‘quvchisining dezadaptasiyasi uz rivojlanishida quyidagi bosqichlardan o‘tadi: - o‘quv dekompensasiyam – bola bir yoki bir nechta fanlarni o‘zlashtirishida qiyinchiliklr paydo bulishi bilan tavsiflanadigan holat; 561 - maktab dezadaptasiyasi – o‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar bilan bir qatorda, o‘qituvchilar, sinfdoshlar bilan nizolashishda namoyon bo‘ladigan, xulq-atvor buzilishi bilan tavsiflanadigan bola holati; - ijtimoiy dezadaptasiya – bu holatda o‘qishga, maktab jamoasiga qiziqish batamom so‘nadi, giyohvandlik, spirtli ichimliklarga qiziqish kuchayadi; - bo‘sh vaqtni o‘tkazish muhitining kriminallashuvi. Bolaning psixoijtimoiy rivojidagi me’yordan chiqishning yana bir muhim omili – noxush oila hisoblanadi. Voyaga yetmagan bolalarda asosial xulq- atvorni shakllanishiga olib keladigan oilaviy munosabatlar turlarini ajratib ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga ega. Ularga quyidagilar kiradi: - o‘zida bir tomondan, bola xohishlariga erk berish, boshqa tomondan esa, bolani nizoli vaziyatlarga undashni yoki oilada ikki axloq: oila uchun yurish- turish qoidalari, jamiyat uchun umuman boshqa qoidalarni mujassam etgan tarbiyaviy munosabatlar turi; - to‘liqsiz oilada bolalar va ota-onalarning uzoq muddat ayri yashashlari sharoitida tarbiyaviy ta’sirlarning beqaror turi; - spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar iste’moli, g‘ayriaxloqiy hayot tarzi, ota-onalarning jinoiy xulq-atvori bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar turi. Shafqatsiz muomala (haqorat) deb bolaga g‘amxo‘rlik yoki vasiylik qiluvchilar tomonidan unga zarar keltiruvchi harakatlarga aytiladi. Oila va uning ta’sirini tahpil qilish shuni ko‘rsatadiki, bolaning ruhiy-ijtimoiy rivojlanishiga aksariyat bolalarda ijtimoiylashuv shartlarining buzilishi sabab bular ekan. Ularning bir qismi deviasiya holatiga olib boruvchi turli jismoniy va ruhiy xavflar ostida yashashadi, boshqalari esa jinoiy faoliyatlarga aralashib qolishgan. 4. Ijtimoii-iqtisodiy omillar ijtimoiy tengsizlik, jamiyatning boylar va kambagal sinflarga ajralishi, aholi ko‘p qismining kambag‘allashib ketishi, ishsizlik, inflyasiya, daromad olish usullarining cheklab quyilishidan iborat. 5. Axloqiy omillar, bir tomondan, zamonaviy jamiyatning past axloqiy darajasida va qadriyatlarning yo‘qolib ketishida namoyon bo‘lsa, boshqa 562 tomondan, jamiyatda deviant xulqatvorning namoyon bulishiga befarq qaralishida o‘z aksini topadi. O‘smirlik yoshida deviasiya namoyon bo‘lishining tinimsiz oshib borishi ijtimoiy pedagog oldida ular bilan ishlashning yangi usullari, texnologiyalarini izlash va ularni faoliyatga tatbiq etish vazifasini qo‘yadi. Ilmiy nazariya va amaliyotda ikki asosiy texnologiya profilaktika hamda reabilitasiya keng tarqalgan. Profilaktika – o‘smirlar xulq-atvorida ijtimoiy me’yorlardan og‘ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy, tibbiy, tash kiliy, tarbiyaviy va davlat tadbirlarining majmuasidir. U, asosan, bolani o‘rab turuvchi muhitga bog‘liq buladi. Profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirayotganda, ijtimoiy pedagog quyidagi qoidalarga tayanadi: 1. Ijtimoiy-madaniy me’yorni o‘zlashtirish shaxs ijtimoiylashuvi jarayonida amalga oshadi. Inson qadriyatlar, g‘oyalar va boshqa ramziy tizimlar majmuasini o‘zlashtirmay, jamiyatning to‘la qonli a’zosi sifatida faoliyat yurita olmaydi. 2. Ijtimoiy madaniy me’yorning muxolifi bolalarning ijtimoiy-madaniy va pedagogik qarovsizligi bo‘lib, u nafaqat bola rivojining gayrime’yoriy alomati, balki uning zimmasiga www.ziyouz.com kutubxonasi anomal ijtimoiy holatlarni yuklatishning natijasi sifatida qaraladi. 3. Bolalar qarovsizl i gi ning profil aktikasi nafaqat mavhum ijtimoiy madaniy me’yordan, balki muayyan sharoitda yashashga majbur bulgan boladan kelib chiqishi lozim. 4. Bola reabilitasiyasini amalga oshiruvchi faoliyat subyekti, ijtimoiy subyekt va shaxs darajasida amalga oshirilishi kerak. “ Profilaktika” atamasi uzi noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etish ma’nosini bildiradi. Ijtimoiy og‘ishlar turli sabab va holatlardan kelib chiqishini inobatga olib, profilaktik chora-tadbirlarning bir nechta turlarini ajratsa buladi: - neytrallashtiruvchi; - o‘rnini to‘ldiruvchi; 563 - ijtimoiy og‘ishlarga sabab bo‘luvchi holatlarni yuzaga kelishidan ogohlantiruvchi; - bu holatlarni bartaraf etuvchi; - o‘tkaziladigan profilaktika ishlarini nazorat qiluvchi. Ijtimoiy pedagogning o‘smirlar bilan profilaktika ishlarini olib borishida bir nechta yondashuvlar mavjud: Informasion yondashuv voyaga yetmagan shaxslar ularga davlat va jamiyat tomonidan axloqiy me’yorlarni bajarishga takdim etilgan huquq va majburiyatlardan xabardor qilinadilar. Ijtimoiy profilaktik yondashuv. Bunda asosiy maqsad salbiy hodisalarni aniklash, bartaraf etish va zararsizlantirishdir. Bu yondashuvning mohiyati davlat, jamiyat, muayyan ijtimoiypedagogik muassasa, ijtimoiy pedagog tomonidan deviant xulqatvorni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy-iqisodiy, ijtimoiy- siyosiy, tashkiliy, huquqiy va tarbiyaviy chora-tadbirlarni o‘tkazishdan iborat. Tibbiy-biologik yondashuvning mohiyati esa ijtimoiy me’yorlardan, ehtimoliy