MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015
Yüklə 6,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Güzər etdik sizin ol kuçeyi-kənanə bu gün… Molla Fəttah, ey matan molla… Dəstgahü müsəmmada o müzəmərdi, bu mədqəm… Heç bəzmidə olmaz belə ehsan behəqiqət… Burada da heca və morfem (“qəlpəsi”) alliterasiyası təsadüf edir: Vəh-vəh, nə ziyafət, nə təam, nə tədarük… Çayi necə çayı deyəsən rəngi də yaqut… Qasir Ģerinin zahiri əlamətlərindən biri kimi onun zəngin təkrarlar sistemindən faydalanma bacarığını göstərmək olar. Azərbaycan sovet ədəbiyyatĢünaslığında Ģairin zəifliyindən irəli gələn təkrar söziĢlətmə hadisəsindən fərqləndirmək üçün haqqında danıĢdığımız təkrarlar sistemini “təkrir” termini ilə əvəz etmiĢlər (halbuki “təkrir” elə “təkrarlama” deməkdir): “Müəllifin istedadının zəifliyinə, bədii təfəkkürünün və söz ehtiyatının kasıblığına dəlalət edən, ona görə də mənfi keyfiyyət sayılan lüzumsuz təkrardan fərqli olaraq, təkrir bədii əsəri mənaca daha da dərinləĢdirir, onun dilini və üslubunu daha da qüvvətləndirir” [14a, s.224]. Lakin, digər tərəfdən, hətta ən böyük söz ustalarının əsərlərində də belə “lüzumsuz təkrarlara” rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Füzulidə, Səməd Vurğunda belə hallara təsadüf olunduqda, heç bir haqla demək olmaz ki,bu dahi sənətkarların hansısa misrası zəifdir, qüsurludur, çünki burada təkrar MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 103
iĢlənmiĢdir. Elə isə, tədqiqatçının ikili standarta aludə olmaması üçün terminoloci yekdilliyə nail olmaq lazımdır: necə deyərlər, təkrar elə təkrardır və bu təkrara görə Ģairin istedadı haqqında söz söyləmək düzgün deyil: Çəkər biçarə Qasir firqətindən daima dilbər, Aman sənsiz, aman sənsiz, aman sənsiz, aman sənsiz deyən Ģairin ikinci misrasında dörd dəfə “lazımsız yerə” təkrar verilir, halbuki Qasir bu misranı baĢqa Ģəkildə də verə bilərdi. Sadəcə olaraq, bu Ģəkildə təkrara yol verib və bu, Qasirin Ģairlik səlahiyyətidir. “Belə təkrarlar, bu yeknəsəqlik qətiyyən müəllifin qüdrətsizliyini, söz tapmaqda acizliyini göstərmir, bəlkə, müəllifin sənətkarlıq qabiliyyətini, detallaĢdırma və konkretləĢdirmə iĢində hansı vasitələrə daha çox müra- ciət etdiyini göstərir” [2, s.106] və hər bir Ģairin Ģəxsi iĢidir. Beləliklə, “təkrir” termini öz əhəmiyyətini itirir. “ġərhi-hal və bəyani-vaqeə”sində də Qasir bütöv bir misrada belə orijinallıq edir: Dedim, Aciza, olmasın qissə tul, Fə'ulun, fə'ulo, fə'ulun, fə'ul. Yaxud “QardaĢ” Ģerində yuxarıda dediyimiz tərzdə eyni misrada eyni nidanı təkrarlayır: Çəkər hicrin əlindən Qasiri-biçarə hər dəmdə, Aman