Microsoft Word Hazir secilmis eserleri mir celal doc

 
 
DOSTUMUN QONAQLIĞI 
 
TƏSADÜF 
 
Kənddə, tanışlarımdan birinin evində Mirzə Qulamla tanış oldum. O, 
şəhərdən gəlmişdi. Deməyinə görə, istəkli dostunun ailəsilə bir yaylaq 
yerinə getmək istəyirdi. Onu vəkil eləmişdi ki: "Get, yer seç, ev tut, mənə 
xəbər ver!" 
Nədənsə Mirzə Qulam mənə çox hörmət eləyirdi.  İlk tanışlığımız olsa 
da, uzun illərin dostu, yaxın qohum kimi danışırdı. Mən onun hər sözünə 
"bəli" deyirdim, lakin söhbətimizi uzatmaq istəmirdim. O, yəqin bunu hiss 
etmişdi. Səsini dəyişdi, mənə yaxınlaşıb, yavaşcadan dedi: 
- Qardaşoğluma başağrısı vermirəm ki? 
- Yox, - dedim, - xoşdur, söhbətinizə qulaq asıram. 
Mənim bu sözüm ona cəsarət verdi; özünə xam məclis tapmış 
hoqqabazlar kimi sevinə-sevinə danışdı, böyük bir müqəddimə ilə başladı: 
- Sizləri görəndə, sizin kimi irəli gedən cavanları görəndə elə bilırəm öz 
oğlumu, öz kiçik qardaşımı görürəm. Qardaşoğlunun canına and olsun, 
sənin canına yalandan and içmərəm, məni qəbrə öz əlinlə qoyasan, əgər 
yalan deyirəmsə, sənin kimi müəllimləri görəndə ürəyım dağlar boyda 
böyüyür. Çünki görürəm siz qultura barəsində, maa 

---

46 
 
rif barəsində, elm-ürfan barəsində doğrudan da mərhaba çalışırsınız. Halal 
olsun Sovət hökumətinin sizə verdiyi çörək! Halal olsun sizə  çəkilən 
zəhmət! 
Mirzə Qulam danışırdı. Ev yiyəsi bizi bostana, yemiş-qarpız yeməyə 
çağırdı. 
Mən ev yiyəsinin  əkdiyi, becərib yetirdiyi dirriyə tamaşa edirdim. 
Gömgöy kəvər, nanə, reyhan ləklərini, uzun yemiş tağlarını, tağlardakı 
yemişləri gördükcə baxmağım gəlirdi. Mənim fikrim zəhmət sevən, səliqə 
sevən təsərrüfatçı  kəndlilərdə idi. Mirzə Qulam isə danışırdı. O, elmin 
xeyirli  şey olduğundan, oxumağın lüzumundan, özünün qocalmağına 
baxmayaraq dərsə artan həvəsindən, çoxdan mənim kimi bir dost 
axtarmağından deyirdi. Ev yiyəsi, görünür, onun xasiyyətini bilirdi, 
səsləndi: 
- Mirzə, qonağı yorma! Sənin çənənə hər adam dözə bilməz axı! 
Mirzə ev yiyəsinin sözünü zarafat sayıb güldü. 
- Ələkbər, - dedi, - sənin bu qonağın lap mənim ürəyimə yatan oğlanmış. 
A sağ olmuş, bizi nə üçün indiyəcən tanış eləməmisən? 
Söhbətimiz elə tutur ki, gəl gör! 
Ev yiyəsinin başqa qonaqları da vardı. Hamı evin qabağında qoyulan və 
üstünə xalça salınan taxda əyləşdi, yemişi kəsib dilimlədilər. 
Qonaqlar yemiş yeyirdi. Mirzə Qulam danışırdı. Ancaq indi onun 
sözünə qulaq asan azdı. Ona görə də danışanda mənim üzümə baxırdı. Mən 
başımı aşağı salırdım. 
Mən tələsirdim. Qalxıb gedəndə, Mirzə Qulam ev yiyəsi ilə bərabər bir 
qırx-əlli addım məni poçt yoluna qədər ötürdü. Addımbaşı elmdən, 
mərifətdən, səxavətdən, sədaqətdən dəm vururdu. Əlimi sıxıb ayrılanda, 
söhbətinin yarımçıq qaldığına heyifsiləndi, çox xahiş etdi ki, şəhərə 
gedəndə mütləq onu axtarıb tapım. Adresini də dedi. Xahiş elədi ki, 
dəftərimin qulağına yazım. 
- Yadımda qalar, - dedim, - arxayın olun. 
Ayrılandan sonra daha mən Mirzə Qulamı görmürdüm və tamamilə 
unutmuşdum. 1930-cu ilin yayında təzəcə tətilə çıxmışdım. Yay maaşını da 
almışdım. Cibim dolu, kefim saz idi. Gürcüstan kurortlarından birinə 
istirahətə getməyə hazırlaşırdım.  Şəhərə  gəlmişdim. Balaca, səliqəli, sulu, 
ağaclı, bağlı-bağçalı rayon şəhəri yay vaxtı yaxşı olur. Dost-aşna hər 
tərəfdən məzuniyyət alıb gəlir. Yar-yoldaşla 
  