og‘ishlardan, turli ruhiy anomaliyalardan aziyat chekuvchi shaxslarga nisbatan davlat profilaktik tavsifdagi choralar vositasida oldini olish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogik yondashuv deviant xulq-atvorli o‘smirning ijobiy xislatlarinitiklashda namoyon buladi. Deviant xulq-atvorga ega bolalarning ijtimoiy-pedagogik reabilitasiyasi. Ijtimoiy pedagogning dezadaptasiya bo‘lgan o‘smirlar bilan ishlashining boshqa bir texnologiyasi ularning www.ziyouz.com kutubxonasi reabilitasiyasi hisoblanadi. Reabilitasiyaga keng turdagi vazifalar va oddiy ko‘nikmalardan tortib, insonning jamiyatda to‘liqintegrasiyalashuvigacha bo‘lgan masalalarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi sifatida qaralishi mumkin. Reabilitasiya obyektlariga quyidagilar kiradi: 1. Ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. Qarovsiz guruhdagi bolalarning eng keng tarqalgan toifasi bo‘lib, ularning tarbiyasi og‘ir psixologik- pedagogik sabablar bilan izohlanadi. Qarovsizlikning asosiy belgilari deb yetakchilik faoliyatidagi kamchiliklar, xulq-atvorda chetga og‘ish va ijtimoiy 564 adaptasiya qiyinchiliklarini aytsak buladi. Bu bolalar va o‘smirlar faoliyatning to‘laqonli subyekti bo‘lmaganliklari uchun ularga asosiy yordamni pedagog, psixolog va ota-onalar ko‘rsatishlari mumkin. 2. Voyaga yetmagan huquqfuzarlar, yegim bolalar, xulq-atvorvda chetga ogash bo‘lgan o‘smirlar. Bu toifadagi bolalarga, avvlambor, ijtimoiy adaptasiyada, ijtimoiy rollarni egallashda yordam ko‘rsatish lozim. Reabilitasiyaning asosiy subyekti ijtimoiy pedagog bo‘lib, u yuqorida sanab o‘gilgan funksiyalarni bajara shishi, o‘smirlar va bolalarga psixologik yordam ko‘rsata olishi lozim. 3. Psixosomatik va nerv-psixologik sog‘lig‘i buzilgan va funksional og‘ishlarga ega bolalar: - surunkali somatik kasalliklar; - funksional buzilishlar; - asab-ruhiy hastaliklar; - aqliy qolokushk; - nogironlik. Bu toifa bolalar, avvalambor, tibbiy va ruhiy reabilitasiyaga ehtiyoj sezadilar. Ularning subyektlari shifokorlar va psixologlar bo‘lib, ular, shuningdek, pedagog va ijtimoiy xodimlar bilan hamkorlikda kompleks reabilitasiyani o‘tkazishlari mumkin. Reabilitasion yordam tavsifi: - kechikkan yordamdan profilaktik yordamga o‘tish; - jazolovchi yordamdan ayovchi yordamga o‘tish; - tasodifiy yordamdan kafolatlangan va kompleks yordamga o‘tish; - anonim yordamdan shaxsiy yordamga o‘tish. Adaptasiyadan fark,li o‘laroq, reabilitasiya tiklanish, faollashtirish sifatida tushuniladi.» Reabilitasiya jarayonida www.ziyouz.com kutubxonasi o‘rnini to‘ldiruvchi mexanizm mavjud nuqsonni yengib o‘tish uchun qo‘llanadi. 565 Adaptasiya jarayonida esa u mavjud nuqsonga moslashuv maqsadida qo‘llanadi. Demak, reabilitasiya – bolani jamiyatdagi faol hayotga va ijtimoiy foydali mehnatga qaytarish maqsadidagi choratadbirlar tizimidir. Reabilitasiyaning bir qancha turlari mavjud: tibbiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy-iqtisodiy, kasbiy, maishiy. Tibbiy reabilitasiya bola organizmining u yoki bu yo‘qotilgan funksiyasini o‘rnini to‘ldirish yoki to‘liq va qisman tiklashga qaratilgan bo‘ladi. Ruhiy reabilitasiya o‘smirning ruhiy sohasiga qaratilgan bo‘lib, uning maqsadi deviant xulq-atvorli bola ongida uning hyech kimga kerakmasligi haqidagi tasavvurni yengib o‘tishdir. Kasbiy reabilitasiya – o‘smirni biror-bir kasbga o‘rgatish, uninguchun yengillashtirilgan sharoitli va qisqartirilgan ish kuniga ega ish joylarini qidirishdan iborat. Maishiy reabilitasiya o‘smir uchun normal yashash sharoitlarini yaratishga qaratilgan bo‘ladi. “ Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitasiya’’deganda, o‘smir huquq va manfaatlarini himoya qilish, unga tegishli bo‘lgan moddiy mulklar, to‘lovlar bilan ta’minlashga qaratilgan choratadbirlar tushuniladi. Ijtimoiy-pedagogik reabilitasiya – bola qayotiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy xislatlar, uning jamiyat integrasiyasiga yordam beruvchi faol hayotiy pozisiyasini shakllantirish, ijobiy rollar, jamiyatda xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirishi, kerakli ma’lumot olishiga qaratilgan tarbiyaviy tavsifdagi chora- tadbirlar. Ijtimoiy-pedagogik reabilitasiya muassasalarining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: – bolalar va o‘smirlarni nazoratsizliklarini sshdini olish; – voyaga yetmaganlarning ijtimoiy dezadaptasiyasining sabablari va manbalarini aniklash; – kasbiy, o‘quv, ijtimoiy-madaniy, sog‘lomlashtirish va boshqa tarkibiy qismlardan tashkil topgan bolalar reabilitasiyasining individual dasturlarini amalga oshirishni ta’minlash; – reabilitasion chora-tadbirlarning uzluksizligini ta’minlash maqsadida, dezadaptasiyaga uchragan bolalar oilalari www.ziyouz.com kutubxonasi bilan uy sharoitlarida hamkorlik qilish va tavsiyalar tayyorlash; 566 – nazoratsiz bolalar va o‘smirlarning (18 yoshgacha) normal maishiy sharoitlarda vaqtinchalik yashashini ta’minlash (shu jumladan, ularga bepul ovqat tarqatish, tibbiy xizmatlar, ijtimoiy yordam ko‘rsatish va b.); – oilada inqirozli vaziyatni bartaraf etish va bolaning uz oilasiga qaytib kelishi uchun ruhiy, psixokorreksion va boshqa yordam ko‘rsatish; – voyaga yetmaganlarning keyingi taqdirini