qardaĢ, aman qardaĢ, aman qardaĢ, aman qardaĢ! ġerin ruhuna diqqətli yanaĢsaq, bu cür təkrarların lüzumsuz deyil, xüsusi məqsədlə iĢləndiyinə əmin olarıq. Qasir belə bədii priyoma əl atmaqla, oxucu diqqətini qəhrəmanının daxili aləminə, onun kükrəyən hisslərinə, tüğyan edən qəlbinə yönəltməyə çalıĢır. Eyni misrada dalbadal düzülən eyni sözlər poetikliyi artırır, Ģairin deyil, onun qəhrəmanının daxili aləminə, onun kükrəyən hisslərinə, tüğyan edən qəlbinə yönəltməyə çalıĢır. Eyni misrada dalbadal düzülən eyni sözlər poetikliyi artırır, Ģairin deyil, onun qəhrəmanının hiss və həyəcan, emosional çılğınlıq anında söz tapa
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 104
bilmədiyini, daha doğrusu, məhz həmin məqamda, həmin məqtədə sözünün ancaq bundan ibarət olduğunu çatdırır. Qəhrəman tıncıxır, onun emosional vəziyyəti zirvəyə çatır, daha ondan o yana yol yoxdur. Təsadüfi deyil ki, bu təkrarlar əsasən nida dolu müraciətdən ibarətdir və elə buna görə də Ģerin təkrarlı sonluğu ən yüksək tonla, ən yüksək pafosla səslənir: onu sakit və aram oxumaqla Qasirin məqsədini və misranın məğzini baĢa düĢməmək də olar. Qasirin məqsədi isə bütün Ģerin mahiyyətini ancaq bu sözlərdə cəmləməkdən ibarətdir: Aman sənsiz, aman sənsiz, aman sənsiz, aman sənsiz!.. Aman qardaĢ, aman qardaĢ, aman qardaĢ, aman qardaĢ!.. Əlçatmaz nöqtədə dayanan məĢuqənin hicrinə, qardaĢa “aman!” nidasının təkrarlanması Qasir Ģerlərinə yüksək poetiklik ruhu verir, “müəllifin sənətkarlıq qabiliyyətini, detallaĢdırma iĢində məhz bu cür vasitəyə – poetik təkrara müraciət etdiyini göstərir”. Ona görə də burada təkrar Qasirin sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən biri kimi qəbul edilməlidir. Qasirdə “Ah, səd ah, həzar ah, rəfiqa, səd ah!” misrası da təkrarın bir növü kimi diqqəti cəlb edir. Lakin burada, əvvəlkindən fərqli olaraq, məhz nitq hissəsi olan “ah” nidası təkrarlanır. Yuxparıdakı misallarda misra bütövlükdə Ģerin pafosunu qaldırırsa, burada dörd dəfə təkrarlanan nidanı hər dəfə bir söz müĢaiyət edir: birinci “ah”-da emosianallıq yenicə start götürür, sonrakı “ah”a köməkçi söz artırmaqla bu emosianallıq yuxarı qaldırılır, “həzar ah” nidası artıq daha yüksəkdə durur və son nida özü ilə birlikdə bütov misranın pafosunun zirvəyə qaldırır, beləliklə, bir misranın daxilində pafosun yüksələn xətt üzrə inkiĢafı müĢahidə olunur. Burada pafosun dəyəri, əvvəlkindən fərqli olaraq, bütün Ģer üçün deyil, misranın özü üçün maraqlıdır. Bununla yanaĢı, misrada zirvəyə qalxmıĢ pafos Ģerin sonrakı bəndlərinə də təsir edir, əsər bütövlükdə emosianallıq yükü daĢımağa hazır olur.
