Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi 2-Mavzu. Menejment nazariyasining shakllanishi va

• Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi
• 2-Mavzu. MENEJMENT NAZARIYASINING SHAKLLANISHI VA
• RIVOJLANISHI

• Reja:2.1. Boshqarish ta'limotidagi yo’nalishlar

• 2.2."Ilmiy menejment" maktabi F. Teylor ta'limotining mazmuni va mohiyati
• 2.3. Mumtoz menejment namoyondasi A. Fayolь olg’a surgan tamoyillar
• 2.4. Insoniy munosabatlar maktabi namoyondasi D. Mak Gregorning X va Y
• nazariyasi

• 2.5. "Tizimli" yoki zamonaviy menejment mohiyati
• 2.6. O’rta Osiyoda menejmentning nazariy asoslari va tamoyillari
• 1. Boshqarish ta'limotidagi yo’nalishlar

• Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib taqalib, Yu. Sezar, A.
• Makedonskiy, Turkistonda esa o’rta asr davrida Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana
• boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy bo’lib, asosan harbiy tavsifga ega edi. O’sha davr menejerlari
• harbiy intizomni o’rnatish maqsadida odamlarni jazo bilan qo’rqitish, har qanday buyruq va farmonlarga
• so’zsiz itoat etish kabi usullarni qo’llaganlar. Bunday boshqaruvga mehnat resurslaridan foydalanish,
• ulardan iloji boricha ko’proq qo’shimcha qiymat undirishning g’oyatda samarali usuli, deb qaralgan. Amir
• Temur davrida markazlashgan, intizomli davlatning barpo etilganligiga ham Sohibqironning o’z qo’l
• ostidagilarni "qo’rquv bilan umid o’rtasida ushlash" bo’yicha boshqargani sabab bo’lgan.

• Kapitalizm tuzumining boshlang’ich davrida tadbirkor-mulk egasi ishlab chiqarishni o’zining shaxsiy
• tajribasiga tayanib boshqargan. XVIII asrning oxirlarida Angliyada bo’lgan sanoat inqilobi boshqaruvga
• bo’lgan qiziqishni yanada kuchaytiradi. Boshqaruv xodimlarini tayyorlashga alohida e'tibor berila
• boshlandi.

• Ammo XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr chegarasida texnika va texnologiyaning takomillashuvi, ishlab
• chiqarishning keskin o’sishi boshqarishni murakkablashtirib yuboradi va uni maxsus bilimlarini talab
• etuvchi, faoliyatning maxsus sohasiga aylantirdi. Ushbu muammolarni hal etish uchun boshqaruv
• sohasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarishning samarali usullarini
• izlashga olib keldi. Natijada boshqaruv to’g’risidagi ilm, fan vujudga keldi.

• O’sha davrdan boshlab to bugungi kunga qadar boshqaruv ta'limotida quyidagi

• to’rtta yo’nalish (maktab) evolyutsion tarzda rivojlangan va o’zining tegishli hissasini

• qo’shgan (1-jadval).

• №

• Maktab
• nomlari

• Namoyandalari

• Turli maktablarning boshqaruv ta'limotigaqo’shgan hissasi

• 1

• Ilmiymenejment

• maktabi

• 1340-1400

• yillar

• Amir Temur

• - Mamlakatni idora qilish va saltanatni
• boshqarish uslubi, strategiyasi va taktikasini
• joriy qildi.

• -XIV-XV asrlar voqealari va ijtimoiy
• hayotni o’zida aks ettirgan qimmatli asar
• Temur tuzuklarini yaratdi. Mazkur asarda
• bayon etilgan boshqarish yo’l-yo’riqlari,
• qonun-qoidalari, pand-nasihatlari
• O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash
• yo’lida xizmat qilmoqda.

