Milli Virtual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 32 Kirmın dərəsində olan 28-ci diviziyanı bütünlüklə mühasirə- yə alırlar. Bu qısa vaxt kəsiyində Nijdenin planını əvvəlcədən bilən Aslan bəy özünün qurduğu əks plan əsasında hücuma keçir. Səhərin alatoranında 28-ci ordunu üzük qaşı kimi mühasirəyə alan daşnak orudusu gözlənilmədən bir-neçə istiqamətdən başlayan hücumdan pərən-pərən düşür. Aslan bəyin özünün başçılıq etdiyi dəstə isə mühasirənin içindən keçərək birbaşa Semyonovun yanına çatır, özünü təqdim edir və deyir ki, mahasirə yarılmışdır, ardımca gəlin. Bir az əvvəl tam olaraq məğlubiyyətini dərk edən və ölüm xofuyla yaşayan Semyonov öz qəfil xilaskarının dediyi sözləri qeyd-şərtsiz qəbul edir və tabeçiliyində olan orduya Aslan bəyin əmrlərinə tabe olmaq əmri verir. Aslan bəyin əmri ilə müxtəlif istiqamətlərdən hücum edən dəstələr daşnak ordusunu darmadağın edir. Bu zaman adı dillər əzbəri olan igid dəstə komandirləri, xalqımızın qəhrəman oğulları Lətif və Kərim böyük şücaət göstərirlər. Bu müharibədə Aslan bəyin partizan dəstəsindən dörd igid də şəhid olur. Aslan bəyin Semyonovla birləşən hərbi qüvvələri daşnak generalı Nijdenin ordusuna dağıdıcı zərbələr endirir, Nijde qələbə sevincini yaşadığı anlarda gözlənilməz məğlubiyyətə düçar olur. Bu zaman başından yaralanan Aslan bəyi görən Semyonov təşviş içində qaçaraq özünü ona yetirir, öz əlləri ilə xilaskarının yarasını sarıyır, böyük sevinc içində onu bağrına sıxaraq qucaqlayır və üzünü bütün ordu qüvvələrinə tərəf tutaraq fəxrlə deyir: “Budur Zəngəzurun qartalı!” Bu hadisədən sonra Aslan bəyin fitri hərbi istedadının təsiri altına düşən Semyonov növbəti döyüş planını hazırla-mağı Aslan bəydən xahiş edir. Qısa bir vaxt ərzində tam dü- şünülmüş, mükəmməl döyüş planı hazırlanır və qərargahda təsdiq olunur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 33 33 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Aslan bəy öz mövqeyindən dönmədən çətin də olsa ordunu dağ yolu ilə aparmağı təklif edir. Onun planı bu dəfə müzakirə olunmadan qəbul edilir. Birləşmiş hərbi qüvvələr Təpəsərə qədər irəliləyib yaxınlıqdakı meşədə gecələyirlər. Təhlükənin yaxınlaşdığını görən quldurlar vahiməyə düşürlər. Bu ordunun qarşısını kəsmək üçün təcili tədbirlər görməyə başlayırlar. Daşnak generalı Nijdenin müavini Gerasim təklif edir ki, ilk növbədə Aslan bəyi aradan götürmək lazımdır, ordunun döyüş planını hazırlayan və ona bələdçilik edən odur, bu yerləri ondan yaxşı tanıyan yoxdur, bütün kəşfiyyatı quran odur, özü də mahir atıcıdır. Aslan Sultanovun başı üçün çoxlu pul mükafatı vəd edilir. Bu murdar niyyəti yerinə yetirmək birləşmiş ordunun sıralarına soxulmuş daşnaklara tapşırılır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 34 Üçüncü fəsil Qarabağın Və Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı Gecələrin birində Aslan bəy hazırladığı döyüş planının detallarını dəqiqləşdirmək üçün kəndin ətrafını bir daha nəzərdən keçirir, sabahkı günün planını götür-qoy edirdi. Bu zaman arxa tərəfdən iki nəfər əsgər geyimli daşnak ona “əllər yuxarı” komandası verdi. Çox güman ki, başqası olsaydı, bəlkə də o an hər şeyin bitdiyini güman edər, təslim olmaqdan başqa bir şey fikirləşə bilməzdi. Lakin şərəfli və mübarizələrdə keçən ömründə dəfələrlə ölümlə üz-üzə gələn Aslan bəy bu dəfə də özünü itirmədi. Belə vəziyyətlərdə onu