Qasirdə təkrarın digər variantı ilə də rastlaĢırıq : eyni beytin hər iki misrasının eyni sözlərlə baĢlanmasından irəli gələn təkrar növü maraq doğurur: MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 105
Çox kimsəyə ar oldu gedib qeyrəti əldən, Çox kimsə olub xeyli mükərrəm bahalıqdan… Yaxud: Ol Ģuxi cadu gözlərin aldı əlimdən səbrimi, Ol ĢirĢəkkər ləblərin qoymub dəxi qəlbimdə tab… Yaxud:
Ey olan hər iki aləmdə mənə yari-əziz, Eyvuranfirqətibusinəməbirxəncəri-tiz… BaĢqa bir variantda iki yanaĢı beyt eyni sözlərlə baĢlanır: Əla, ey bivəfa yarım, gözəllərdə vəfa olmaz Sənin tək rəhmsiz namehribanü purcəfa olmaz. Əla, ey dilbəri-Ģirinzəbanü mah rüxsarım, Mənim bu dərdi-bidərianıma heç bir dəva olmaz… Hər iki halda təkrar məqsədli və yerli-yerindədir. Birinci halda təkrar Ģerin pafosunun məhz həmin iki misrada, yəni bütov bir beytin əvvəlində, ikinci halda isə iki bütöv beytin əvvəlində yerləĢməsinə iĢarədir və burada cəmlənmiĢ emosianallıq yükü birinci halda bir beytin daxilinə, ikinci halda isə iki beyt içərisində yayılır. “Çox kimsə / /çox kimsə”, “ol / / ol”, “ey (olan) / / ey (vuran)”, “əla, ey / / əla, ey” təkrarları oxucunun görmə üzvlərini cəlb edir və Ģerin cazibədarlığını artırır. Bundan baĢqa, Qasir öz poeziyasında zahiri mühəssənat kateqoriyalarından olan qafiyənin ən rəngarəng növlərindən istifadə etmiĢdir. Bunlardan ən maraqlısı daxili qafiyədir ki, Ģairin Ģerlərində təkcə rədif bolluğundan irəli gəlmir. Misal üçün, “Bahalıq” Ģerində Qasir bəzi bəndlərdə qafiyəni sondan ikinci, bəzilərində hətta üçüncü yerdə verir: Bu təəccübdü ki, bir dəstə gəlibdir əmələ, Hacı filan, filan nəstə gəlibdir əmələ, Xeyli ahəstəvü ahəstə gəlibdir əmələ, Nə bu il, çoxdan edib hamıs ıniyyət bahalıq…
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 106
Həmin Ģerdə uğurlu qulaq qafiyəsi diqqəti çəkir: Ərdəbildə necə ənvatı edibdir ehya, Adı tək qurbanıyam Mirzə Ələkbər ağa ya
Ki, olub əhli-sualın hamısı əhli-dua, Öylə tə’sir eləməz onlara nisbət bahalıq. Yaxud: Ey bu sözü eyləyən inĢa mənə, Hər eybimi qılan hüveyda mənə… Qasir yaradıcılığında daxili mühəssənat məsələləri Ģerlərində emosionallıq- ekspressivliyin, baĢqa sözlə, hiss-həyəcanda qovuĢuq obrazlılığın təzahürünə xidmət edir. Azərbaycan dilinin ifadə zənginliyi yüksək dərəcədə bədiiliyi təmin etməyə qadirdir və ana dilində yazıb- yaratmıĢ bütün klassiklərimiz onun bu imkanlarından müvəffəqiyyətlə istifadə etmiĢlər. “Obrazlılıq ən azı beĢ keyfiyyətin – söz və ifadələrdə Ģəkilliliyin, bu zəmində müqayisənin və məcazi mənalığın, daimi bədiilik və müdriklik keyfiyyətlərinin vəhdətindən, harmoniyasından, sintezindən ibarətdir” [9, s.21]. Qasirin Ģerlərində söz və ifadələrin Ģəkilliliyi, baĢqa sözlə, zahiri