Mavzu: umumiy sport patologiyasi asoslari reja. Patologik (kasallik) holat haqida tushuncha


Sportchilarda patologik holatni o’ziga xosligi o’ziga xosligi



Yüklə 27,19 Kb.
səhifə2/5
tarix14.12.2022
ölçüsü27,19 Kb.
#74853
1   2   3   4   5
UMUMIY SPORT PATOLOGIYASI ASOSLARI

Sportchilarda patologik holatni o’ziga xosligi o’ziga xosligi

Kasallikning ijtimoiy sabablari Odamning yashash, mehnat qilish, o`qish sharoitining noqulay bo`lishi, odam madaniyatining pastligi bilan bog`liq bo`lgan sil, giyohvandlik, OITS, tanosil (zaxm, so`zak) kasalliklari kiradi.
Alimentar kasalliklar Odamning ovqatlanish tartibi buzilishi bilan bog`liq. Ovqat miqdorining yetishmasligi, sifatsizligi, ya`ni ovqat tarkibida oqsil, vitaminlar va boshqa moddalarning yetishmasligi. Buning natijasida odam ozadi, kamqonlik yuzaga keladi, ish qobiliyati pasayadi, bolalarning o`sishi va rivojlanishi orqada qoladi. Aksincha, ovqatni ko`p iste`mol qilish, ayniqsa uglevodli va yog`li taomlarni me`yoridan ortiq iste`mol qilish tufayli, semirish, qandli diabet va boshqa kasalliklar vujudga kelishi mumkin. Harakatlanishning kamligi (gipodinamiya) tufayli semirish, ateroskleroz, gipertoniya, osteoxondroz, artroz, yurakning ishemik kasalliklari yuzaga kelishi mumkin. Harakatlanishning me`yoridan ortiqligi (giperdinamiya), ya`ni og`ir jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilarda, sportchilarda zo`riqish holati kuzatiladi. Bunda miya, o`pka, yurak-tomir, muskul, bo`g`im, suyak kabi hayotiy muhim to`qima-a`zolarning og`ir kasalliklari vujudga kelishi mumkin. Psixogen kasalliklar. Me`yoridan ortiq aqliy mehnatdan zo`riqish, g`am-tashvish, qo`rquv, tez-tez hayajonlanish, uyqusizlik kabi holatlar oliy nerv faoliyatini (bosh miya po`stloq qismining nerv hujayralari faoliyatini) zo`riqtirib, bosh miya po`stloq va po`stloq osti nerv markazlari faoliyatining buzilishiga olib keladi. Buning natijasida nevroz (nevrosteniya, isteriya, psixosteniya), gipertoniya, yurakning ishemik, stenokardiya, miokard infarkti, miya insulti va boshqa kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Kasallikning ichki sabablari Kasallikning ichki (endogen) sabablariga nasl kasalliklari kiradi. Nasl kasalliklarini dunyoda birinchi bo`lib, 1865 yilda chex olimi Iogan Gregor Mendel aniqlagan. Odam organizmi barcha hujayra, to`qima-a`zolarining tuzilishi, faoliyati, barcha hayotiy jarayonlarining har bir odamga xos xususiyatlari avloddan-avlodga (nasldan-naslga) beriladi. Nasldan-naslga o`tish qonunlarini genetika fani o`rganadi.
Nasldan-naslga o`tish xususiyatlarining moddiy asosi xromosomalar va genlar hisoblanadi. Xromosomalar odam organizmining (barcha mavjudotlar ning) hujayralar yadrosida joylashgan. Barcha hayvon, hashorat organizmining har bir turi uchun xromosomalarning o`ziga xos shakli va soni bo`ladi. Odam organizmning hamma somatik hujayralari yadrosida 46 ta xromosoma bo`lib, har bir xromosoma tarkibida ko`plab genlar joylashgan. Somatik hujayralardan farqli o`laroq, erkak va ayol jinsiy hujayralarida 23 tadan xromosomalar bo`ladi. Bularning 22 tasi autosomalar bo`lib, ular ota-ona organizmning nasl belgilarini homilaga (bo`lg`usi bolaga) o`tkazadi. Jinsiy hujayralarning 23-nchi xromosomasi yangi bunyod bo`lgan homilaning jinsini belgilaydi. Ayol jinsiy hujayrasidagi 23- nchi xromosoma X (iks), erkak jinsiy hujayrasidagi 23- nchi xromosoma X yoki Y (iks yoki igrik) bo`ladi. Genetika fanining aniqlashiga ko`ra 1500 ga yaqin nasl kasalliklari bor.
Nasl kasalliklari ikki guruhga bo`linadi:
1.Genlar orqali beriladigan nasl kasalliklari.
2.Xromosomalar orqali beriladigan nasl kasalliklari.