həmişə bir an ərzində düzgün qərar qəbul etməyi və qeyri-adi hissetmə qabiliyyəti xilas etmişdi. Yenə də fənd işlətdi, əllərini qaldırıb elə bir hərəkət etdi ki, guya daşnakların arxasından gələnlərə nəsə işarə edir ki, onları vurun. Onun bu hərəkətindən çaşbaş düşən daşnaklar bircə anlıq dönüb arxaya baxdılar və bu bir an bəs etdi ki, Aslan bəy onları açdığı sərrast atəşlərlə yerə sərsin. Aslan bəyi əsir tutmaq niyyətləri boşa çıxan daşnaklar birləşmiş ordunun fikirləşdiyi kimi Qafanda deyil, bir qədər də irəlidə, Təpəsərdə döyüşə girməyi qərara aldılar. Əvvəlcədən mövqelərini möhkəmlədə bildilər, daşların və iri qaya parçalarının arxasında gizləndilər. Azacıq itki verən birləşmiş ordu hissələri də öz döyüş mövqelərini tutmağa nail oldular. Aslan bəy özünü qayalardan birinin arxasına verdi. Bura- da qorunmaq rahat olsa da döyüşmək çox çətin idi. İrəlidən iri-iri daş-qaya parçalarından başqa bir şey görünmürdü. Düşmənsə çox əlverişli mövqe tutmuş, yaxşıca gizlənə bil- mişdi. Döyüş başlanmışdı... www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 35 35 Aslan bəyin bütün diqqəti əks tərəfin hərəkətlərinə yönəlmişdi. Bu zaman mövqe tutduğu uzaq məsafədən düşmən ordusunun başında dayanaraq müxtəlif əl hərəkətləri ilə komandalar verən adam onun gözlərindən yayınmadı. Aslan bəy durbinini götürüb həmin adamın hərəkətlərini diqqətlə izlədi və az sonra onun beşaçılanından açılan atəş səsi daşlarda, qayalarda əks-səda verdi. Aslan bəyin açdığı atəş səsləri erməni ordusunu çaşqınlıq içində saxlamışdı, daşnaklar “keçisi ölmüş qoyun sürüsü” kimi pərən-pərən düşmüşdülər. Aslan bəyin yenə uzaq məsafədən vuraraq öldürdüyü adam isə Gorusun komendantı, daşnak generalı Andronikin köməkçisi, qəddarlıqda Andronikdən də betər ad çıxarmış daşnak ordusunun baş komandanı Sumbat idi. (Bu barədə faktları əldə etdiyimiz arxiv sənədləri də təsdiq edir). Aslan bəyin general Sumbatı uzaq məsafədən vurub öldürməyi bu döyüşün taleyini həll etdi. Bu həlledici və tarixi baxımdan məsuliyyətli döyüşdə Qarabağdan Nijdeyə köməyə gələn general Dronun da ordusu məhv edildi və daşnaklar üzərində tam qələbə qazanıldı. Döyüşün əsas qəhrəmanları olan Aslan bəy Sultanov, XI Qızıl Ordunun 28-ci diviziyasının komandanı general Semyonov və onun alay komandiri polkovnik Çelov mərkəz tərəfindən qızıl medalla təltif olundular. Döyüşün və daşnak hökumətinin dağıdılması planının əsas müəllifi olan Aslan bəy Sultanovun igidliyi haqqında isə yeni əfsanələr və dastanlar Azərbaycan və erməni tərəfində yayılaraq dillər əzbəri oldu. Belə ağır və həlledici döyüşdən, XI Qızıl Ordunun 28-ci diviziyasını daşnak xəyanətindən xilas etdiyindən sonra Aslan bəy Sultanova daha böyük etimad göstərildi. Mərkəz bu yerli qəhrəman sərkərdənin alternativi olmadığını birmə- nalı qəbul etdi. Bundan sonra XI Qızıl Ordu koman-danlığının Azərbaycanın o vaxtkı kommunist rəhbərinə- Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanova birbaşa www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 36 diqtəsilə kommunist partiyasının üzvü olmayan Aslan bəy Sultanov general səlahiyyətli bir vəzifəyə irəli çəkilir. XI Ordu komandanlığı 28-ci diviziyanı daşnak xəyanətindən məhz Aslan bəyin xilas edtiyini bəyan etmiş, onun daşnak hökumətinin məhv edilmə hərbi planının birbaşa müəllifi olduğunu, Qarabagdakı daşnakların da kökünü kəs-məkdə onun gücünə arxalanmağın