mühəssənat məsələsini araĢdırmaqla kifayətlənmək olmaz. Onun poeziyasının əsas məziyyətlərindən bir hissəsi də daxili mühəssənatda, məna və məzmun gözəlləyində qərarlaĢmıĢdır. Bu daxili bədiilik və mənalılıq haqqında danıĢmaq üçün isə Ģairin iĢlətdiyi bədii ifadə vasitələri araĢdırılmalıdır. Mirzə Ġsmayıl Qasirin Ģerlərində bədii ifadə vasitələrinin zənginliyi onların poetik obpazlılığını təĢkil edir. “Bədii ədəbiyyatda poetik obrazlılığı yaradan məhz poetik fiqurlar və məcazlar sistemidir” [9, s.40]. Qasir yaradıcılığı da bu sistemi tam əhatə edir. Onun lirikasında və satirasında təĢbeh və epitetlər, istiarə, kinayə, mübaliğə və s. kimi sadə və mürəkkəb məcazlar sistemi vardır. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 107
Qasirin istər lirik, istərsə satirik əsərlərində ən çox təsadüf edən məcaz növü təĢbehdir. Burada təĢbeh ənənəvi bənzətmə sintaktik cütləri vasitəsi ilə, ya da Ģairin öz dəst-xəttindən irəli gələn təsviri yolla təqdim olunur: Ox tək qəddi-dilcuyi olub canıma peyvənd, Ney-ney bir əlifdir, yazılıb can arasında beytində Qasir, bir tərəfdən, klassik ədəbiyyatdan bəlli olan hürufilik elementlərindən istifadə edib, yarın qamətinin düzlüyünə görə “əlif”ə bərabər tutur. Digər tərəfdən isə, burada təĢbehin təsviri yolla verilməsi göz qabağındadır: Ģair “ney kimi”, “əlif kimi” təĢbeh modelindən deyil, bütövlükdə beytin semantikasından faydalanır: beləliklə, birinci misrada məhz model («ox tək») verildiyi halda, beytin tam məzmun tutumu özlüyündə çox güclü bənzətmə yaradır: “Can alan qəddi ox kimi mənim canıma sancılıb, neyə oxĢayan bir əlif kimi canımın arasında yazılıb”. Gördüm gözünü zülfi-siyah ilə dedim bəs, Nərgiz açılıb sünbüli-rəyhan arasında… Burada isə heç bir misrada sintaktik təĢbeh fiquru yoxdur. Beyt nəqli yolla danıĢıq dilinin nəzmə çəkilmiĢ variantıdır: “Gördüm ki, qara saçları gözünün üstünə tökülüb (elə bildim ki) reyhan sünbülləri arasında nərgiz gülü açılıb”. Beyt strukturunda ifadə edilmiĢ təĢbehin maraqlı formasıdır. Beləliklə, Qasir obrazlılıq yaratmaq üçün adi sintaktik modellərdən deyil, kontekstdən istifadə edir. Məlumdur ki, “poetik obrazlılıq cümlə və ya mətn Ģəkilli obrazlılıqdır, fikir bitkinliyinə malik obrazlılıqdır” [9, s.40] və müəllif də daha çox belə poetik obrazlılığa əl atır. Hətta sintaktik birləĢmə tərzində məcazları da Qasir beytlərinin mətn Ģəklində, bütövlükdə poetik obrazlılığını təmin etməyə xidmət göstərir: Necə bülbül, əli güldən üzülsə, ahi-zar eylər, Onun tək mən də qıllam naləvü ahü fəğan sənsiz beytindəki söz düzümü əslində Azərbaycan dilinin obyektiv sintaktik qanunlarına cavab vermir və burada Ģerin tələbi ilə ərəb və ya fars dilinin
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 108