• -Kuchli davlatni barpo etish, davlat
• hokimiyatining qaysi ijtimoiy toifalariga
• tayanishi, mansabdor shaxslarni ularning
• sifatlariga ko’ra tanlash va vazifalarga
• tayinlash borasida amaliy jihatdan
• mukammal bo’lgagn ta'limotni yaratdi.
• -Buyuk davlat arbobi, dunyoviy
• bilimlarning sohibi bo’lgan Sohibqiron
• markazlashgan davlatni barpo etishi orqali

• o’rta asrlarda buyuk shaxslar etishib
• chiqishi uchun moddiy, g’oyaviy zaminni
• yaratdi.

• (1885-1920)yillar

• F. TeylorG. Emerson va

• boshqalar

• - Vazifani bajarishning maqbul usullarini
• topish maqsadida ilmiy tahlilni qo’llash.
• - Vazifani bajaruvchi eng maqbul xodimni
• tanlash va uning o’qitilishini ta'minlash.
• - Vazifani samarali bajarilishini
• ta'minlovchi xodimlarni zarur resurslar bilan
• ta'minlash.

• - Yuqori mehnat unumdorligini ta'minlash
• maqsadida xodimlarni muntazam
• rag’batlantirib turish.

• 2

• Mumtoz yokima'muriy

• menejment(1920-1950)

• A. Fayol, M.Veber va

• boshqalar

• - Boshqaruv printsiplarini rivojlantirish.- Boshqaruv funktsiyalarini bayon etish.
• - Tashkilotni yalpi boshqarishda sistemali

• yondoshuvni asoslash.

• 3

• "Insonmunosabatlari"

• maktabi (1950

• yildan hozirgacha)

• E. Meyo, R.Laykert va

• boshqalar

• - Mehnat unumdorligini oshirish maqsadida
• o’zaro munosabatlardan qoniqish hosil
• qiluvchi usullarni qo’llash.
• - Kompaniyaning siyosati va istiqbolini
• xodimlarning xulq-atvoriga asoslangan
• holda tashkil etish.

• 4

• Miqdoriytizimli yoki

• zamonaviy

• menejment

• (1950 yildan

• hozirgacha)

• G. Saymon,P. Druker,

• E. Deyl va

• boshqalar

• - Murakkab boshqaruv muammolarinichuqurroq tushunish maqsadida turli
• modellarni ishlab chiqish va qo’llash.
• - Murakkab vaziyatlarning echimi bo’yicha
• boshqaruv xodimlariga yordam beruvchi

• miqdoriy usullarni ishlab chiqish.

• 2.2. ” Ilmiy menejment ” maktabi, F. Teylor ta'limotining mazmuni va

• mohiyati"Ilmiy menejment" maktabi XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Amerikada shakllana
• boshlagan. Bu maktab boshqacha nom bilan, ya'ni "boshqaruvning mumtoz maktabi" deb ham
• yuritilgan. Bu maktab ibtidosida amerikalik muhandis va ixtirochi F. Teylor (1856-1915) turgan edi. Uning
• nazariyasi keyinchalik "Teylorizm" degan nom olgan. U yaratgan tizim esa ishchilarning "siqib suvini
• olish"ning ilmiy tizimi deb atalgan.

• F. Teylor ta'limotining asosiy mazmuni-yollanma ishchilar unumdorligini oshirishda g'oyatda va maqbul
• usullarni izlashdir.

• Uning printsiplariga binoan:

• mehnatning har bir jarayoni, uning ko'lami va ketma-ketligi aniq puxta
• ixtisoslashtirilishi shart;

• har bir mehnat turi qat'iy vaqt oralig'ida taqsimlanishi lozim;
• har bir mehnat jarayoni va hatto har bir harakat puxta ishlab chiqilgan
• qoidalarga bo'ysundirilgan bo'lishi kerak;

• uqoridan belgilab berilgan ish usullari va qoidalarni bajarish uchun doimiy
• talabchan nazorat amalga oshirilishi lozim;

• ishchilar malakasi va saviyasiga qarab joy-joyiga qo'yilishi shart;
• boshqaruvchi bilan boshqariluvchi mas'uliyatini aniq belgilash va vazifalarini
• to'g'ri taqsimlash shart.