---

47 
 
görüşüb  əhvallaşırsan,  şəhər bağının sərin, musiqili, şənlik axşamlarında 
gəzirsən... 
Acmışdım, yeməkxanaya nahar etməyə gedirdim. Fikrimdə tutmuşdum 
ki, gedib naharımı yeyərəm, qayıdıb mehmanxanada bir saat istirahət 
edərəm, axşam geyinib-kecinib, yoldaşlarımla vədələşdiyim yerə - kluba 
gederəm. 
Bir ortaboylu, qarapaltar adamın qarşımda durduğunu hiss etdim: o, 
dümdüz dayanmışdı, bığlarının altından yüngülcə  qımışırdı,  əlini də  mənə 
tərəf uzatmışdı. 
- Xoş gördük, ay etibarsız qırışmal! - deyə dilləndi. 
Mən ilk baxışımda onu tammadım. O, əlimi sıxdı, bir əli ilə  də 
çiynimdən tutub silkələdi və qayımdan dedi: 
- Hələ elə olar... Daha Mirzə Qulam dayını tanımazsan. Böyüklüyün 
xasiyyəti belədir, səndə günah yoxdur. 
Adını çəkəndə, üç il bundan əvvəl kənddəki görüşümüz, Mirzə Qulamla 
söhbətimiz yadıma düşdü. İstər-istəməz əhvalını soruşdum: 
- Necəsiniz, kefiniz, damağınız? 
Mirzə Qulam cavab vərmək əvəzinə soruşdu: 
- Bəs harda düşmüşsən? 
- Bu yaxında, mehmanxanada. 
Bunu deyəndə Mirzə geri çəkildi, mənə bir tünd baxdı: 
- Necə yəni mehmanxanada? 
- Necəsiz-zadsız. Yerim də rahatdır. Mirzə bərkdən dedi: 
- Bəyəm mən ölmüşəm? Bəyəm mənim evim-eşiyim yoxdur ki, gəlib 
ayrı yerdə qalasan? 
- Təfavütü nədir, - dedim, - ay Mirzə, bir-iki gün qalacağam. Nə eybi 
var? 
- Çox eybi var. Adam olana, mən öz payımı deyirəm, çox eyibdir. 
Təvəqqe eləyirəm bunu mənə dedin, daha bir kəsə deməyəsən. Mən də 
özümə görə bir adamam axı! Mənim də dostum var, düşmənim var. Sabah 
şəhərdə biri desə ki: "Mirzə Qulamın dostu filankəs gəlib qəstində 
gecələyir", onda daha mən gərək el içinə  çıxmayım. Eyibdir. Boynuna al 
qardaşoğlu, çox eyib iş görmüşsən. Gedək, gedək evə! 
Mirzə Qulam qolumdan tutub məni evə sarı  çəkəndə, dayandım. 
Fikirləşdim ki, qonaqpərəstlik buralarda çox olsa da, hər evə getmək 