hal qilishda ishtirok etish; – boshqa muassasalar bilan hamkorlikda, bolalarning keyingi tarbiyasining yanada optimal shakllarini ishlab chiqish va amalga oshirish. Bu vazifalarning ko‘lami, muassasalar faoliyatini kadrlar bilan ta’minlanishi va muayyan sharoitlarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Muassasalar quiidagi voyaga yetmagan shaxslarga xizmat ko‘rsatiladi: 1) ijtimoiy reabilitasiya, shoshilinch ijtimoiy psixokorreksion va tibbiy- psixologik yordamga muhtojlarga; 2) ota-onalari, tengdoshlari, pedagoglar va boshqalar bilan muloqotda qiyinchiliklarga duchor bo‘layotganlarga; 3) turli sabablarga kura deprivasiyaga mayli borlarga; 4) noxush oilalarda istiqomat qiluvchilarga; 5) yetim bolalar va ota-onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga (muassasada yashashga rozi bo‘lmaganlarga). Deviant xulq-atvorli o‘smirlarning ijtimoiy pedagogik reabilitasiyasi “ reabilitasion markaz” deb nomlanuvchi ixtisoslashgan muassasalarda amalga oshiriladi. Bu muassasalarning vazifalari: – nazoratsizlik, daydilik profilaktikasi; – ota-onasi aybi bilan yoki ekstrimal vaziyat tufayli qiyin hayotiy holatga tushib qolgan bolalarga tibbiy-psixologik yordam; – ijobiy-ijtimoiy xulq-atvor, atrofdagilar bilan muomala qilish ko‘nikmalarini shakllantirish; 567 – ota-onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga nisbatan vasiylik funksiyalarini bajarish; - www.ziyouz.com kutubxonasi – shaxsning inqirozli ruhiy holatlarini bartaraf etishga yordam beruvchi ruqiy va pedagogik qo‘llab-quvvatlanish; – oilaga qaytib kelishga ko‘maklashish; – normal rivojlanish, ta’lim olish imkoniyati bilan ta’minlash; – ishga joylashtirilishiga yordam berishdan iborat. Bu muassasalarda ijtimoiy-pedagogik reabilitasiya uch asosiy bosqichdan iborat: tashhis qilish, reabilitasion dasturni yaratish va amalga oshirish, bolaning reabilitasiyadan keyingi himoyasi. Tashhis qilish voyaga yetmagan shaxs emosional sohasining rivojlanishi, shaxsiy xislatlar, ijtimoiy rollar, kasbiy qiziqishlarning shakllanganlik darajasini aniqlashga qaratilgan ijtimoiy pedagogik tadqiqotlar o‘tkazishni ko‘zda tugadi. Reabilitasion dastur har bir bola uchun individual tuzilib, faoliyatning asosiy tarkibiy qismlari maqsadi, vazifasi, shakllari, vositalari, bosqichlarini o‘zida mujassamlashtirgan buladi. Reabilitasiya dasturining asosiy maqsadi–shaxsning axloqiy qadriyatlarini shakllantirish va tuzatish, bolalarda muomala ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam berish. Reabilitasiyadan keyingi himoya bolalar reabilitasiya markazidan chiqqanlaridan so‘ng, ularga oila, do‘stlar, maktab jamoasi bilan uyg‘un munosabatlarni tiklashga yordam beradi. Tarbiyasi ogir bolalarning reabilitasiyam jarayonida tarbiya muassasalarining ahamiyati katta. Ta’lim muassasining reabilitasion xizmati umumiy yondashuv asosida, funksional majburiyatlar va kasbiy vakolatlar doirasida o‘zaro munosabatga kirish uvchi, bola hamda uning munosabatlarini uygunlashtirishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq chora-tadbirlar tizimini amalga oshiruvchi mutaxassislar guruhi va pedagogik jamoadir. Maktab reabilitasiyasi (tibbiy – psixologik – pedagogik) xizmati modeli muassasa o‘ziga hosligini ham inobatga oladi. Bu reabilitasiya xizmatining asosiy vazifalari quyidagilar: 1) bolalar va o‘smirlar rivojlanishidagi o‘zgarishlar sabablarini anikdash; 2) ularni bartaraf etish vositalarini qidirish; 568 3) ta’lim-tarbiya, yashash sharoitlarini optimallashtirish; www.ziyouz.com kutubxonasi 4) normal shaxs rivojlanishiga yordam beruvchi pedagogik jarayonni tashkil qilish; 5) tavakkal guruhi bolalari va o‘smirlarini o‘z vaqtida aniqlash; 6) o‘smirlarning ichki dunyosini sog‘lomlashtirish, ruhiy inqirozini yengib o‘tish; 7) maxsus reabilitasion dasturlarni amalga oshirish orqali muhtojlarga har tomonlama yordam ko‘rsatish. Reabilitasiyaning asosiy tamoyillari: – mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiymadaniy va iqtisodiy holatni inobatga olish; – sheriklik; – reabilitasion chora-tadbirlarning keng qamrovliligi; – ketma-ketlik; – individual, insoniy yondashuv. Mintaqaviy ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy vaziyatga bilish tamoyili bolalar kontingentlari, muassasalar tarkibini bilishni taqozo etadi. Sheriklik tamoyili (ijtimoiy pedagog, shifokor, psixolog – bola) barcha psixologik-pedagogik va reabilitasion choratadbirlarni bola shaxsi orqali amalga oshirilishidan iborat. Keng qamrovlilik tamoyili reabilitasion dasturni amalga oshirishdagi turli chora-tadbirlar kompleksini ko‘zda tutadi. Reabilitasiyaning quyidagi bosqichlari mavjud: oilaviy. ijtimoiy va ta’lim va b. Ketma-ketlilik tamoyili bir reabilitasion chora-tadbirdan boshqasiga asta-sekin o‘tishni ko‘zda tutadi. Isdivsdual-insoniy yosdashuv bola rivojlanishining nafakdt muhim, balki shunga yaqin hududlarini ham inobatga olish lozimligini ko‘zdatutadi. Ta’lim muassasasining reabilitasion tizimi, asosan, psixologik-pedagogik tavsifga ega bo‘lib, uning mazmuni va shakllari maktab xodimlarining zimmasida buladi. Reabilitasion tizim, avvalambor, bolalarni o‘z maqomlarida (muomalaningto‘laqonli a’zosi sifatida) va muomala layoqatiga ega (yetakchi