qrammatik strukturuna müvafiq konversiya edilmiĢdir. Lakin bu yolla həm də Ģair poetk obrazlılığa nail olur, yenə də bəsit sintaktik modelə uymadan orijinal bir təĢbeh forması təqdim edir. Burada təĢbeh “bülbül”ə deyil, onun “ah-zar”ına, baĢqa sözlə, hərəkətinə uyğunlaĢdırılır: “Əli güldən üzülən bülbülün ahi-zarına bənzər nalə çəkərəm, ahü fəğan edərəm”. Yüzün cənnət, qəddin tuba, ləbin kövsər, özün huri misrasındakı sadə təĢbeh formaları klassik məcazlardan az fərqlənir. Bunu hiss edən Ģair fikri tamamlamaq üçün sonrakı misradan istifadə edərək, belə sadə bənzətmələri mənalandırır və YetiĢmək çox çətindir bu təmənnayə, bu amalə deyərək gözəlini ilahiləĢdirir; Ģerdə isə sadə təĢbehləri də içərisində əridən mürəkkəb təĢbeh, yəni beytlə ifadə olunan mətn Ģəkilli təĢbeh qurulur. Qasir, demək olar ki, bütün Ģerlərində təĢbehin gücündən bu yolla ymumi poetik obrazlılıq yaratmağa çalıĢmıĢ və istəyinə nail olmuĢdur. Qasirin lirikasında diqqəti cəlb edən təĢbeh nümunələrindən biri də ondan ibarətdir ki, Ģair qəsdən bənzətməni tərsinə aparır və beləliklə, gözəln mübaliğəsini verməklə, real obyektin bədii litotasına nail olur: Tutubdu zülfi-syahın tək aləmi zülmət, Götür niqabı yüzündən, cahan münəvvər ola… Bu beytdə ekspressivlik cəhətdən neytral yanaĢılsa, “zülmət aləmi tutan kimi sənin də zülfi- siyahın üzünü tutub” fikri verilə bilərdi. Ancaq Qasirin orijinallığı orasındadır ki, əksinə, o, gözəlin qara saçları kimi zülmətin aləmi bürüdüyünü göstərir. Bununla Ģerin ikinci lirik qəhrəmanı yüksəklərə qaldırılır: o, bənzəyən deyil, bənzədiləndir və məhz zülmət onun qara saçları ilə müqayisə edilir. Hətta sadə təĢbeh yaratdığı hallarda da Qasir çox vaxt müqəyyəd modellərin əksinə olaraq, sadəcə bənzətməyə əl atmır, o, gözəldəki təĢbeh əlamətlərinin təsdiqini verir və cümlədə təsdiq hökmü yaranır: Qəddü əndamına diqqətlə tamaĢa qıldım, Qaməti-sərv idi, əndamı hamı pərqudur… MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 109
Qaməti sərv kimi..deyil məhz elə sərvdir, əndamı zəriflikdə qu tükünə bənzəmir, pərqu özüdür. Qasirin satirik Ģerlərində də müxtəlif təĢbeh formaları öz yerini tutmuĢdur: ġurə gəlibdir qoca bülbül kimi, Olubdu xəndan qızıl gül kimi… Çayı Ģirin gər içəm, Xosrova bənzər eyĢim, Ġndi ağzım acı, oxĢar sifətim guhgənə… Çayı necə çayi, deyəsən, rəngi də yaqut, Həm tamidə guya ki, gülabilə çəkib dəm… Ümumiyyətlə, “söz birləĢmələrinin və cümlələrin metaforikləĢməsi Azərbaycan dilinin poetik obrazlılıq imkanları sırasında ən mühüm yer tutur” [9, s.34] və Mirzə Ġsmayıl Qasir də həm lirikasında, həm də satirik- yumoristik əsərlərində ana dilinin bu imkanlarından qüdrətli sənətkar kimi istifadə etmiĢ, zəngin təĢbeh konstruksiyaları