Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dekorativ-tətbiqi sənət
Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin tarixi çox qədimdir. Azıx mağarasından (Alt Paleolit dövrü) tapılmış əşyalar, Qobustan (Yuxarı Paleolit dövrü) və Gəmiqaya təsvirləri (Tunc dövrü) Azərbaycan ərazisində yurd salmış insanların hələ uzaq keçmişlərdə bədii yaradıcılıqla məşğul olduğunu göstərir. Qazax şəhəri yaxınlığındakı Babadərviş və Naxçıvan ərazisindəki I Kültəpə qədim yaşayış məskənlərindən e.ə. 53-cü minilliklərə aid bəzəkli məişət əşyaları, heyvan fiqurları, üzərində həndəsi naxışlar və quş təsvirləri olan cilalı gil qablar, mis məmulatlar aşkar edilmişdir. Dulusçuluq, şüşə məmulatı, oyma naxışlı daş, ağac nümunələri, bədii metalişləmə, keçəçilik, həsir, bədii parça və tikmələr, toxuculuq, xalçaçılıq, zərgərlik və s. Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin ən geniş yayılmış sahələrindəndir. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti ustalarının məharəti daş üzərində oyma (qəbir daşları, kiçik plastika və s.), zərgərlik (tökmə-qəlib, kəsmə şəbəkə, şəbəkə, qara-savad və s. üsullarla düzəldilən zinət əşyaları), toxuculuq sənəti, parça və tikmələrdə, xüsusilə bu sənətin ən inkişaf etmiş sahəsi olan xalçaçılıqda bədii şəkildə əksini tapmışdır. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti bir çox inkişaf mərhələləri keçmiş, siyasi, iqtisadi və ictimai quruluşdan asılı olaraq müxtəlif forma və bədii xüsusiyyətlər əldə etmişdir. Azərbaycan incəsənətinin formalaşmasında qədim azərbaycanlıların fəlsəfi və dini görüşlərini özündə əks etdirən totemizm, animizm, şamanlıq, 7 ulduza sitayiş və bundan yaranan zərdüştilik, Qafqaz Albaniyasında bizim eranın 4 əsrindən xristianlıq, VIII əsrdən islam dini mühüm rol oynamışdı. Orta əsrlərə aid Azərbaycan dulusçuluq sənətinin nümunələri (şirli və şirsiz saxsı qablar, kaşı, kuzə, piyalə, muncuq, sürahi və s.), metal məmulatlar (qızıl və gümüş qablar, dəmir, mis və bürüncdən aftafaləyən, nimçə, dolça və s.) orijinal forması, bəzəklərinin müxtəlifliyi, həndəsi, nəbati ornamentlərinin zənginliyi ilə fərqlənir. Dulusçuluq məmulatları ölçüsü, forması, üzərindəki naxışları, materialı və hazırlanma texnologiyasına görə boyalı, cilalı, fiqurlu, şirəli, basmanaxışlı, yapışmanaxışlı, minalı keramika kimi qruplaşdırılmışdır. Naxçıvan ərazisi q ımııaZba ıas 77 qabların üzərində anqobla rəsm çəkilməsi, yaxud anqoblanmış yerlik üzərində müxtəlif boyalarla təsvirin işlənməsi, eləcə 78 nadir nümunələri hazırda dünyanın ən böyük muzey və şəxsi kolleksiyalarında saxlanılır (Parisin Luvr, Londonun Viktoriya və Albert, İstanbulun Topqapı, Moskvanın Şərq Xalqlarının İncəsənəti Muzeyi və s.). Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı və Bakı sənətkarlarının metaldan düzəltdikləri məişət əşyaları, silahlar, bəzək nümunələri yüksək qiymətləndirilirdi. Azərbaycan sənətkarlarının hazırladıqları silahlar (xəncər, qılınc, qalxan) və zirehli geyimlər (dəbilqə, dirsəklik və s.) xüsusilə metalişləmə sənətinin müəyyən sahələrində nəinki ayrı-ayrı sənətkarların, hətta bütöv şəhərlərin ixtisaslaşmasına rəvac vermişdir. Ərdəbil şəhərinin inkişaf etmiş bədii metal mərkəzlərindən sayılmasına baxmayaraq, Şeyx Səfi türbəsinin gümüş barmaqlığını bu sahədə daha səriştəli olan Gəncə sənətkarları, İçərişəhərin dəmir darvazalarmı isə Naxçıvan ustaları düzəltmişlər. Bədii metal məmulatlarının üzərində adi sənətkarlarla yanaşı, məşhur rəssamlar da işləmişdilər. Moskvada Kremlin Silah Palatasında saxlanılan bədii qalxan (təbrizli usta Məhəmməd Mömin, XVI əsr) Azərbaycan metalişləmə sənətinin nadir nümunələrindəndir. Əvəzsiz sənət əsəri olan bu qalxan qırmızı poladdan döyülərək üzəri daş-qaş və qızılla bəzədilmişdir. Səthində 42 dairəvi cığır açılmış, bunların içərisində müxtəlif ov, müharibə səhnələri, heyvanlar aləmindən süjetlər və s. təsvir olunmuşdur. Rəsmlər içərisində Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının motivləri ilə bağlı kompozisiyalar daha maraqlıdır. Naxçıvan, Laçın, Ağdam, Gəncə, Mingəçevir, Qazax, Lerik və s. yerlərdən tapılmış XVI-XVII əsrlərə aid daş qoç və at fiqurları, süjetli qabartma heykəllər Azərbaycan incəsənətinin maraqlı nümunələridir. Daş fiqurlara Azərbaycanın cənubundan tutmuş şimal-qərb bölgələrinədək bir çox yerlərdə rast gəlinir. Ermənistan və Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərində də bu cür fiqurlara təsadüf olunur. XVI-XVII əsrlərə aid edilən və Azərbaycanın, əsasən, qərb rayonlarının dağətəyi kəndlərində tapılmış süjetli qabartmalarla bəzədilmiş oyma naxışlı daş sənduqələrin (qəbirüstü daşlar) əksəriyyətində dəfn edilənin şücaət və məharətini göstərən səhnələr həkk olunmuşdur. Mingəçevir, Laçın və Zəngəzur ərazilərində təsadüf edilən sənduqələrin üzərində şamanların dini mərasimi, qədim tayfalarda zoomorf anlayışlarla əlaqədar meydana gəlmiş quş onqonunun (toteminin) və zərdüştiliklə əlaqədar ayinlərin təsvirləri diqqəti cəlb edir. XVII əsrdə dekorativ-tətbiqi sənətin xalçaçılıq, şəbəkəçilik və misgərlik kimi növləri daha çox yayılmışdı. XVII-XIX əsrlərdə Təbriz, Gəncə, Şəki, Şuşa, Şamaxı və Bakı şəhərlərində xüsusi misgərlər məhəlləsi mövcud idi. Misdən bəzəkli, orijinal formalı qab-qacaq düzəldilirdi. Azərbaycanda misgərlik sənətinin mərkəzi Şamaxı xanlığına daxil olan Lahıc idi. XIX əsrdə Lahıcda 200-dək misgər emalatxanası olmuşdur. Lahıc ustaları məişət əşyalarmı (dolça, satıl, sərnic, məcməyi, sərpuş, güyüm, - t] a, |