o‘quv faoliyatinig subyekti) sifatida tiklanishlariga qaratilgan. U bolalar, 569 o‘smirlar va ularning ijtimoiy atrof-muhit bilan ish olib borishiga bog‘liq. Pedagoglar shug‘ullanuvchi nuqsonlar va me’yordan chetga www.ziyouz.com kutubxonasi og‘ishlarning sabablari, asosan, psixologik-pedagogik tavsifga ega bo‘lib, kerakli vositalar yordamida to‘g‘rilanadi. Ta’lim muassasalarida ijtimoiy pedagogik reabilitasiya qarovsiz bolalar va o‘smirlarga nisbatan oilaviy va maktab depressiyalarining oldini olishga, nizoli vaziyatlarni hal qilishga, shuningdek, ularni o‘quv faoliyatining subyekti sifatida tiklashga qaratiladi. Deviant xulq-atvorli o‘smirlar bilan ishlashning reabilitasiya dasturlarini tuzishda quyidagilar inobatga olinadi: 1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy xislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. Bola uchun muvaffaqiyat vaziyatini yaratish orqali uning xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni topish kerak va ijtimoiy pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim. 2. Hayotiy intilishlarni shakllantirish. Odatda, maktabdagi davomiy muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng, o‘smirlar umidsizlikka tushib, ularda o‘z kuchlariga ishonch yo‘qoladi. Bunday o‘smirlar uchun keyingi kasbiy o‘z- o‘zini anglab olish muhim bo‘lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati ularning kelajakdagi kasbini anikdashga qaratilgan bo‘ladi. 3. Deviant xulq-atvorli bolaning keyingi kasbiy takdiri bilan bog‘liq faoliyatidan tashqari, uning uchun ahamiyatli bulgan ijtimoiy faoliyatga jalb qilish. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda, bu holatda nafaqat u yoki bu faoliyat turiga nisbatan o‘zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Tarbiyasi og‘ir bolalarda, boshqa o‘quvchilarga qaraganda, bo‘sh BaKj to‘rt marotaba ziyod ekanligi amaliyotdan ma’lum. 4. O‘smir bilan o‘zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptasiya bo‘lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo‘qligi sababli har qanday tarbiyaviy ta’sir voyaga yetmagan bola tomonidan qatgiq qarshilikka duch keladi. Bunday bolalar bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab qilinadi. 570 Reabilitasion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mugaxassis quyidagi vazifalarni bajaradi: – dezadaptasiya boshlangunga qadar o‘smirda bo‘lgan ijobiy xislatlarni tiklash; www.ziyouz.com kutubxonasi – ijtimoiy foydali faoliyatga kirishish orqali o‘smirdagi salbiy xislatlarini tuzatish, intilishni shakllantirish, uzo‘zini belgilab olishdagi ehtiyojni faollashtirish; – o‘smir faoliyatining ijobiy motivasiyasini faollashtirish. Reabilitasion ijtimoiy- pedagogik texnologiyalar. Bolaning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq ravishda reabilitasiya dasturlarini tuzayotganda, o‘smirning qaysi holatda ekanligini ham inobatga olish darkor. Chunki bu oiladagi yoki tengdoshlari davrasidagi janjal natijasida kelib chiqqan ijtimoiy qarovsizlik holati bulishi ham mumkin. Ijtimoiy pedagogning bu toifadagi bolalar bilan olib boradigan ishi ularning ichki olamini ijtimoiy sog‘lomlashtirishga qaratilgan buladi. Ijtimoiy pedagog bola tushib qolgan vaziyatni shoshilinch tashxis qila olishi va ijtimoiy – shaxsiy – emosional xislatlarning buzilishi sabablarini ham aninutashi lozim. Shu boradagi asosiy faoliyat turlariga quyidagilar kiradi: individual maslahat berish; salbiy emosional ahamiyatga ega vaziyatlarni tuzatish maqsadida o‘smirlarni trening guruqlariga qushish; bola qadriyatlari tizimi bilan individual ish olib borish; ijtimoiy ko‘nikmalar paydo kdlish. Bundan tashqari, bola va ota-ona o‘rtasida o‘zaro yaxshi munosabatlarni tiklash uchun oila bilan ham ish yuritish lozim. Bu faoliyat oilaning pedagogik pozisiyasini tashxis qilishni va ota-onalarni trening guruhlariga jalb qilishni ko‘zda tutadi. Inqirozli holatda turgan o‘smirga individual yondashuvlar talab etiladi. Odatda, bunday xulq-atvor o‘smirning hal qilib bo‘lmaydigan vaziyatga munosabatini bildiradi. Bu toifa bolalar bilan ish olib borishda ularning emosional holatini shoshilinch tashhis kdlish, bu muammo sabablarini aniklash, muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish, ijobiy “Men” konsepsiyasini shakllantirish ustida ish olib borish zarur buladi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning yana bir yo‘nalishi uyjoysiz qolgan hamda daydi bolalarga qaratilgan. Bu bolapar bilan ishlash ikki yo‘nalishdan iborat: – bunday bolalarning yashab ketishlari uchun sharoitlar yaratish (tibbiy yordam ko‘rsatish, ovqat bilan ta’minlash); – uziga, uz kelajagiga ishonchni mustahkamlash uchun utgan hayotlarining salbiy tajribasidan xalos kilish. www.ziyouz.com kutubxonasi Ta’lim muassasalarida reabilitasion faoliyat tizimi Reabilitasion faoliyatning vazifalari, obyektlari va yo‘nalishlari Bu 571 yunalishdagi faoliyat amalga oshiriladigan muassasalar Reabilitasion dasturlarni amalga oshiruvchilar: 1. Ruxiy-pedagogik reabilitasiya Obyekt: ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. Vazifalari: – maktabdagi na oilaviy kamsitishlarni yengish; – yetakchi faoliyatda muvaffaqiyatga erishish; – ruhiy va shaxsiy rivojlanishning uygunlashuvi; – ijobiy “Men” obrazini shakllantirish; – ijtimoiy adovat profilaktikasi. Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, oddiy guruh (sinf), korreksiya sinflari, Mehribonlik uylari, maktab-internatlar, individual o‘qitish maktablari, o‘smirlar va bolalarga psixologik-pedagogik yordam ko‘rsatish markazlari. Pedagoglar, amaliy psixologlar, ijtimoiy pedagoglar, logopedlar, korreksion ta’lim o‘qituvchilari. 2. Ijtimoiy pedagogik reabilitasiya Obyekt: ni zoli tarbiyaviy vaziyatda bo‘lgan dezadaptasiyaga uchragan bolalar, yetimlar, voyaga yetmagan huquqbuzarlar. Vazifalari: – huquqlarni himoya qitish, vasiylik; – nazoratsi^likni oldini olish; – ijtimoiy zararli omillar ta’siri profilaktikasi; – ijtimoiy maqomning giklanishi; – psixofizik va shaxsiy rivojlanish sur’atlarini ushlab turish. Go‘daklar uyi, Mehribonlik uylari, maktab-internatlar, maxsus maktablar, ijtimoiy yordam va ijtimoiy reabilitasiya markazlari. Ijtimoiy pedagoglar, 572 ijtimoiy xodimlar, amaliy psixologlar, tarbiyachilar, bolalar huquqlarini hi - moya qilish bo‘yicha inspektorlar, psixoterapevtlar, psixonevrologlar. 3. Tibbiy pedagogik reabilitasiya. Obyekt: nogiron bolalar, tez-tez kasal ga chalinuvchi bolalar, aqliy imkoniyatlari cheklangan bolalar. Vazifalari: – tarbiyaviy mikromuhit gigiyenasi; – soglomlash tirish va davolash: – tibbiy profilaktika; – sogliqni tiklash va saqlash; – ijtimoiy adaptasiya va reabilitasiya; – zaxiradagi imkoniyatlardan foydalanish; – kompensatsiya funksiyalarini rivojlantirish. Funksional buzilishlarga ega bolalar uchun muassasalar. Muruvvat uylari, korreksion maktab, nogironlar uylari. sog‘lomlashtirish markazlari. davolash markazlari, maktabgacha muassasalar va maktablarda logopedik guruhlar. ruhiy soglom lashtirish va reabilitasiya markazlari. Pedagog-defektologlar, uqituvchilar, tarbiyachilar, ijtimoiy xodimlar. ijtimoiy pedagoglar, tibbiy xodimlar, psixolog-defektologlar Asosiy ish metodi – patronj, asosiy ish shakli – "‘Men” konsepsiyasini shakllantirishga qaratilgan ijtimoiypsixologik trening tashkil qilish. Bu reabilitasiya dasturlarini quyidagi uch shart bajarilgan taqdirdagina samarali tarzda amalga oshirsa buladi: 1) dasturning barcha ishtirokchilari, ya’ni bolalar, otaonalar, ijtimoiy pedagog va mutaxassislarning yuqori motivasiyasi; 2) mutaxassislar va reabilitasion muassasalar rahbarlarining psixologik- pedagogik bilim va malakaga ega ekanliklari; 3) turli davlat xizmatlari: ta’lim, sog‘liqni saqlash, xuquqni muhofaza qilish organlari faoliyatini uyg‘unlashtirish. 573 Mavjud texnologiyalar deviant xulq-atvorli bolalarni ijtimoiy nazorat ostiga olishga qaratilgan. Bu jarayon quyidagilardan iborat: – birinchidan, eng xavfli deviant xulq-atvor shakllarini ijtimoiy foydali shakllar tomonidan siqib chiqarish; – ikkinchidan, bolaning ijtimoiy faolligini ijtimoiy ma’qullanadigan tomonga yo‘naltirish; – uchinchidan, daydilik, giyohvandlik, fohishabozlik bilan shug‘ullanuvchi o‘smirlarni jinoiy yoki ma’muriy kuzatuvdan xalos etish; – to‘rtinchidan, maxsus ijtimoiy yordam xizmatlarini tashkil etish. Bolalar ichkilikbozligi va bu illatning yoshlar o‘rtasida kengtarkrlishi eng jiddiy ijtimoiy-pedagogik muammolardan biri hisoblanadi, Ichkilikbozlik tushunchasi ikki xil talqin kdlinadi. Tibbiy nuqtai nazardan, ichkilikbozlik spirtli ichimliklar iste’mol kdlishga yengib bo‘lmas ehgiyoj tugilishida namoyon buladi gan surunkali kasallikdir. Ijgimoiy pedagogik nuqtai nazardan, ichkilikbozlik spirtli ichimlikka ruju qo‘yish bilan tavsiflanadigan, shaxsda deviant xulq-atvorni keltirib chiqaradigan xulq-atvor shakllaridan biridir. Bolalik davrida ichkilikbozlik muammosi shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni bilan bevosita bog‘liq. Chunki, birinchidan, u aniq ijtimoiy psixologik sabablar tufayli kelib chiqadi, ikkinchidan, deviant xulq-atvor kabi g‘ayriijtimoiy xislatlarning kelib chiqishiga olib keladi. Ichkilikbozlik namoyon bo‘lishining ijtimoiy psixologik omillari bir xil emas. Ular ichida mikroijtimoiy va shaxsiy omillarni ajratish mumkin. Shaxsiy omillar vazifasini shaxsiy va tavsifiy xususiyatlar bajarishi mumkin. Mikroijtimoiy omillarga alkogollashuv ko‘rsatkichlari (ichkilik iste’mol qilish yoshi, sabablari), oila tarkibi va unda alkogollashuv darajasi kabi ijtimoiy va ijtimoiypsixologik belgilar kiradi. Ijtimoiy-psixologik omillar shartli ravishda ikkiga ajratiladi. Alkogollashuv jarayoniga ta’sir ko‘rsatar ekan, ular yaxlit va majmuaviy tarzda o‘rganilishi lozim. Bolalar ichkilikbozligi bir qator o‘ziga xosliklarga ega: – spirtli ichimliklargatez moslashish; – ichkilikbozlikningtez rivojlanishi; – davolashning samaradorligi; 574 – organizmning tez buzilishi. Bolalarning spirtli ichimliklarga moslashishlari asosan 3 davrda: bolalikning ilk davri, maktabgacha yoshda va kichik maktab davri, o‘smirlik davrida jadal kechadi. Birinchi davr bolalikning ilk davri bo‘lib, unda bolalarning alkogollashuvi ixtiyorsiz tavsifga ega. Bu bir necha sabablarga ko‘ra ro‘y beradi: homiladorlik va emizish davrida www.ziyouz.com kutubxonasi spirtli ichimlik iste’mol qilish, mast holatda homilador bo‘lish. Ichki organ va a’zolarningjadal shakllanishi jarayoni kechayotganda, \omilaningzaharlanishi rivojlanishning turli anomaliyalariga olib keladi: oyoq va qo‘llarning rivojlanmasligi, barmoqlarning birlashib ketishi, jinsiy a’zolardagi nuqsonlar, bosh hajmining kichiklashishi va boshqalar. Homila alkogol oldida himoyasiz bo‘lgani sababli, u alkogolning miyaga kirishini bartaraf eta olmaydi va buning natijasida aqyai noraso bo‘lib tug‘ilishi mumkin. Bunday bolalar, garchi bolaliklarida hayot bilan vidolashmasalar ham, bugun umr aqli noraso bo‘lib o‘tadilar. 