yaratmıĢdır. Bundan baĢqa, həm müqəyyəd (klassikadan, ümumi danıĢıq dilindən və Ģifahi xalq ədəbiyyatından gələn), həm də orijinal epitetlər Qasir yaradıcılığında aparıcı yerlərdən birini tutur: Bilmisənmi sənə mən aĢiqəm, ey gül çöhrə, Ey diləfruz, cigərsuz, həya nəsrinxiz… Görüb o Leyli cəmalını əl çəkin məndən, Qoyun düĢəm çölə məcnunsifət, sizi tarı… Hər tərəfdən tökmiĢdilə zülfi-siyahı yüzə, Qara bəxtim açılıb, cilvələnib, biqəm idim… Təqdim olunan misralardakı epitetlərin hamısı müqəyyəddir: ''Gül çöhrə'', “diləfruz”, “cigərsuz”, “Leyli cəmalı”, “məcnunsifət”, “zülfi-siyah”, “qara bəxt” epitetləri Qasirə qədər də Azərbaycan poeziyasında geniĢ yayılmıĢ və adiləĢmiĢ birləĢmələrdir. Qasirin ustalığı yalnız onların düzgün və yerində iĢlədilməsi ilə bağlana bilər. Onun özünün təqdim etdiyi orijinal epitetlər isə daha çox satirik Ģerlərində rast gəlir: “matan molla”, “balıqudan molla”, “babilərin yoldaĢı”, “minbərdəki külbaĢ”, “hacı filani” və s. Epitetləri
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 110
bugünkü dilimiz üçün artıq adiləĢmiĢ olsa da, Qasirdən əvvəlki bədii ədəbiyyatımızda iĢlənməmiĢdir və onlardan çoxunun məhz Qasir qələminin məhsulu olduğu faktlardan bəllidir. ġairin yaradıcılığında maraq doğuran məcaz növlərindən biri də istiarədir. Müəllif ayrı-ayrı predmetlərin ən müxtəlif əlamətlərini, hərəkətlərini və baĢqa xüsusiyyətlərini metaforik intiqal edərək, özünəməxsus istiarələr sistemi yaradır: Xəcalətdən bənövĢə baĢ aĢağa rusiyah olmuĢ, Baxıbdır gülĢəni-hüsnündəki müĢkin xəttü xalə… Ġnsana xas olan “xəcalət çəkmək” xüsusiyyəti bənövĢəyə Ģamil edilir: “Sənin gülĢəni-hüsnündəki xəttü xalın bənövĢənin xalından da gözəldir və bunu görən bənövĢə xəcalət çəkdiyindən üzüqara olub baĢını aĢağı salmıĢdır”. Füzuliyə istiarədir. Yaxud: Ġlahi, hicri sal bir dərdə, görsün ləzzəti-hicri… Ġnsana xas olan “dərdə düĢmək” xüsusiyyəti poetik bir tərzdə mücərrəd hicrana aid edlir: “Ġlahi, o hicr ki, məni hicran dərdinə salıb, onun özünü bu dərdə sal ki, hicran dərdinin “ləzzətini” görsün''. EĢq odunda yanıb əriyən cəfakeĢ aĢiqin səmimi dlldə dediyi Görəndə qamətin yansam, mənə eyb etmə, adətdir, Görəndə Ģəmi Ģövqindən yanar pərvanə, dildarım!.. beyti ən böyük klassiklərimizin ruhunu xatırladır. Ġstiarələrin iĢlədilməsi Qasir poeziyasının zinətidir və onun daxili aləminin açılmasına, digər tərəfdən, bir Ģair kimi poetik nüfuzunun qalxmasına səbəb olur. Nəzakətlə qoyur hərdəm ayağın, yer çəkər nazın… “Nazını çəkmək” cəfakeĢ yar adətidir və bu yar öz məhbubəsinin “ayaqlarının nazını çəkən” yeri bədii canlandırır, ona qısqanır. Qasir satiralarında da istiarəyə geniĢ yer verilmiĢdir:
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 111