• F. Teylorning mehnatni tashkil etish va uni boshqarish borasidagi takliflari ishlab chiqarishga tadbiq
• etilganda mehnat unumdorligi ikki baravar (100%)ga o'sishiga olib kelgan. Ayniqsa, qo'llagan
• haronometraj usuli diqqatga sazovordir. F. Teylor nazariyasiga ko'ra rahbar va mutaxassislarni kam
• malaka talab qiladigan ijrochilik mehnatidan va ularga xos bo'lmagan vazifalardan ozod qilish, ishchidan
• esa boshliqlarning barcha buyruqlarini hech qanday mulohaza yuritmasdan, biror-bir shaxsiy tashabbus
• ko'rsatmasdan aniq hamda tez bajarishni talab qilish kerak edi. F. Teylor boshqarishni "aniq qonun va
• qoidalarga tayanadigan haqiqiy ilm, shuningdek, nima qilish kerakligini aniq bilish va uni puxta hamda
• arzon usulda bajarish san'ati" deb baholagan.Shunday qilib, F. Teylor "boshqaruvning mumtoz
• maktabi"ni yaratishga asos soldi. U yaratgan boshqaruv maktabi faqat Amerikada emas, balki Evropaning
• boshqa mamlakatlarida ham turli nazariya va oqimlar ko'rinishida rivojlanib bordi.

• F. Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi amerikalik iqtisodchi G. Emerson mehnatni ilmiy tashkil
• qilish bo'yicha yirik mutaxassislardan bo'lib, u boshqarish va mehnatni tashkil qilishning kompleks,
• sistemali tizimini ishlab chiqqan. Uning "Mehnat unumdorligining 12 printsipi" nomli asarida yoritilgan.

• G. Emerson ilmiy boshqaruv printsipini mohiyatiga ko'ra quyidagi ketma-ketlikda bayon qilgan.
• 1. Aniq qo'yilgan maqsad va g'oyalar.
• 2. Oqil, sog'lom fikr.

• 3. Jozibali, e'tiborli mahsulot.

• 4. Intizom.

• 5. Xodimga nisbatan adolatli bo'lish.
• 6. Tezkor, ishonchli, to'liq, aniq va muntazam hisob-kitob.
• 7. Dispetcherlash.

• 8. Me'yorlar va jadvallar.

• 9. SHaroit bilan ta'minlash.

• 10. Operatsiyalarni me'yorlash.

• 11. Standart yo'riqnomalarni tayyorlash.
• 12. Unumdorlikni rag'batlantirish.

• Ko'rinib turibdiki, G. Emersonning diqqat-e'tiborida, eng avvalo ikki, ya'ni aniq qo'yilgan maqsad va
• g'oya, shuningdek oqilona fikr turibdi. G. Emerson ishchining ish vaqtida bajaradigan harakatlarini
• o'rganib, ishchiga beriladigan ish xajmi normalarini, ishni bajarishning ortiqcha, unumsiz harakatlarini
• bartaraf etuvchi eng muvofiq usullarini ishlab chiqdi.

• Bunda masalan, nisbiy ish haqining maxsus tizimi oqilona fikr asosida qo'llanilib, unga ko'ra berilgan
• normani bajargan ishchilarga tarif stavkalari va koeffitsientlari oshirilar (8-band), uni bajara olmagan
• ishchilarga esa stavkalari 20-30% pasaytirilib, jarima solingan. Shu bilan birga berilgan vazifani yuqori
• darajada bajarilishi uchun sharoit ham yaratilgan.

• 2.3. Mumtoz menejment namoyondasi A. Fayol olg'a surgan tamoyillar"Ilmiy menejment"
• namoyandalari o'z ilmiy ishlarini asosan korxona, tashkilot, boshqaruvini takomillashtirishga
• bag'ishlashgan. Ular boshqaruvning quyi darajasidagi masalalar bilan, ya'ni faqat ishlab chiqarish
• darajasidagi boshqaruv bilan shug'ullanishgan. Ma'muriy maktabning vujudga kelishi munosabati bilan
• mutaxassislar endi umumtashkilot darajasidagi boshqaruv muammolari bilan shug'ullana boshladilar.