6 –jadval Bolalar ichkilikbozligining sabablari va salbiy oqibatlari Yosh Sabablar Oqibatlar Bolalikning ilk dairi (0-3 yosh) Homila davridagi ichkilikbozlik, homiladorlikning ilk 3 oyida spirtli ichimlik iste’moli, emizish vaqtida spirtli ichimliklar iste’moli. Epilepsiya, aqli zaiflik, jismoniy rivojlanish anomaliyasi; aqliy rivojlanish anomaliyasi. Maktabgacha va kichik maktab yoshi (3-9 yosh) Ota-onalarning pedagogik savodsizligi, oilaviy ichkilikbozlik an’analari. Organizmning alkogoldan zaharlanishi; spirtli ichimlikliklarga qiziqish paydo bulishi. O‘smirlik va Oiladagi nohush holat; Spirtli ichimliklarga 575 o‘spirinlik davri (9-18 yosh) o‘zini namoyon qilish; OAVlaridagi reklama; bo‘sh vaqtidan o‘rinli foydalanmaslik; ichkilikbozlikning oqibatlari haqida bilimlarning yuqligi; shaxsning psixologik xususiyatlari, mavjud muammolardan qochish. maylning shakllanishi; spirtli ichimlik iste’mol qilish odatining shakllanishi; huquqbuzarlik sodir etish mast holatda g‘ayri huquqiy harakatlarning oqibatini o‘ylamasdan sodir etish; spirtli ichimlikni ruhiy muammolarni bartaraf etuvchi doping sifatida iste’mol qilish. Ikkinchi davr – kichik maktab yoshi. Bu davrdagi eng ahamiyatli sabablar: ota-onalarning pedagogik bilimsizligi va spirtli ichimlikka qiziqish paydo bo‘lishiga olib keluvchi oilaviy ichkilikbozlik an’analaridir. Biologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ichkilikbozlik irsiy jihatdan avloddan-avlodga o‘tmaydi, faqatgina unga mayl o‘tadi. Bolalarda ichkilikbozlikning rivojlanishiga otaonalarning yomon odatlari, oiladagi vaziyat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Maktablarda sinfdosh bolalarning xususiyatlaridan kelib chiqib, ota-onalar shuni esda tutishlari lozimki, spirtli ichimliklar iste’mol kdlishga nisbatan salbiy munosabatlarni shakllantirishning zaruriy sharti bola shaxsiyatiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, uning maktabdagi hdyotiga doimiy e’tibor qaratish, maktabda va oilada gigiyenik me’yorlarga amal qilishdir. Agar oilada hyech kim bolaning maktab hayoti bilan qiziqmasa yoki nomiga qiziqsa, uning maktabga nisbatan kdziqishi neytrallashadi, so‘ngra ta’lim olishga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Bola o‘zini namoyon qilishining boshqa usullarini qidira boshlaydi. Odatda, bu bola kucha guru\lariga qo‘shilib qoladi va u yerda spirtli ichimliklar iste’mol qilishga o‘rganadi. Agar bola spirtli ichimlik bilan “tanish” bo‘lsa va bu “tanishuv” oilada sodir bulgan bo‘lsa, bu urganish jarayoni nihoyatda oson kechadi. Natijada maktab, maktab xdyotiga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi va bola o‘ziga o‘xshagan bolalarning ko‘cha guruhini afzal ko‘ra boshlaydi. Uchinchi bosqich – o‘smirlik va o‘sprinlik davri. Bu davrdagi asosiy sabablar 576 oiladagi nomaqbul holat, o‘zini namoyon kdlish, OAVlaridagi reklama, muammolardan qochish, shaxsning psixologik xususiyatlari, ichkilikbozlik oqibatlari qaqidagi bilimlarning yo‘qligidir. Bolada ichkilikka ruju quyish ro‘y beradi. Ichkilikka mayli bor bolalarning 4 turi farklanadi: 1) o‘ziga yuqori baho bergan bolalar; 2) shafqatsiz va agressiv xulk,li bolalar; 3) amaliy hayotga ko‘nikm agan, shaxsiy tashabbus qobiliyatidan ayrilgan bolalar; 4) turg‘unlikka tushgan bolalar. Bolalarning spirtli ichimlik iste’mol kdlishni boshlaganliklarining bir nechta darajalari mavjud: 1) nolga teng daraja juda kamdan-kam iste’mol qilish; 2) epizodik iste’mol darajasi turli spirtli ichimliklar turlari bilan tanishlik; 3) yuqori daraja 1 oyda ikki martadan ortiq iste’mol qilish; 4) namoyon bo‘lgan ruhiy tobelik darajasi mast bo‘lishning ruhiy holatning istalgan holatiga aylanishi, ichkilikka ruhiy qaram bo‘lishning yuzaga kelishi; 5) ichkilikka jisman tobe bo‘lish darajasi – spirtli ichimlikni nazoratsiz iste’mol qilish. Shaxsning alkogollashuvi (aroqho‘rga aylanishi). Ijtimoiy pedagogikaning spirtli ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bolalar bilan faoliyat olib borishga doir asosiy yo‘nalishlari: a) adaptasion – bolaning shaxsiy ijobiy xislatlarini rivojlantirish orqali bolaning adaptativ xususiyatlarini tuzatish; 6) profilaktik – bolalarda spirtli ichimlik iste’mol qilishga salbiy munosabatni shakllantirish; v) vositachilik – bola va jamiyat urtasidagi munosabatlarni tartibga solish; 577 g) reabilitasion – alkogol tobe holatidagi bolani ijgimoiy reabilitasiya qilish. Bu toifadagi bolalar bilan ijtimoiy pedagog uz faoliyatida quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. Ijtimoiy pedagog faoliyatining birinchi vazifasi tashhis qo‘yish bo‘lib, bolaning spirtli ichimlik ichishga ruju qo‘yishining oldini olishga qaratilgan. Bu vazifa spirtli ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bola haqida axborot to‘plash, uning real shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, bola oilasi to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash, bolaga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan manbalarni o‘rganish, ichkilikbozlikning yetakchilarini aniqlash, bolani alkogollashuvga undayotgan salbiy omillarni o‘rganish, bolaga mikromuhit ta’sirini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi vazifasi – natijani oldindan ko‘ra bilish. Uning mohiyati shuki, qo‘yilgan tashhis asosida ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ish olib borishning aniq ijtimoiy pedagogik dasturi ishlab chiqiladi. Budasgur bosqichma-bosqich amalga oshirilib, ijtimoiy adaptasiya, korreksiya yoki reabilitasiyani keltirib chiqaradi. Uchinchi vazifasi ta’lim-tarbiya bulib, bolada uning ijtimoiy pedagogik reabilitasiyam davomida shakllanishi lozim bulgan xislatlarni, bolalar va kattalar xulq-atvori va faoliyatiga pedagogik ta’sirni oshirish, bola tarbiyasidagi bo‘shliqarni to‘ldirish, ichkilikbozlik muammosini yengib o‘tish uchun lozim bulgan ko‘nikm a va malakalarni shakllantirishni nazarda tutadi. Ijtimoiy pedagogning turtinchi vazifasi – huquqiy himoya. Uning mohiyati shuki, ijtimoiy pedagog faoliyati huquqiy asosda ko‘riladi. Beshinchi vazifasi – tashkiliy funksiya. U ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat yuritishda turli mutaxassislarning ishtirokini talab qiladi, bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazish uchun sharoitlar yaratadi, bolalar, kattalar uchun ijtimoiy foydali faoliyatni tashkil qiladi. Oltinchi vazifasi – kommunikativ funksiya. Bunda ijtimoiy-pedagogik faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning ko‘pgina ishtirokchilari o‘rtasida aloqalar o‘rnatiladi. 578 Yettinchi vazifa – profilaktik funksiya bo‘lib, u erishilgan ijobiy natijalarni mustahkamlaydi va ichkilikbozlik alomatlarining paydo bo‘lishini bartaraf etadi. Bu vazifalar ijtimoiy patronaj o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy pedagog faoliyatida bolalar hayotini alkogollashuviga qarshi qaratishi tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlariga qarab amalga oshiriladi. Maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bir yoshdan yetti yoshgacha bulgan boladagi odatlarni shakllanishida hal kdluvchi ta’sirni ota-onalar ko‘rsatishadi. Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy pedagogning oila bilan ishlashi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar madaniyatini shakllantirish. Faqatgina uyg‘un oilaviy munosabatlar sharoitlarida axloqiy antialkogol odatlar paydo bo‘lishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bu odatlarning paydo bulishi uchun ota-onalarda optimal xulq-atvorni shakllantirish lozim. 2. Bola hdyotiy faoliyatining sog‘lom muhitini shakllantirish. Ijtimoiy pedagog faoliyati ota-onalarda sog‘lom ijtimoiypsixologik yo‘l-yo‘riqlarni shakllantirish ga, bolalarnish spirtli ichimlik iste’mol qilgani uchun ota- onalarning shaxsiy javobgarligi haqidagi fikrni ilgari surishga qaratilishi lozim. Ota-onalar bilan ichkilikbozliklikka qarshi kurash bola yoshiga qarab amalga oshirilishi kerak. Biroq bu faoliyatning natijasi ota-onalarni bolalarning ichkilikka qarshi tarbiyasiga qo‘shilishi zarur. Ota-onalarning ichkilikbozlikka qarshi tarbiyasi haqidagi bilimlar targ‘iboti quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi: 1. Alkogolning inson organizmiga, bolaning to‘liq shakllanmagan organizmiga zarari, bolalarning spirtli ichimlik iste’mol qilishlarining yomon oqibatlari, voyaga yetmaganlarni spirtli ichimliklar iste’mol qilishga o‘rgatishning axloqiy, diniy va huquqiy javobgarligi haqida. 2. Kichik maktab yoshining o‘ziga xos xususiyatlari (anotomik, morfologik, psixofiziologik) bilan tanishtirish. Maktabda ta’lim olishning birinchi bosqichiga bola hayotidagi eng inqirozli bosqich sifatida ta’rif berish, boshlang‘ich bosqichga moslashish qiyinchiliklari, yosh shaxsning faol 579 ijtimoiylashuvining boshlanishi, ta’lim muhitining ijtimoiy va psixologik sharoitlari haqida ma’lumot berish. 3. Kichik maktab yoshidan bolalarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uchun ota-onalarning me’yoriy xulq-atvorlariga erishish. Bu oilaning ichkilikbozlik an’analarini, kichik maktab yoshiga xos bo‘lgan taqlidiy xulq- atvorni inobatga olgan hodda ko‘rib chiqish, bolaning maktabdagi yutuqlariga e’tiborli bo‘lish, bolalarning bo‘sh vaqtlarini o‘tkazishlariga yordam berish, uni noxush oilaviy-maishiy nizolardan holi qilish. Shuningdek, ijtimoiy pedagog ota-onalar bilan hamkorlikda bo‘sh vaqt va bayramlarni spirtli ichimliksiz o‘tkazish rejasini ham ishlab chiqishi lozim. Faoliyatning asosiy metodlari – suhbat, maslahat, trening shaklida o‘tkaziladigan oilaviy profilaktika hisoblanadi. Ijtimoiy pedagog ota-onalar harakatlariga axloqiy tavsif berishi lozim. Oilaviy profilaktika tanbeh, tahdidlarga asoslanmasligi kerak. U bolaning tengdoshlari bilan aloqalarini tuzatishga, ularni ijobiy faoliyatga jalb etishga, oilada o‘z maqomini tiklashiga qaratilishi lozim. O‘smirlik davri (11 – 14 yosh). Budavr inson faoliyatining eng murakkab davrlaridan