Microsoft Word yuldashev aziz furqatovich doc

3-BOB. 
Investitsion 
loyihalarni 
moliyalashtirishdagi 
risklarni 
boshqarishning xorij tajribasini amaliyotga joriy etish yo’llari. 
 
3.1. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni boshqarish 
muammolari. 
O’zbekiston Respublikasida investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi 
risklarni boshqarish borasidagi asosiy muammolar, bizning fikrimizcha, 
quyidagilardan iborat: 
1. Tijorat banklariga investitsion loyihalar bo’yicha mijozlar tomonidan 
taqdim etilayotgan biznes rejalarning mukammal ishlanmaganligi va ularning 
banklar tomonidan etarli darajada tahlil etilmayotganligi, hamda kredit 
shartnomalarini tuzishdagi kamchiliklarning mavjudligi. 
Banklar kreditni rasmiylashtirish jarayonida ham, kredit mablag’idan 
foydalanish jarayonida ham asosiy e’tiborni qarzdor tomonidan tuzilgan biznes 
rejani tahlil etish va tahlilni davom ettirishga qaratishlari zarur. Lekin biznes 
rejalarga kreditor tomonidan ham, karz oluvchi tomonidan ham kredit amaliyoti 
uchun talab etiladigan rasmiy bir xujjatdek yondashiladi. Holbuki, aynan biznes 
reja mijozning mablag’laridan foydalanish strategiyasini belgilab beruvchi muhim 
bir hujjatdir. Lekin banklarda biznes rejalar kreditni rasmiylashtirish davridagina 
o’rganib chiqiladi, o’rganilganda ham biznes rejadagi oxirgi natijaning ijobiy 
ekanligi, ya’ni mazkur faoliyat natijasida olinadigan foyda qismigina banklarni 
qiziqtiradi.
Lekin biznes-rejalarning mukammal ishlanganligi uning har bir bo’limi 
bo’yicha investitsion risklarning to’liq hisobga olinganligida, ishlab chiqariladigan 
mahsulotlarni sotish strategiyasining to’g’ri tanlanganligida, investitsion 
loyihaning samaradorligiga ta’sir qiluvchi har bir asosiy omilning ta’sir 
mexanizmining inobatga olinganligida namoyon bo’ladi.
2. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi kredit riski va valyuta riskini 
boshqarish tizimini takomillashmaganligi. 
Valyuta 
riski 
muammosining 
mohiyati 
shundaki, 
birinchidan, 
respublikamizning yirik tijorat banklarida valyuta zahiralarining diversifikatsiya 
darajasi juda past. Masalan, xo’jalik sub’ektlarining va tijorat banklarining xorijiy 
valyutadagi zahiralarining 90 foizdan ortiq qismi AQSh dollarida shakllangan. 
Buning natijasida AQSh dollarining kursini pasayishi natijasida banklarimizda 
zarar yuzaga kelmoqda. Xususan, 2002-2003 yillar mobaynida AQSh dollari 
evroga nisbatan 30 foizga, Yaponiya ieniga nisbatan esa, 7 foizga qadrsizlandi. 
Bundan tashqari, valyuta zahiralarining diversifikatsiya darajasining pastligi 
oqibatida banklarimizda AQSh dollarida bir tomonlama qisqa yoki uzun valyuta 
pozitsiyasi yuzaga kelmoqda. Buning oqibatida joriy valyuta operatsiyalari 
bo’yicha zarar ko’rish ehtimoli ortadi. 
Rivojlangan xorijiy davlatlarning amaliyotida investitsion loyihalarni 
moliyalashtirishdagi valyuta riski muammosini hal qilishda forvard shartnomalari 
tuzishdan keng ko’lamda foydalaniladi. Respublikamizda esa, TIF Milliy banki va 