• Teylor va Gilbertlar oddiy ishchidan muvaffaqiyatga erishib, shuhrat qozonib martabaga minganlar.
• Aynan shu tajriba ularning boshqaruv to'g'risidagi tushunchalariga keskin ta'sir etgan. Ulardan farqli
• o'laroq, mumtoz ma'muriy maktabining asoschilari:

• Yirik biznens sohasida mashhur, boshqaruvning yuqori bo'g'inida esa yuksak tajribali amaliyotchi
• rahbarlar bo'lishgan.

• Ularni tashvishlantirgan bosh masala - bu umumtashkilot miqyosida samaradorlikka erishish bo'lgan.
• Shunday maqsad qo'yilgan bo'lsa-da, ular boshqaruvning sotsial jihatlariga unchalik e'tibor berishmagan,
• ustiga-ustak ularning ishlari shaxsiy tuzatuvlar doirasidan chiqmagan. Shu sababli ularning yondoshuvlari
• ilmiy metodologik asosga ega bo'lmagan.

• "Mumtoz"chilar tashkilotga keng qamrovli kelajak nuqtai nazaridan yondoshib, undagi umumiy
• xususiyatlar va qonuniyatlarini yaratish orqali muvaffaqiyatga erishish edi. Ular boshqarishning quyidagi
• ikki jihatiga e'tiborni qaratishgan:

• tashkilotning oqilona boshqaruv tizimini ishlab chiqish. Ular tashkilotni bo'linmalar yoki ishchi guruhlarga
• bo'lishni, moliya, ishlab chiqarish va marketing boshqarishni takomillashtirishning muhim tomonlari deb
• hisoblashgan;

• tashkilotning oqilona tarkibi va ishlovchilarning oqilona boshqarilishiga erishish. Shu maqsadda
• boshqarishda yakkaboshlik bo'lishini va ishchi faqat bitta boshliqdan topshiriq olishi va unga bo'ysunishi
• lozim degan g'oyani ilgari surishgan.

• A. Fayol boshqaruv fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo'shgan frantsuz olimlardandir. U
• Frantsiyadagi ko'mir qazib oluvchi yirik kompaniyani boshqargan. A. Fayol o'zining boy amaliy tajribasini
• "Umumiy va sanoat boshqaruvi" (1916 nomli kitobida umumlashtirgan. Uning ilgari surgan quyidagi
• boshqaruv g'oyalari hozirgi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan (2-jadval).2-jadval. Anri Fayolning
• boshqarish tamoyillari

• №

• Tamoyillar Izoh
• Izoh

• 1
• 2
• 3

• 1.

• Mehnattaqsimoti

• - Ixtisoslashuv natijasida ko’p miqdorda va yuqori sifatlimahsulot ishlab chiqariladi. Bunga e'tibor
• qaratilishi lozim

• bo’lgan maqsadlar sonini keskin qisqartirish evaziga erishiladi

• 2.

• Vakolat va

• mas'uliyat

• - Vakolat-bu buyruq berish uchun berilgan huquq. Mas'uliyatesa buning aksi. qaerda vakolat berilgan
• bo’lsa, o’sha erda

• mas'uliyat vujudga keladi

• 3.

• Intizom

• - Intizom rahbar bilan xodim o’rtasida o’zaro hurmatni, quloq
• solishni talab qiladi. Shartnomalarning so’zsiz bajarilishini
• taqozo etadi.

• 4.

• Yakkaboshchilik

• - Xodim bevosita boshlig’idan buyruq olishi kerak.

• 5.

• Yo’nalishning
• bir xilligi

• - Yagona maqsad doirasida faoliyat ko’rsatayotgan har birguruh, yagona reja asosida ishlashi va bitta
• rahbarga ega

• bo’lishi kerak.

• 6.

• Shaxsiy

• manfaatlarni

• umumiymanfaatga

• bo’ysundirish

• - Alohida xodim yoki guruhning manfaatlari bir-biriga zid
• kelmasligi kerak.

• 7.

• Xodimlarnitaqdirlash

• - Xodimlarning ishonchini qozonish va ularning hamdardliginioshirish uchun ularga adolat yuzasidan
• barcha mehnatiga haq

• to’lash lozim.