---

48 
 
yaxşı deyil. Fəlkə kasıb adamdır, niyə  xərcə salım. Nə lazımdır. Bəhanə 
gətirib, ayrılmaq istədim. Mirzə Qulam daha da möhkəm yapışdı: 
- Bu da kənd deyil ki, söhbətimizi yarımçıq qoyasan. Bu can ölsün ki, 
səni əldən buraxdı yoxdur! 
O, qolumdan çəkdi; gedəsi oldum. Özüm də bərk acmışdım. 
- Gəl, - dedim, - Mirzə, aşxanada nahar eləyək, söhbətə evə gedək. 
Mirzə yenə üzümə  tərs-tərs baxdı. Bir müddət dinmədi. Sonra başını 
aşağı salıb dedi: 
- Elə zarafatları bir yana qoy ki, aramız dəyər. Xarabamızda sənin 
qarnını doydurmaq üçün bir tikə çörək tapılar. 
Mən onun acıqlandığını görüb, bir söz demədim. Yanına düşüb getdim. 
"Qoy, - dedim, - qəlbi sınmasın". 
Mirzə Qulam məni bir qəssab dükanının qabağına apardı. Bığı  xınalı, 
dəvərəgöz bir qəssab kötüyün üstündə ət doğrayırdı. Mirzə Qulam məni ona 
göstərib dedi: 
- Məmmədhəsən, bizim bu oğlana bir üç-dörd kilo... - Bunu deyib Mirzə 
Qulam mənə tərəf döndü. - Nə deyirsən, qardaşoğlu, dörd kilo azlıq eləməz 
ki? 
- Yox, - dedim, - bəs elər. 
Mirzə yenə üzünü qəssaba tutdu və barmağı ilə mənə işarə elədi: 
- Bizim bu oğlana bir dörd kilo kabablıq erkək əti ver. Məmmədhəsən, 
xatır üçün əməlli-başlı elə, yağlı tikəsi çox olsun, çünki bizim bu qardaşoğlu 
şəhərimizdə qonaqdır... 
Qəssab kənardan asılan ətləri bir-bir göstərib, məndən soruşdu: 
- Bu necədir, burasmı bəyənirsinizsə, kəsim?.. 
Mən razılıq verdim. Qəssab  əti çəkib ikiəlli tərəzidən götürdü, mənə 
tərəf gəldi. Mirzə məndən soruşdu: 
- Qabdan-zaddan nə təhər eliyək? 
Mən əlimdə bükülmüş qəzeti verdim. O, əti qəzetə bükməkdə idi, qəssab 
mənim üzümə baxırdı. Baxdı, baxdı və dedi: 
- On bir, on bir, elər iyirmi iki, o da iyirmi iki, cəmisi qırx dörd manat. 
Düz qırx dörd manat! 
Mən tez əlimi cibimə atıb, ətin pulunu verdim. Mirzə Qulam əti götürdü. 
Çıxdıq. Lavaşçı dükanına çatanda Mirzə Qulam gülümsəyərək dedi: 
- Kababla bürüştə lavaşın ayrı ləzzəti olur! 
  

---

49 
 
- Bəli, - dedim, - ləzzətli olar! 
Mən cavabımı qurtarmamış Mirzə Qulam lavaşçıya dedi: 
- Bizim bu oğlana bir beş kilo ağ lavaş ver. Bürüştə olsun... Mirzə 
məndən soruşdu: 
- Beş kilo azlıq eləməz ki? 
- Bəsimizdir, - dedim, - neçə adamıq ki! 
Söz arası "neçə adamıq", - deyə soruşmaqda mənim məqsədim vardı: 
bilmək istəyirdim görüm Mirzənin daha neçə nəfər qonağı var? Mirzə buna 
cavab vermədi. Lavaşı  çəkdirib, qoltuğuma vurdu. Mən pulunu verdim, 
qayıtdıq. 
Bazarın başından ötəndə Mirzə içki dükanına girdi. Stolun dalında bir 
cavan oğlan dururdu. Mirzə onunla ermənicə danışdı. Sonra məni göstərib 
dedi: 
- Bizim bu oğlana bir beş-altı butulka araq, çaxır ver. Lap əlasından ver, 
özü də cür ver. Məclisi rəngarəng eləyən olsun... 
Cavan oğlan göstərdikcə, Mirzə seçdi. Şüşələri də lavaşın üstündən 
qoltuğuma yığdı. Mən içkinin də pulunu verdim. Çıxdıq. Mirzə Qulam 
geriyə döndü, qolumdan çəkdi: 
- Yadımızdan çıxıb, - dedi, - burada bir yaxşı qənnadı dükanı var, ətirli 
konfetlərdən keçmək insafdan deyil! 
Mən konfet xoşlamadığımı dedim. Mirzə başa saldı ki: "Konfeti yalxı 
yeməzlər, ancaq uşaqlar elə yeyər. Amma məclisdə içki ilə, kef-damaqla 
ayrı ləzzəti var! Xanımlar konfetsiz adama kəlmə verib, kəlmə almazlar!..." 
Anladım ki, Mirzənin nahar üçün, deyəsən, böyük məclisi olacaqdır. 
Tədarükünə mane olmaq yaxşı deyil. Konfetin də pulunu verib çıxanda, 
cibimə  fıkir verdim. Pulum azalmışdı. Axşam yeməyinə  və 
mehmanxanaçıya bir gecəlik mənzil pulu verməyə ancaq çatardı. Bir də 
fıkirləşdim ki, Mirzə Qulam qanacaqlı adama oxşayır; nə bilirsən: bəlkə 
mən xərclədiyim pulların hesabını saxlayır. Bəlkə evə çatan kımı ovcuma 
sayacaq! Bəlkə kişi hazırlıqsız bazara çıxıbmış, məni gördü, qonaqlıq 
fıkrinə düşdü. Puldan ötrü bir də evə getməmək üçün mənim xərcləməyimə 
razı oldu, evdə qaytaracaqdır. Bu fıkirlərlə  məşğul idim. Mirzənin səsi 
gəldi: 
- Fayton, fayton, bəri sür! 
Uzunətək, gödərək faytonçu lap yanımıza, səkinin qırağına sürdü. Mirzə 
məni göstərib dedi: 
  