---

Asaka Bankdan boshqa banklarning faoliyatida forvard operatsiyalari mavjud 
emas. 
Kredit riski muammosini chuqurlashayotganligi ayrim tijorat banklarida 
muddatli kreditlarning kredit quyilmalarining umumiy hajmidagi salmog’ini 
oshganligida yaqqol namoyon bo’ldi. Masalan, TIF Milliy bankida 2005 yilda 
muddati o’tgan kreditlarning kredit quyilmalarining umumiy hajmidagi salmog’i 
16 foizga etdi. Holbuki, xalqaro bank amaliyotida bu ko’rsatkichning mo’’tadil 
darajasi 3 foizgacha bo’lgan miqdor hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab 
o’tganimizdek, agar bu ko’rsatkichning darajasi 3 foizdan oshsa, bu holat bank 
kredit portfelining sifatini yomonlashayotganligidan dalolat beradi va tijorat 
banklari kreditlarining investitsiyalash manbalaridagi salmog’ining pasayib 
ketishiga olib keladi. 
3. Investitsiya 
muhitining 
shakllanmaganligi 
hududlar 
investitsion 
salohiyatini rivojlaganmaganligi suv, gaz, elektro energiya ta’minoti bilan bog’liq 
muammolar. 
4. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va texnik iqtisodiy asosnomasini 
mukammal emasligi buning natijasida mamlakatimizga sifatsiz texnika 
texnalogiyalarning krib kelishi buning natijasida korxona rejalashtirgan samaraga 
erishaolmaslik holatlari yuz bermoqda.
5. Investitsion loyihalarning o’zini oqlamayotganligining asosiy sabablari 
quyidagilardan iborat: 
a) korxonalarning xorijdan keltiriladigan xom-ashyolarga o’ta bog’liqligi, 
ishlab chiqariliyotgan mahsulotga talab yo’qligi (Kaolin, Yantak Brit qo’shma 
korxonalari, Ohangaronstroyplast AJ); 
b) 
korxonalarning 
loyhada 
belgilangan 
quvvatda 
ishlamasligi 
(Ohangaronlinplast AJ 60% quvvatda ishlamoqda); 
v) ayrim korxonalarning xom-ashyo bazasi bilan ta’minlanmaganligi 
(Xorazm shakar zavod, Farg’ona Furan birikmalari zavodi, Farg’ona kimyoviy 
tolalar zavodi); 
g) ko’pgina loyihalarga qilingan kapital xarajatlarning o’zini oqlamasligi.
Vazirlik va idoralar tomonidan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash 
tarmog’ida yirik korxonalar qurish orqali loyihalarni amalga oshirishga loyihalar 
tanlangan. Jahon tajribasida bunday faoliyat kichik va o’rta biznes sub’ektlari 
tomonidan amalga oshiriladi. Bu xo’jalik sub’ektlariga yirik kreditlar ajratilishi 
qo’shimcha katta xarajatlar qilish bilan birga bank uchun juda katta 
tavakkalchilikdir. 
d) loyihalarda mahalliy bozor talablarining hisobga olinmaganligi hamda 
ishlab chiqilishi ko’zda tutilayotgan mahsulotning xom-ashyo bazasi, undagi 
xorijiy va mahalliy xom-ashyo hissasining tahlil qilinmaganligi. 
Yuqorida qayd etilgan muammolarni hal qilish, bizning fikrimizcha, quyidagi 
tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qiladi: 
1. Xorijlik ta’minotchilar tomonidan sifatsiz uskunalar va mexanizmlar 
etkazib berilishining oldini olish maqsadida xorijiy banklarning etkazib 
berilayotgan uskuna va mexanizmlarning sifati yuzasidan beriladigan kafolatlarini 
olish lozim. 