• 8.

• Markazlashish

• - Hamma o’z o’rnida bo’lishi va o’z burchini ado etishi lozim.

• 9.

• Boshqaruvdagi

• ierarxiya

• -Bunda quyi daraja yuqoridan nazorat qilinadi va yuqorigabo’ysunadi.

• 10.

• Tartib

• -hamma o’z o’rnida bo’lishi va o’z burchini ado etishi lozim.

• 11.

• Adolat

• -Tashkilotda adolatning hukm surishi-bu qonunning ustuvorligibilan rahmdillikning uyg’unlashuvi.

• 12.

• Xodim uchunish joyining

• doimiyligi

• - Yuqori darajadagi qo’nimsimzlik tashkilot faoliyati
• samaradorligini pasaytiradi. O’z ish joyini mustahkam egasi

• bo’lish harakatida bo’lgan oddiy rahbar bir joyda muqim
• ishlashni istamaydigan iste'dodli rahbardan ming chandon
• yaxshi.

• 13.

• Tashabbus

• -Tashabbus-bu tom ma'noda rejani ishlab chiqish va uning o’z
• vaqtida bajarilishini ta'minlashdir.

• 14.

• Korporativ ruh

• -Ittifoq-bu kuch. U esa xodimlar o’rtasidagi hamjihatlikning vamanfaatlarning hamohanglashuvi natijasi
• bo’lishi mumkin.

• 2.4. Insoniy munosabatlar maktabi namoyondasi D. Mak Gregorning X va Y

• nazariyasi"Ilmiy menejment" va "mumtoz menejment" namoyandalari mehnatni ilmiy tashkil qilish
• usullarini ishlab chiqishdi va mehnatni texnokratik boshqarilishiga asos solishdi. Bu usulga ko’ra:

• rahbarning xodimga bo’lgan munosabatlari alohidalashtiriladi;
• mehnatni rag’batlantirish qat'iy normalashtirildi;

• mehnatni rejalashtirish va nazorat qilish qat'iylashtirildi;
• mehnatni "jismonan majburlash" joriy qilindi;

• yollanma ishchidan "fikrsiz robot" sifatida foydalanish usuli qat'iy o’rnatildi.

• Mehnatni texnokratik boshqarish usuli yollanma ishchilarning mehnat unumdorligini oshirishda g’oyatda
• samarador va maqbul usul sifatida ko’p yillar davomida xizmat qildi. Ayniqsa, bu usul G. Ford zavodlarida
• yuqori rivojlanishga erishdi. Uning boshqa izdoshlari ishlab chiqarishni uzluksiz-konveyner usulida tashkil
• etish orqali boshqarishni markazlashtirishga, mehnatni ilmiy tashkil etishga, unumdorlikni keskin
• oshirishga erishdilar.1850-1860 yillarda fan-texnika omilining kuchayishi mehnatni tashkil qilish va uni
• boshqarishda qo’llanilayotgan texnokratik usulning takomillashtirilishini taqozo etdi. Fan texnika
• taraqqiyoti yangi texnologiyalarning kirib kelishini jadallashtiradi.

• Endi ishchi kuchiga bo’lgan munosabat tundan o’zgaradi. Shunday bir sharoitla 1820-1830 yillari AQShda
• ilmiy va mumtoz menejmentlarga muqobil harakat sifatida "teylorizm"ga qandaydir darajada qarshi
• yangi nazariya -"insoniy munosabatlar" maktabi paydo bo’ldi. Bu maktabga amerikalik jamiyatshunos va
• ruhshunos E. Meyo (1880-1949) asos soldi.

• Bu maktab nuqtai nazaridan:

• ishchi - bu fikrsiz robot emas, balki obro’-e'tiborga, o’z-o’zini hurmat qilishga, o’z qadr-qimmatini his
• etishga;

• boshqa kishilar tomonidan ma'qullanishga, shaxsiy maqsadlar va manfaatlarga erishishga intilishda
• muayyan ijtimoiy ehtiyojlarga ega bo’lgan individdir.