biridir. Mazkur uyg‘un faoliyatning faollashuvi davrida organizmning barcha organlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Bu jarayon jinsiy yetuklikning boshlanishi bilan yakun topadi. Bola u uchun obro‘li bo‘lgan kattalarning ko‘rsatmalariga amal qilgan kichik maktab yoshidan farqli ravishda o‘smir o‘z xulq-atvor tamoyillariga, uz qarashlariga amal qilishga harakat qiladi, mustaqillikka ehtiyoj tug‘iladi, kattalar nasihatlari tanqid ostiga olinadi, ularga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Aynan o‘smirlik davrida ichkilikka ruju qo‘yishning ilk bosqichi boshlanishi mumkin. Chunki u o‘smir guruhlari sharoitida namoyon bo‘ladi va shuning uchun “ jamoaviy ichkilik tobeligi” tavsifga ega bo‘ladi. Bu yoshdagi bola katta bo‘lishga yoki kattalardek ko‘rinishga harakat qiladi. Bu ham ijobiy, ham salbiy ma’noda namoyon bo‘lishi mumkin. Balog‘atga yetish tendensiyasi agar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarga asoslanmasa, ijtimoiy salbiy ma’nodagi: chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish , jinsiy mas’uliyatsizlik, huquqbuzarlik namoyon bo‘ladi. O‘smirlik davrida 11 yoshdan boshlab kattalar bolaga avvalgidek ta’sirlarini o‘tkaza olmaydilar. Bola uchun tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lish katta ahamiyat 580 kasb eta boshlaydi. O‘smirning ijtimoiy maqomi qancha past bo‘lsa, uning guruhga ta’siri shuncha kam bo‘ladi. Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy pedagog faoliyatida asosiy urg‘u guruhbilan ishlashga qaratiladi. Bu quyidagi faoliyat yo‘nalishlari orqali amalga oshiriladi: 1. Ichkilikbozlik sabablari va oqibatlari profilaktikasi. Buni ichkilikbozlik bilan bog‘liq mavzularda bahs-munozaralar o‘tkazish orqali amalga oshirsa bo‘ladi. Bu mashg‘ulotlar natijasida, guruhning barcha ishtirokchilari amal qiladigan qarashlar shakllanishi lozim. Bahs-munozaradan tashqari, rasmli o‘yinlar ham o‘tkazish mumkin. Ichkilikbozlik profilaktikasiga qaratilgan bunday o‘yinlarda bolaning shaxsiy rivojlanishiga, jamoaviy muomala malakalariga o‘rganishiga erishsa bo‘ladi. Ijtimoiy pedagog o‘smirlar guruhida shakllantirish mumkin bulgan asosiy ijtimoiy malakalar bu ichkilikka qarshi dalillarni aniq ilgari surish va tengdoshlari bosimiga qarshi tura olish. Ish shakllari: bahs, ekskursiya, suhbat. Bunda bolalarni qo‘rqitadigan usullardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. 2. O‘smirlarning bo‘sh vaqgini tashkillashtirish. Bo‘sh vaqtni mazmunsiz o‘tkazish o‘smir tomonidan spirtli ichimlik iste’mol qilish xavfini oshiradi. To‘garak, seksiya, klub, bolalar va o‘smirlar tashkilotlari faoliyatini yorqin reklama qilish zarur. Ijtimoiy pedagog o‘smirning qiziqishlarini bilishi va uning bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazishga yordam berishi lozim. Bu yoshning psixologik xususiyatlari tufayli bo‘sh vaqtni o‘tkazishning jamoaviy shakllarini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Shuni inobatga olish lozimki, deviant xulqli bolalar, asosan, intellektual faoliyat bilan emas, balki sport bilan shugullanishga qiziqishadi. Shuning uchun ularning sport seksiyalariga qatnashishlariga yanada ko‘proq sharoitlar yaratib berish lozim. 3. Ijtimoiy pedagog tomonidan o‘tkazilayotgan ichkilikka qarshi tarbiya bolada mustahkam antialkogol qarashlar sog‘lom \ayot tarzining zarurligi, organizm shakllanayotgan paytda spirtli ichimlik iste’mol qilish mumkin emasligi, ichkilikbozlikning axloqsiz omil ekanligini shakllantirishga qaratiladi. 4. Maktab pedagog jamoasini ichkilikka qarshi yo‘naltirish ham ijtimoiy pedagogning vazifasi hisoblanadi. O‘smir yoshidagi o‘quvchilarning ta’lim 581 dasturi bilan tanishish asosida ijgimoiy pedagog ichkilikka qarshi tarbiya elementlarini maktab darslari tarkibiga kiritishni ilgari surishi mumkin. O‘spirinlik davri. O‘smirlikdan farqli o‘laroq, 17-18 yoshli o‘quvchilarda tengdoshlari jamoasiga emosional tobelik kuchli bo‘lmay va bunda birinchi o‘ringa individuallik ko‘tariladi. Hayotda o‘z o‘rnini qidirish, o‘zini biror-bir kasbiy faoliyatda anglab olish bilan birgalikda, o‘smir uchun o‘z ijtimoiy qiyofasini ham shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy pedagog o‘z e’tiborini ichimlik iste’mol qilishga mayli bor o‘spirinlar bilan individual ish olib borishga qaratadi. Bu faoliyat quyidagilar orqali amalga oshiriladi: 1. Bola hayotiy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bartaraf etish maqsadida individual konsul tasi yal ar o‘tkazish. 2. Shaxsni ijtimoiy tarbiyalash, ijtimoiy pedagogik mashqlar orqali o‘smirga ijtimoiy ijobiy hulq atvor me’yorlarini o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘smirlarni ichkilikka qarshi tarbiyalash asosiy va yordamchi metodlarga ajratiladi. Asosiy metodlar – suhbat jarayonida ijtimoiy pedagog tomonidan o‘z nuqtai nazari, dalillarini monologik bayon etish, ma’ruzalar o‘qish. Yordamchi metodlar – kitob yordamida mustaqil ish olib borish, tajribalar o‘tkazish va boshqalar. Bu metodlar turli ish shakllari – jamoaviy va individual shaklda, turli mikromuhitlar oila, maktab jamoasi, dustlar davrasida amalga oshirilishi mumkin. 582 Yüklə 4,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|