---

Bizga ma’lumki, mamlakatimizda o’zini oqlamagan investitsion loyihalarning 
barbod bo’lishining asosiy sabablaridan biri jismoniy va ma’naviy jihatdan 
eskirgan uskunalar, mashina va mexanizmlarning etkazib berilganligi hisoblanadi. 
Agar xorijiy bankning uskunalar sifati yuzasidan kafolati olingan bo’lsa, u holda, 
sifatsiz uskunalar etkazib berilgan taqdirda, ular uchun to’langan to’lov miqdorini 
va shartnomada ko’rsatilgan jarima miqdorini xorijiy bankdan undirish imkoniyati 
yuzaga keladi. Bundan tashqari, xorijiy banklarda mol etkazib beruvchilarning 
nufuzi, kredit tarixi, faoliyat yo’nalishi to’g’risida etarlicha ma’lumotlar mavjud 
bo’lib, ular faqat ishonchli mijozlari uchun kafolat beradilar. Bu esa, 
mamlakatimizga sifatsiz uskunalar etkazib berish holatlarining kamayishiga olib 
keladi. 
2. Investitsion loyihaning amalga oshirilishi natijasida olinadigan 
mahsulotlarni eksport qilishda shartnomani bevosita xorijlik ta’sischi bilan tuzishni 
me’yoriy hujjatlar asosida ta’qiqlab qo’yish lozim. 
3. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni boshqarish 
samaradorligini 
oshirishda 
to’g’ridan-to’g’ri 
xorijiy 
investitsiyalari 
harakatlaridagi an’analarni, inson kapitaliga, texnologik o’sish va texnik 
bilimlar sohalarini rivojlantirishga investitsiyalarni, ilmiy-texnika yutuqlaridan 
foydalanish va boshqalarni hisobga olishga to’g’ri keladi. 
Buning uchun global bilimlarni egallash va ularga moslashish, mahalliy 
darajadagi bilimlar doirasini rivojlantirish, bilimlarni o’zlashtirish va ularni 
qo’llash 
imkoniyatlarini 
kengaytirish 
maqsadlarida 
inson 
kapitaliga 
investitsiyalar, jahon yutuqlari va bilimlarini o’zlashtirish va egallashga 
yordam beradigan texnologiyalarga investitsiyalar talab etiladi. Shu sababli 
investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish 
texnologiyalarini sotib olish, global ilmlarni egallash, soliqlarning tartiblovchi 
rolini takomillashtirish, rag’batlantiruvchilik rolini kuchaytirishga qaratilgan 
bo’lishi lozim. Bunda asosiy vazifa - chet ellik hamkorlarga kapital qo’yishda 
eng samarali yo’nalishlarni taklif etishdan, o’zaro manfaatlar sohalarini 
belgilashdan, investorlarga kafolatlar va ularning huquqlarini himoya qilishdan 
iborat. 
4. Investitsiya muhiti investitsiyalarning investitsiya risklarini baholash 
asosida chet el investitsiyalari oqimiga qulay bo’lishi lozim. Qabul qiluvchi 
mamlakatdagi investitsiya muhitini baholashda chet ellik investorlar birinchi 
navbatda 
uning 
xavfsizligi, 
investitsiyalash 
maqsadlariga 
muvofiqligi, 
mamlakatga xos risklar darajasi, investitsiyalarni rag’batlantirish tadbirlariga 
e’tibor beradilar. Kontsessiya sharoitlari, eksport sanoati rayonlari, erkin savdo 
zonalari, bojxona bojlari amal qilmaydigan zonalarning bo’lishi va boshqalar 
bevosita chet el investitsiyalari uchun muhim hisoblanadi. Qo’shma korxonalar 
tashkil qilish uchun o’z mablag’larini qo’yadigan xorijiy investorlar uchun 
imtiyozlar 
yangi 
ilg’or 
texnologiyalarni 
ishlab 
chiquvchilari-qo’shma 
korxonalarda yangi texnologiyalarga ustuvorliklarni nazarda tutishi lozim. 
Amalda bo’lgan chet el investitsiyalarini amalga oshirishning kelishilgan asosiy 
shartlarini xalqaro shartnomalar tamoyillariga muvofiqlashtirish lozim, ayrim 
mamlakatlar va alohida investorlar uchun imtiyozlar va rag’batlarni ustuvorliklar 

---

va hal qilinadigan vazifalarga qarab belgilash lozim. Kontsessiyalar tashkil 
qilish, hududlarni ijaraga berish, sho’’ba korxonalar ochish va xalqaro moliya 
lizingini keng rivojlantirish amaliyotini davom ettirish kerak. 
5. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi valyuta riskini kamaytirish 
maqsadida investitsiya miqdoriga va undan olinadigan daromadlar miqdoriga 
forvard shartnomalari tuzish lozim. 
Bu tadbir valyuta risklarini boshqarishning kam chiqimli va samarali usuli 
hisoblanadi. Bunda investitsiya qilingan miqdorga va investitsion daromad 
miqdoriga forvard shartnomasi tuziladi. Shartnoma muddati tugaganda qaytarilgan 
investitsiya miqdori va undan olingan daromad qat’iy belgilangan kurs bo’yicha 
bitim valyutasiga sotiladi.