• Ayni individlar kompaniya va firmalarning manbai ekanligidan kelib chiqib, insoniy munosabatlar
• maktabi boshqaruvining:

• tashabbuskorlikdan;

• ishchilar bilan hamkorlikdan;

• kompaniyadan "birdamlik ruhi" va "mushtaraklik tuyg’usi"ni shakllantirishdan foydalanish hamda ularni
• rag’batlantirishga asoslangan tegishli usullarni ishlab chiqdi.

• Amerikalik olim D. Mak-Gregor (1906-1964) "inson munosabatlari" maktabining atoqli

• namoyandalaridan hisoblanadi. U inson xulq-atvorining ikki modeli, xodimning o’z mehnatiga ikki xil
• munosabatda bo’lishi mumkinligini inobatga olib X (iks) va U (igrik) nazariyasini yaratdi.X (iks)
• nazariyasiga ko’ra, namunaviy yollanma ishga - tabiatdan yalqov bo’lgan kishi, shu sababli u topshirilgan
• ishdan bo’yin tovlashga urinadi, unda izzattalablik, mas'uliyat sezish, fahm-farosat etishmaydi. Bunday
• holatda xodimni doimo majburlash, nazorat qilish, jazolash va jarima solish qo’rqitib turish zarur.

• Y (igrik) nazariyasi birinchisiga qarama-qarshi: yollanma ishchilar tabiatan faol, ularga tashabbuskorlik va
• uddaburonlik, o’z zimmasiga mas'uliyat olish salohiyati xosdir. Bunday holda menejerning vazifasi
• kishilar o’z maqsad va manfaatlariga g’oyat maqbul tarzda erishadigan shart-sharoitni yaratishdan iborat
• bo’lgan. Kompaniyaning siyosati va istiqboli esa xodimlarning xulq-atvoriga asoslangan holda tashkil
• etilishi kerak. Bu nazariyaga muvofiq keluuchi ishchini rag’batlantirish va unga qulay muhit yaratib
• berishgina kifoya qiladi.

• Albatta, har ikkala nazariya ham faqat nazariyadir. Amaliyotda ular sof ko’rinishda uchramaydi. Inson
• murakkab va ziddiyatli mavjudot. U o’zida ham birinchi, har ikkinchi modellar sifatini mujassamlashtiradi.
• Boshqarishning yuksak san'at ekanligi ham ana shu ikki jihatni uyg’unlashtirishdir.

• 2.5. “Tizimli” yoki zamonaviy menejment mohiyatiXX asrning 60-80-yillarida g’arbda zamonaviy
• menejment rivojlana boshlandi. g’arb nazariyotchilari boshqaruvning ijtimoiy tizimlar maktabini tashkil
• qilish maqsadida:

•  tizimli yondoshuv asoslarini ishlab chiqishdi;

•  yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini ko’rib chiqishdi;
•  bir qancha o’zgaruvchi omillarning boshqaruvga ta'sirini o’rganishdi.

• Bu maktab namoyandalari (amerikalik Ch. Barnard, G. Saymon) zamonaviy menejmentda quyidagi to’rt
• yondoshuvni asoslab beradi:

• 3-jadval. "Tizimli" yoki zamonaviy menejment

• №

• Boshqarishga
• yondoshuv turlari
• Izoh

• 1.

• Tizimli yondoshuv

• - Tizim-bu bir-biri bilan o’zaro bog’langan qismlarmajmuidir. har bir qism yaxlit tizimning o’zgarishiga
• o’z hissasini qo’shadi. Tashkilot-bu yaxlit ochiq
• tizimdir. Uning taqdiri tashqi va ichki muhitga
• bog’liq. Tashkilotni boshqarishga tizimli

• yondoshuvda asosan uning ichki muhitiga (iqtisodiy,
• ilmiy-texnik, ijtimoiy-siyosiy), e'tibor beriladi.

• 2.