qaçılmaz olduğunu Nəriman Nərimanova anlatmış və onun bu vəzifəyə təyin olunmasına nail olmuşdu. Bu təkid və təkliflərdən sonra məhz Nəriman Nərimanovun imzası ilə Aslan bəy Sultanov Qarabağın və Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı təyin olunmuşdur. Ona xüsusi mandat verilmişdi. Həmin mandatın mətni ilə sizi tanış etməyi özümə borc bilirəm. O zaman siz də əmin olacaqsınız ki, Aslan bəy Sultanov Zəngəzurda və Qarabağda hansı səlahiyyətin və gücün sahibi olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə belə fövqəladə səlahiyyətlər hər kəsə verilmirdi. Aslan bəyin fitri sərkərdəlik bacarığı, hərbi və siyasi savadı, ən əsası isə bölgədə yeganə, alternativsiz söz sahibi olmağı hər şeyi həll edirdi. Birdə onu qeyd etmək lazımdır ki, Aslan bəyin fəaliyyətlərini siyasiləşdirməyə çalışıblar. Aslan bəy bütün şüurlu həyatı boyu hərbi vəzifələr tutaraq xalqının daxildəki və xaricdəki düşmənlərinə qarşı amansız mübarizə aparmışdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 37 37 Fövqəladə Komissarin Mandatı Предявитель сего тов. А.Султанов назначается Чрезвычайным комиссаром Карабаха и Зангезура. Ему как представителью Центральной власти Азербайджанской Республики предоставляются Чре- вычайные и неограниченные права на территории этих уездов. А именно произвадство арестов и дазнание лич не зависмо от занимаемой должности, реорганизация утреждений и тд. Предлагается всем партийным учреждениам и должносным лицам, военным учреждениям беспрекос- ловно исполнять все распоряжения и требования тов. А.Султанова. Лица кои будут учинять противодействие его распоряжениям подлежать немедленному аресту и преданию суду ревалюционного Трибунала. Председатель Ревком Азербайджанской Республики Секретарь Ревкома Аз. Республики www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 38 Aslan Sultanovun Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilməsinin tərcüməsini sizə təqdim edirik. Aslan bəy Sultanov Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilsin. Ona Azərbaycan Respublikası mərkəzi hakimiyyətinin nümayəndəsi olaraq bu qəzaların ərazisində fövqəladə və məhdudiyyətsiz səlahiyyətlər verilir. Vəzifəsindən və kimliyindən asılı olmayaraq həbs etmək və istintaqa cəlb etmək, eyni zamanda zərurət olarsa yeni qurumlar və təşkilatlar yaratmaq hüququ verilir. Bütün partiya təşkilatlarına, idarə və müəssisələrə, hərbi təşkilatlara göstəriş verilir ki, Aslan Sulatanovun əmr və göstərişlərini sözsüz olaraq yerinə yetirsinlər. Onun əmr və göstərişlərinə əməl etmək istəməyən hər kəs dərhal həbs olunaraq hərbi tribunala verilsin. Aərbaycan Respublikasının İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov Azərbaycan Respublikası İnqilab Komitəsinin katibi Göründüyü kimi bu mandat vasitəsilə Aslan bəy Sultano- vun səlahiyyətləri birbaşa mərkəzi hökumət tərəfindən təsdiq edilmişdi. Onsuz da Aslan bəy Sultanova bu mandat və səla- hiyyətlər verilənə qədər də onun əlində xüsusi səlahiyyətlər və güc vardı, mərkəz sadəcə olaraq bu gücü və səlahiyyətləri rəsmiləşdirdi. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 39 39 **** Zəngəzur kommunistlərindən biri, Aslan bəy Sultanovun həmyerlisi və həmin dövrün qırmızı “qəhrəman”larından biri olan Nəzər Heydərov “Zəngəzur Dağlarında” adlı kitabın- da o dövrdəki hadisələrə dəfələrlə bu və ya başqa şəkildə toxunmuş, Aslan bəy Sultanovun Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə Zəngəzur qəzasının qəza mahal pristavı (yəni baş pristavı, bu da o deməkdir qəzanın tərkibinə daxil olan rayonların da pristavları onun tabeliyində olublar), eyni zamanda qəza rəisi Sərməstbə- yovun hərbi məsələlər üzrə müavini vəzifələrində olduğunu qeyd etmişdir. Bu vəzifəni tutmaq da o demək idi ki, qəzadakı pristavlardan başqa yerdə qalan bütün hərbi qurumlar da onun tabeliyinə daxil olublar. Nəzər Heydərov Aslan bəy Sultanovun müsavat haki- miyyəti dövründəki fəaliyyətindən yazaraq onu müsavatçı, bəy oğlu, sinfi düşmən damğaları ilə damğalasa da, Sovet hakimiyyəti dövrünün ilk quruculuq illərində Aslan bəyin yeni quruluşun fəhlə-kəndli hökuməti olduğuna inanmasın- dan, ona görə də bütün gücünü və qüvvəsini yenə də öz xalqına sərf etməsindən, onun xalqının daxildəki və xaricdəki düşmənlərinə qarşı barışmaz mübarizə aparmasından, dəfə- lərlə real ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasından, XI ordunun 28-ci diviziyasını necə xilas etməsindən, daşnak hökumətinin baş komandanı general Sumbatı, general Manuku necə böyük məharətlə uzaq məsafələrdən atəş açaraq öldürməsindən bir kəlmə də olsa söz açmır. Buradan da belə bir nəticə çıxır ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 40 Nəzər Heydərov öz kitabında yazdığı kimi hər zaman hadisələrin önündə deyil, heç arxasında da getmirmiş... Bunu əlimizdə olan arxiv sənədləri bir daha təsdiq edir. Görəsən bütün ömrünü şərəfli və əqidəli insanlara qara yaxmağa sərf edən Nəzər Heydərov və onun əqidə qardaşları bu faktları - əqidəli və şərəfli ömür yolu keçən insanlar barədə danışmağı, onların etdikləri qəhrəmanlıqları nədən xalqdan gizlətmiş, belə faktların üstündən sükutla ötüb keçmişlər? Bu sualların cavabını özünüz tapacaqsınız... Nəzər Heydərov kitabında öz uşaqlıq və gənclik illəri barəsində ürək ağrısı ilə söz açır, çətin şəraitdə yaşadığını, heyvanlarla bir damın altında qaldığını qeyd edir, gecələri səhərə qədər malın-heyvanın yaş peyininin qoxusundan yata bilmədiyini yazır. (N.Heydərov, “Zəngəzur dağlarında” kitabı Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1989-ci il. səh 126). Qaçılmaz həqiqətdir ki, o dövrdə Nəzər Heydərov kimi ağır şəraitdə yaşayan minlərlə insan olub, lakin onların çox az bir qismi keçmişindən, yaşadığı acılardan intiqam almaq üçün yalnız xəyanət yolunu seçib. Nə qədər acınacaqlı da olsa bu faktdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 41 41 Xəyanətin Başlanğıcını Təsdiq Edən İlk Sənəd Azərbaycan Respublikası Baş Milli Dövlət arxivi FOND: 410 SİYAHI: 1 İŞ: 130 Сводка № 116 от 12-го декабря. ЗАНГЕЗУР. На съезде ответственных работников Зангезура о присоединении Мусульманской части к армянской из общих докладов вытекало следующее: Двухлетняя национальная война истощила Зангезур до крайности. Как мусульманские так армянские посевы почти уничтожены, крестьяне наги и особенно страдают ввиду наступления ранней зимы. Земля давно покрыта снегом, солнца не видно. Край переполнен беженцам которое спят под открытым небом, не имеют ни откуда помощи. Сознавая что Красная Армия стоит на защите интересов их , крестьяне отдают все что имеют. В отношении внутреннего порядка чувствуется отсутствие работников: везде организованы Ревком, школ нет так как отсутствуют постройки, учебники бумаги и пр. канцелярские принадлежности. Bu