---

50 
 
- Bizim bu oğlanın xatırına elə sürərsən ki, tozun da görünməsin! 
Biz faytona oturduq. Mirzə çaparaq gedən faytonun sürətindən 
nəşələnərək deyirdi: 
- Andır evimiz bir balaca şəhərdən qıraqdır, həmişə faytonla gedirəm. 
Tanış faytonçumuz var, ancaq bu gün xəstədir. Bir damaqlı oğlandır. 
Evə çatanda Mirzə Qulam şeyləri qoltuğuna vurub, tez faytondan düşdü, 
həyətə girdi. Mən faytonçuya bir beşlik verdim. Razı olmadı, "azdır", - dedi. 
Bir üçlük də verdim, sağ ol da demədi, sürüb getdi. Fayton gedən kimi 
Mirzə alçaq və nazik torpaq divarlı  həyətin köhnə, işdən düşmüş qapısını 
açıb, içəridən çağırdı: 
- Buyur, gəl! 
Mən içəri girdim. Balaca su arxının yanlarında  əkilmiş  qızılgül,  ərik, 
armud ağaclarınm arasından keçdik, Mirzə Qulamın evinə girdik. Saat beş, 
ya altının yarısı olardı. Yorulmuşdum. Aclıq məni dildən salmışdı. Tez stul 
çəkib oturdum. Mirzə şeyləri o birisi otağa apardı; təxminən bir on dəqiqə 
heç bir səs-səda eşitmədim. Darıxdığımdan, acımdan yenə saata baxdım. 
Yoldaşlarımla axşam görüşünə  vədə verdiyim vaxt keçmişdi. Yəqin onlar 
beş-on dəqiqə  məni gözləyəcək, pərt olacaq, dalımca deyinəcək, çıxıb 
gedəcəkdilər. Nə isə, bu Mirzənin, mənim bu təzə dostumun naharı çox 
uzun çəkdi. 
Mən başıaşağı, əlimdəki saatın əqrəbinə baxır, vaxtımı keçirirdim. Mirzə 
Qulam tələsik içəri girdi: 
- Ay filankəs, - dedi, - oradan cibindən bir on beş manat da mənə ver, 
vacib iş var, bu saat gəlirəm. 
Mən lap məəttəl qaldım. Bu pulsuz vaxtımda, Mirzənin kisəmə daş 
atmağına müəyyən məna verə bilmədim. Fikirləşməyə vaxt yox idi. Mirzə 
başımın üstünü kəsmişdi, tələsdirirdi: 
- Bircə, mən ölüm, tez ol ki, vacib iş var, bu saat gəlirəm! 
O bu sözləri elə qəti, elə ərklə, elə etibarla deyirdi ki, hər kəs olsa cibini 
boşaldıb, var-yoxunu verərdi. Mən onun dəm-dəsgah düzəltdiyini, nə təhər 
olmuşsa pulunun çatışmadığını  zənn etdim, əsirgəyə bilmədim. Cibimdə 
qalan son iyirmiliyi çıxardıb verdim. Mirzə, iyirmilik olduğuna daha çox 
heyifsiləndiyimi duyduğu üçün dedi: 
- Eybi yoxdur, beş manatını qaytarar. Tez ol görüm! 
Pulu  əlimdən qapıb, küçə qapısına tərəf qaçdı. Mən aclıqdan, 
əsəbilikdən, taqətsizlikdən otura bilmədim, qəbahət sayılsa da, yük yerindən 
balınc alıb, palazın üstünə atdım və uzanıb dirsəkləndim. 
  