• Vaziyatli yondoshuv

• - Garchi tizimli yondoshuvda yaxlit tashkilot qanday
• qismlardan tashkil topgan degan savolga javob
• topolsak-da, bu o’rinda qismlarning qaysi biri
• muhim, qaysi biri ikkinchi yoki uchinchi darajali
• degan savol ko’ndalang turmaydi.

• - Yaxlitning qaysi bir qismi o’ta muhim degan
• savolga vaziyatli tahlil javob beradi. Bunda
• tashkilotning ichki tarkibidagi o’zgarishlar tashqi
• muhitning ta'siri bilan bog’lab o’rganiladi. Ammo
• turli darajadagi vaziyat turli darajadagi bilimni talab
• qiladi.

• 3.

• Funktsional yondoshuv

• - Boshqaruvga tashkiliy mexanizmlarning eng
• oqilona yo’llarini ishlab chiqish imkonini beradi. Shu
• nuqtai nazardan boshqarish quyidagi funktsiyalarni
• bajaradi:

• - rejalashtirish;

• - tashkillishtirish;

• - rahbarlik qilish;

• - muvofiqlashtirish;

• - nazorat qilish va hk.

• 4.

• Miqdorli yondoshuv

• - Bunday yondoshuvda asosan:
• -menejmentning operatsion printsipiga;
• -qaror qabul qilish nazariyasi printsiplariga;
• -matematik yoki ilmiy menejment kabilarga e'tibor
• qaratiladi.

• Miqdorli yondoshuvdagi boshqarish jarayonida
• nafaqat matematik; statistika, kibernetika,
• muhandislik fanlari bilan sotsiologiya birga
• ruhshunoslik, tizimlar nazariyasi kabi fanlardan ham
• keng foydalaniladi.

• Zamonaviy menejmentning maqsadi qaror qabul qilish jarayonini electron hisoblash texnikasi hamda
• eng yangi matematik usul va vositalarni qo’llagan holdatadqiq qilishdir. Tizimli menejment qarorlarning
• oqilonaligini ta'minlashni o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi.

• 2.6. O’rta Osiyoda menejmentning nazariy asoslari va tamoyillariO’rta Osiyoda menejmentning nazariy
• asoslari va uning asosiy printsiplari qadim zamonlarda ham u yoki bu ko’rinishda mavjud bo’lgan. Ammo

• ular Amir Temur hukmronligi davriga kelib ma'lum shaklni kasb etgan, bunga Amir Temurning "Temur
• tuzuklari" asari yorqin misol bo’la oladi.

• "Temur tuzuklari" jahonga mashhur asardir. Uning qo’lyozma nusxalari dunyoning deyarli barcha
• mamlakatlari (Hindiston, Eron, Angliya, Daniya, Frantsiya, Rossiya, Frantsiya, Germaniya, Armaniston,
• O’zbekiston va b.) kutubxonalarida mavjud. Asar ikki qismdan iborat.

• Birinchi qism Amir Temurning o’z davlatini barpo etish uni har jihatdan mustahkamlash, mukammal
• qurollangan qudratli qo’shin tuzish borasida tadbiq etgan "tuzuklari" va rejalaridan iborat bo’lib, unda
• hatto qo’shinning jangovor saflanish tartibi ham maxsus jadvallar orqali ko’rsatib berilgan.

• Asarning o’n uch qism (kengash)dan iborat ikkinchi bobida esa Sohibqironning kuchli feodal davlatni
• barpo etish, qo’shin tuzish va dushman lashkarini sindirish yuzasidan tuzgan kengashlari va amalga
• oshirgan ishlar o’z ifodasini topgan.

• "Tuzuklar" muallifning fikricha, har bir sohibi toj davlat va jamiyatni ma'lum ijtimoiy-siyosiy guruhga
• tayangan holda boshqarishi lozim.

• Davlatni idora qilishda vazirlar, amirlari va viloyatlarda o’tirgan noiblarning roli benihoya katta bo’lgan.
• Shuning uchun ham Amir Temur ularni tanlash va vazifalarga tayinlash ishiga alohida ahamiyat bergan.
• Ular Sohibqironning fikricha sadoqatli, axloqiy pok, adolatpesha, tinchliksevar va tashabbuskor odamlar
• bo’lishi kerak. "Tuzuklar" muallifining fikriga ko’ra, masalan, vazirlar to’rt sifatga ega bo’lishlari shart:

• 1. Asillik, toza nasllik va ulug’vorlik.
• 2. Aqlu farosatlik.