Təb’imiz etdi kömək, Ģit sözü duzlu elədik, Duz sözünü sizə bu növ ilə fərz oldu, demək… “ġit xörəyi duzlu eləmək”olar. Burada həmin əlamət adicə sözə intiqal edilmiĢdir. Məlumdur ki, dilimizdə “Ģirin söz”, “Ģit söz”, “duzlu söz” məcaz epitetləri iĢləkdir və Ģair həmin imkanqdan uğurla istifadə etmiĢdir. Ġstiarələrin məna tərtibində də Qasirin orijinallığı özünü göstərir. O, burada da tərsinə korelyatdan istifadə edir: Görən deyir zahirdə çarpayıdır, Laxlaxda Molla Fəttahın tayıdır… Məlumdur ki, “laxlax” səsi sınıq çarpayıdan çıxar. Qasir də elə həmin sınıq çarpayısını təsvir edərkən birdən yadına bir-iki ay “gözünün düĢməni” olmuĢ dostu Molla Fəttah düĢür və bu səsin məhz ondan çıxdığına iĢarə edir. Qasir Ģerində “laxlax” səs çıxarıb “laxlayan” çarpayı deyil, Molla Fəttahdır ki, çarpayı da ona bənzədilir. Yaxud: Qatıq demin, bir məhi-tabın deyin, Səbahətdə Yusifi-Kənan deyin… Burada da Ģair orijinallıq edir. Adətən, bir Ģeyi ağlıqda qatığa bənzədirlər. Qasir isə ona gətirilmiĢ qatığın ağlığınıYusifi-Kənanın sifətinin ağlığına bənzədir. ġairlik təxəyyülünün ən bariz göstəricilərindən biri sayılan mübaliğə Qasirin Ģerlərində sıx-sıx təsadüf edir. Bu məcaz növündən Ģair əsasən lirikada istifadə etmiĢdir: Xəyali-badən ilə Qasir elə məst olmuĢdur, Əgər yüz min Ərəstu gəlsə, bil, gəlməz dəxi halə beytində Ərəstu reminissentik-tarixi adı bir qədər özünəxas təhriflə “hər dərdin dərmanı loğman” kimi nəzərdə tutulur və sevgilisinin xəyal badəsini
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 112
içib məst olmuĢ Qasiri heç yüz min belə loğmanın da ayılda bilməyəcəyi göstərilir. Mübaliğə “yarın xəyal badəsini içib məst olmaq” və bu məstliyin necə möhkəm olmasıilə əlaqədardır. Gətirrəm Ģurə vəhĢü teyrü əflakü səmavati, Əgər lütf ilə baxsa ruyimə ol dilbəri-tənnaz… ġair göstərir ki, nazlı dilbər onun üzünə lütf ilə baxsa, aĢiqə o qədər taqət verər ki, o, heyvanlar və quĢlar arasına, fələklərə və göylərə qalmaqal salar. Qasirin müəllif mübaliğəsi kimi qiymətlidir. Niyə səndən ola bəs əksi-muradım zahir, Həm kəbab eyləyəsən, həm çəkəsən ĢiĢə məni… AĢiqin bir muradı var: ĢiĢə çəkilmiĢ kabab olub yarının uğrunda qovrulmaq. AĢiq arzusunun çox mübaliğəli tərzdə izharıdır. Qasirdə kinayə əsasən satiralarda təsadüf edir və məcazın digər növləri ilə müqayisədə çox azdır. Hələlik çap olunmamıĢ və üzərində “Qasirin bibisi oğlu Qaçaya yazdığı Ģer” qeydi olan əlyazmada rast gəldiyimiz üç bəndlik əsəri baĢdan-baĢa kinayədir. ġerin adından sonra mötərizədə (“Küçələrə su səpmiĢəm” havası ilə) sözləri yazılmıĢdır ki, bu da Ģerin mətndənkənar kinayəsini daha da artırır. ġerdə bibisinin oğlu Qaçayın rəĢidliyi və bütün Qarabağda məĢhurluğu vurğulanır, lakin sonra məlum olur ki, bu rəĢadət və Ģöhrəti talançılıqla məĢğul olduğu üçün qazanmıĢdır: Bibimizin rəĢid oğlu Filan Qaçay, bəhman Qaçay MəĢhurdur: Qarabağı Eyləyibdir talan Qaçay… ġerin sonrakı bəndlərində “qəhrəman”ın rəzilliyi tam açıqlanır və birinci üç misrada söylənilənlərin yalnız kinayə olduğu məlum olur.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 113