---

51 
 
Mirzədən səs çıxmadı. Saat yeddiyə  işləyirdi, lap içim üzülmüşdü. Bu 
saat kabab, qovurma, ya da bozbaş iyinin məni vuracağını, o biri otaqdan 
samovar cızıltısının başlanacağını, Mirzənin başqa qonaqlarını bir-bir gəlib 
çıxacağını, ev sahibinin məndən üzr istəyəcəyini, geniş və iştahalı bir süfrə 
açacağını güman edirdim. Gözüm qapıda, qulağım səsdə idi... Nədənsə 
həyətdə bir ölüm sükutu hökm sürürdü. Mən təəccüb elədim: "Deyəsən 
Mirzənin xörəyi başqa yerdə hazırlanır, deyəsən heç bu həyətdə adam 
yoxdur; bəlkə qonaqlar başqa həyətə, başqa otağa yığılmışlar; bəlkə 
Mirzənin başı bərk qarışmışdır, mən yaddan çıxmışam..." 
Pəncərədən boylanıb həyətə baxanda, arxın bulanıq suyundan, divar 
dibində  eşələnən toyuqdan, əncir ağacının altında yatan ağ pişikdən başqa 
bir  şey görmədim. Yan otağın qapısında da kimsə yox idi. O, otaqla mən 
olan otağın arasında iki taylı qapı vardı. Qapıya yanaşıb, qorxa-qorxa açar 
yerindən baxdım. Diqqətlə baxdım, qapı  ağzında çömbəlib oturan, corab 
toxuyan bir qadın gördüm. Daha başqa adam yox idi. "Görəsən bu kimdir? 
Mirzənin arvadıdırsa, bəs nə üçün belə arxayındır? Qonşudursa, nə üçün 
Mirzə şeyləri o evə apardı? Qulluqçudursa, gərək bu saat əldə-amanda ola, 
hazırlıq görə..." 
Mən donub qalmışdım. Dedim, bəlkə o mənim burada olduğumu bilmir. 
Qoy bir səs salım, görüm nə olur. Əvvəl yavaş, sonradan bərk öskürdüm. 
Qulaq asdım, görüm qadın nə deyəcək. Bir səs gəlmədi. Açar yerindən 
baxdım, qadın öz işində idi, ip corab toxuyurdu. Deyəsən, o qadın, ağac 
altında yatan pişik, sarı toyuq, evi bürüyən sükut, həyətdə hiss olunan 
arxayınlıq - hər şey, hər şey tox idi, yuxulayıb rahatlanırdı. Mən isə bütün 
əsəbiliyimlə, hirsimlə, aclığımla, qaranlıq bir sərgüzəştə düşmüş kimi, 
çaşıb-qalmışdım. Nə dinə bilirdim, nə otura bilirdim, nə  də dura bilirdim. 
Belə yerdə səbrə, utancaqlığa, xatir-hörmətə lənət oxudum, eyvana çıxdım, 
qadından soruşdum: 
- Bacı, Mirzə hara getdi? 
Qadın özünü yığışdırdı, örpəyini çəkib, başını  aşağı saldı, nazik səslə 
cavab verdi: 
- Bir söz deməyib, nə bilim! 
- Siz onun əyalı deyilsiniz? 
- Onun başı batsın, evdəkilərə sözmü deyər? Kim bilsin harda indi başı 
qumara, çaxıra qızışıb!.. 
- Bəs gec gələr? 
  

---

52 
 
- Nə deyim, ay qardaş, başı  qızışsa, getdi gecə yarısına. Nə  işiniz var 
idi? 
Mən qadının bu qəribə sualına cavab tapa bilmədim. 
- Heç, - dedim, - ürəyim onu çox istəyir. 
Qadın dinmədi. Mən kor-peşman qalxıb, evdən çıxdım; uzaq, tozlu, 
qaranlıq yolları ac qarına yüyürə-yüyürə, güc-bəla ilə özümü 
mehmanxanaya saldım. 
Odur-budur Mirzə Qulam gözümə görünmür. Görünmür ki, soruşam: 
- Dostum, iyirmilikdən qalan beş manatı neylədin?