• 3. Sipoh bilan raiyat ahvolidan boxabarlik va ularga g’amxo’rlik ko’rsatish, ular bilan yaxshi muomalada
• bo’lish.

• 4. Sabru bardoshlilik, muloyimlik.

• "Tuzuklar"da keltirilgan ma'lumotlarga ko’ra Amir Temur o’z davlatini, bir uchi Chinu Mochin va ikkinchi
• uchi Shom hududida bo’lgan ulkan malakatni bor-yo’g’i etti nafar vazir yordamida boshqargan.

• Bular 4-jadvalda berilgan:

• №

• Vazirlar

• Vazirlarning vazifasi

• 1.

• Mamlakat va raiyat

• vaziri

• - Bu vazir el-yurtning muhim ishlarini, kunda chiqibturadigan muammolarni, raiyat ahvolini, olingan hosil,

• daromadning miqdori, oliq-soliq, davlat harajatlari, el-
• yurtning obodonchiligi va aholining farovonligi qay
• darajada ekanligidan oliy hukmdorni xabardor qilib turgan.

• 2.

• Sipoh vaziri

• - Sipohiylarning maosh va tanholarini boshqargan, uning
• qiyinchilik va parishonlikka tushib qolmasligining chora-
• tadbirlarini ko’rgan, sipoh ahvolidan doimo podshohni
• ogoh etib turgan.

• 3.

• Mol-mulk, daromad,harajatlar vaziri

• - Turli sabablarga ko’ra egasiz qolib ketgan er-suv vamol-mulkni boshqargan, zakot va boj yig’imiga
• mutasaddilik qilgan.

• 4.

• Sarkori hossa va

• saltanat ishlarini

• yurituvchi vazir

• - Podshohga qarashli er-suv va mol-mulk, shuningdek
• davlat muassasalarining faoliyatini nazorat qilib turgan.

• 5.

• Qozikalon

• -Adliya muassasalarini boshqargan

• 6.

• Jalol ul-islom

• -Podshohning favqulodda huquqlarga ega bo’lgannazoratchisi.

• 7.

• Vaziri devoni insho

• -Turli mamlakatlar bilan olib boriladigan yozishmalardevonining boshlig’i.

• El-yurtning obodonligi, salatanatning ustuvorligi ko’p jihatdan mana shu vazirlarga bog’liq bo’lgan.
• Boshqaruv tizimining shu tariqa oqilona tashkil etilishi uning negizida inson manfaatlari yotganligi, davlat
• siyosatining boshqaruvga ijobiy ta'siri dunyoda buyuk davlat paydo bo’lishi bilan yakunlanadi.

• Bu markazlashgan buyuk, iqtisodiy barkamol, siyosiy barqaror davlatning shakllanishiga olib kelgan
• boshqaruv nazariyasi faqat u davlatdagina emas, balki boshqa o’lkalarda ham davlatni ilmiy boshqarish
• nazariyasi sifatida qo’llanila boshlandi.

• Qisqa xulosalarBoshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamonlarga borib taqalib, Yu.
• Tsezar, A. Makedonskiy, Turkistonda esa o’rta asr davrida Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab
• shakllana boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy bo’lib, asosan harbiy tavsifga ega edi.

• XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr chegarasida texnika va texnologiyaning takomillashuvi, ishlab
• chiqarishning keskin o’sishi boshqarishni murakkablashtirib yuboradi va uni maxsus bilimlarini talab
• etuvchi, faoliyatning maxsus sohasiga aylantirdi. Ushbu muammolarni hal etish uchun boshqaruv
• sohasidagi tajribani umumlashtirish, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarishning samarali usullarini
• izlashga olib keldi. Natijada boshqaruv to’g’risidagi ilm, fan vujudga keldi.