arxiv sənədinin tərcüməsi aşağıdakı kimidir: 12 dekabr 1920-ci il. N 5564 \ 12487 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 42 Azərbaycan İnqilab Komitəsinə MƏLUMAT Zəngəzur Zəngəzur qəzasının məsul işçilərinin Zəngəzurun müsəl- man ərazilərinin ermənilərə birləşdirilməsi ilə bağlı çağırıl- mış qurultayındakı nümayəndələrin çoxsaylı çıxışlarından aşağıdakı nəıticəyə gəlmək olar: Milli münaqişələr zəminin- də iki ilə yaxın davam edən müharibə Zəngəzurdakı vəziyyəti son həddə gətirib çıxarıb. Müsəlman kəndlərində olduğu kimi erməni kəndlərində olan torpaqlar da demək olar ki, zəbt olunub. Kəndlilər qapını kəsdirən qışın gəlişindən daha çox narahatdırlar. Torpaq çoxdandır ki, qar altında qalıb, günəş görsənmir. Hər tərəf açıq səma altında gecələməli olan, heç bir yerdən yardım gözləməyən qaçqınlarla doludur. Qızıl Ordunun onlara kömək edəcəyini dərk edən kəndlilər son tikələrini də onlara verməyə hazırdır. Daxili nizam-intizamın bərqərar olmasında dövlət qulluqçularının iştirakı nəzərə çarpmır. Hər yerdə inqilab komitələri təşkil olunub. Tikinti işləri getmir, məktəblər yoxdur, quruculuq işləri aparılmır, dərsliklər, kağız, bir sıra dəftərxana ləvazimatları çatışmır. Azərbaycan Respublikası Baş Milli Arxiv idarəsinin 410- cu fondu. Siyahı 1, iş 130 Eyni sənəd AKP MK-nə göndərilmiş və Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının siyasi sənədlər arxivində Fond 1. Siyahı 1. İş 110 qrifi ilə saxlanılır. İnqilab Komitəsinə verilən məlumatla tanış olduqda insanın qanını donduracaq bir fakt, o faktın arxasında isə məkrli bir niyyətin dayandığı diqqəti çəkir. Sənədlə tanış olduqda bir fakt insanda ikrah hissi doğurur ki, bizim www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 43 43 Azərbaycan tərəfindən olan qurultay iştirakçıları çox primitiv bəhanələr gətirməklə(guya ki, dərslik, kağız, dəftərxana ləvazimatları çatışmır) Zəngəzurun Ermənistana birləşdiril- məsinin labüd olduğunu bildiriblər. Həmin qurultayda çıxarılan qərar əslində Azərbaycan xalqının kürəyinə saplan- mış zəhərli bir xəncər idi. Qurultayın məqsədi Türk dünyasını coğrafi cəhətdən bir-birindən ayrı salmaqdan ibarət idi. Qurultay nümayəndələri, Çingiz İldırımın himayə etdiyi yerli xainlərlə birlikdə bəsit və gülüş doğuran faktları əsas götürərək Zəngəzurun Ermənistana verilməsini qaçılmaz hesab ediblər. Qurultay iştirakçılarından biri, o dövrdə fəal kommunist- lərdən biri olan Nəzər Heydərov sonradan yazdığı “Zəngəzur dağlarında” adlı kitabında yazır ki, “ Belə ağır bir şəraitdə Zəngəzur qəza partiya təşkilatının qurultayı çağırıldı. Qurul- tay 1920-ci ilin ikinci yarısında Gorusda açıldı. Qurultayın işinə Armenak Qaragözov rəhbərlik edirdi”. Arxiv sənədləri təsdiq edir ki, Çingiz İldırım Zəngəzurun Ermənistana verilməsində canfəşanlıq göstərən, xalqına xəyanət yolunu seçən qüvvələrə birbaşa rəhbərlik edib və onları bu işlərə ruhlandırıb. (Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının Siyasi sənədlər arxivi. Fond 1, siyahı 2, saxlama vahidi 139). Bu sənədi sizə təqdim edirik: www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 44 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 45 45 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 46 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Faiq Abdullayev. Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov 47 47 |