ġerlərin birində Qasir Muğan camaatının əjdaha kimi qoçaq olduğunu qeyd edir, lakin məlum olur ki, bu “qoçaqlıq” ġamaxını “kamə çəkmək” üçün imiĢ: Muğanda əjdahalar var qəribə, ġamaxıni çəkər bir dəmdə kamə… Qasirin ġirvanĢahi adlı Ģairə mənzum məktublarından biri belə baĢlanır: Ey mənə namə yazan Ģəxs, rəfiüd-dərəcat, Payeyi-fəhmüni nəzmün əcəb eylibdi sübat… Bütün Ģer boyu həcv edib ələ saldığı ġirvanĢahiyə “rəfiüd-dərəcat” (“uca”, “ali dərəcəli Ģəxs”) deməsini Ģairin kinayəsi hesab etmək olar. Mirzə Ġsmayıl Qasirin bütün yaradıcılığı məcazın müxtəlif formaları ilə zəngindir. Bu faktlar onun qüdrətli söz ustası və mahir sənətkar olduğunu sübut edir. Qasir poeziyası həm daxili, həm xarici mühəssənat mənbəyidir. Mirzə Ġsmayıl Qasirin Ģerləri Ģifahi xalq yaradıcılığı nümunələri ilə doludur. O, yeri gəldikcə böyük məharətlə atalar sözü və zərbi-məsəllərdən, qarğıĢlardan və s. paremioloji vahidlərdən istifadə etmiĢ, onları ayrı-ayrı misralara ya hazır Ģəkildə, ya da konversiya tətbiq edərək, nizamlanmıĢ tərzdə daxil etmiĢdir. Məsələn: Əla, ey bivəfa yarım, gözəllərdə vəfa olmaz… MüĢəxxəsdir, deyərlər ki, xəzinə marsız olmaz… Dilim sınsın, xüda nakərdə, bəlkə,çeĢmi-bəd düĢdü... Sənə hər kimsə yalan söyləsə, versin kəfənə… Ana südü kimi olsun sənə həlal, ey dust!.. Ġt-qurd ağzına düĢmüĢ necə gör Ģairlik… Mərd özündən bilü, namərd də yoldaĢından və s. Bu nümunələr göstərir ki, Qasir öz bədiiyyatının cövhərini ana dlindən, Azərbaycan xalqının yüzillər ərzində yaratdığı Ģifahi ədəbiyyatdan almıĢ, öz xalqının və zəmanəsinin oğlu kimi, milli Ģerimizin yeni zirvələrə çatması üçün əlindən gələni etmiĢdir.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 114
Beləliklə Ģairin ədədii irsinin təhlili göstərir ki, Mirzə Ġsmayıl Qasir Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində görkəmli bir satirik kimi etiraf olunmalıdır. Çünki onun bu ədəbiyyat tarixində baĢlıca rolu ondan ibarətdir ki, Zakirdən baĢlanan yeni bir cərəyanı əks etdirən çoxsaylı çayların ən qüdrətlisi və ən təlatümlüsü kimi bütün uzunömürlü həyatı boyu zənginləĢə-zənginləĢə axıb yeni əsrin baĢlanğıcına çatmıĢ, toplanmıĢ bütün bədii fikir və formaları, bədii ideyalar cəvahiratını satirik Ģerin zirvəsi Mirzə Ələkbər Sabirə çatdırmıĢdır. Qasir XIX əsrdən axa-axa gələn qüdrətli və kür çaylardan biri idi və belə çaylardan son nəticədə Sabir kimi bir dərya əmələ gəldi.
|