Genlar orqali beriladigan nasl kasalliklariga quyidagilarni misol sifatida ko`rsatish mumkin:
1. Albinizm- teri, ko`z, sochning rangsizligi (oppoq bo`lishi).
2. Daltonizm – ko`zning rang ajratish qobiliyati buzilishi.
3. Gemofiliya – qonning ivish xususiyati pasayishi tufayli vaqti-vaqti bilan burundan qon ketish. Yengil shikastlanganda ham jarohatdan ko`p qon ketishi.
4. Kar-soqovlik.
5. Shizofreniya- og`ir psixik kasallik.
Xromosoma kasalligi hujayra yadrosidagi xromosomalar shakli va sonining o`zgarishi, ya`ni tabiiyga nisbatan ko`payishi yoki kamayishi natijasida yuzaga keladi. Xromosomalar orqali beriladigan irsiy kasalliklarga Daun kasalligi misol bo`ladi. Bunda xromosomalar soni 47 ta bo`ladi. Daun kasalligi bilan tug`ilgan bolaning tashqi qiyofasida quyidagi o`zgarishlar bo`ladi: ko`zlari kichik, burni kichik va orqa tomoni pachoq, tili katta, qo`l-oyoqlari kalta, aqliy qobiliyati rivojlanmaydi. Daun kasalligida xromosomalar sonining 46 ta o`rniga 47 bo`lib qolishi quyidagi sabab bilan bog`liq. Erkak va ayol jinsiy hujayralari xromosomalari ayol tuxum yo`lida qo`shilishi natijasida yangi hujayra (homila) paydo bo`ladi. Ayol va erkak jinsiy hujayrasidagi 23 tadan xromosomalar yangi hujayrada (homilada) 46 ta xromosomani hosil qiladi. Ammo, bu hujayra tuxum yo`lida bo`linib, ko`payishi jarayonida, bo`lingan hujayradagi 46 ta xromosomaning 2 tomonga, ya`ni ikkita yangi hosil bo`lgan hujayraga noto`g`ri taqsimlanishi - bir tomonda 47 ta, ikkinchi tomonda 45 ta bo`lishi, bo`lg`usi homilada Daun kasalligini yuzaga keltiradi. Homilada Daun kasalligi vujudga kelishining ikkinchi sababi, ayol jinsiy hujayrasi yadrosidagi 23-nchi xromosomaning ayol homilador bo`lishidan oldingi davrda mutatsiyaga uchraganligidir. Ayolning yoshi qancha katta bo`lsa, uning jinsiy hujayrasi yadrosidagi xromosomalar shuncha ko`proq va kuchliroq mutatsiyaga uchraydi. Natijada paydo bo`lgan homilaga mutatsiyalangan xromosoma berilib, u Daun yoki boshqa nasl kasalligiga uchraydi. Demak, chaqaloqning nasl kasalligi bilan tug`ilishiga sabab, kasallangan xromosoma va genlarning avloddan-avlodga berilishi bilangina bog`liq bo`lmay, balki erkak va ayol (bo`lajak ota va ona) ning hayoti jarayonida nosog`lom turmush tarzi tufayli, ularning jinsiy hujayralaridagi xromosoma va genlarning mutatsiyaga uchrashi natijasida ham vujudga kelishi mumkin ekan. Ba`zi nasl kasalliklari bolalik davrida sezilmaydi, ya`ni kasallik yashirin kechadi. Yashash jarayonida tashqi muhitning zararli ta`sirlari, nosog`lom turmush tarzi tufayli yashirin kechayotgan nasl kasalligining belgilari, bolaning yoshi ulg`ayganda namoyon bo`ladi. Demak, agar bolaning yashash sharoiti yaxshi bo`lsa, uni turli xil zararli kimyoviy moddalar va kasalliklardan saqlansa, u sog`lom turmush tarzi qoidalariga amal qilsa, unda ota-onadan berilgan va yashirin kechayotgan ba`zi nasl kasalliklari katta bo`lganida ham namoyon bo`lmasligi mumkin.
Reaktivlik - biror tashqi ta`sirga, odam organizmning javob qaytarish xususiyatidir. Bu tashqi muhitning turli xil noqulay ta`sirlariga organizmning moslashish qobiliyatini belgilaydi. Reaktivlik bosh miya hujayralarining qo`zg`aluvchanligi yuqori bo`lganda oshadi, nerv hujayralari qo`zg`atuvchanligi pasayganda pasayadi. Oddiy qilib aytganda, odam kayfiyati yaxshi bo`lganda reaktivlik oshadi, kayfiyat yomonlashganda esa reaktivlik ham pasayadi. Jismoniy mashg`ulotlar reja asosida, uslubiy jihatdan to`g`ri va gigiyenik qulay sharoitda bajarilsa, kayfiyati yaxshi bo`lsa, sportchi organizmining reaktivligi oshadi, mashg`ulot unumdorligi yuqori darajada bo`ladi. Aksincha, mashg`ulot noto`g`ri reja va uslub bilan gigiyenik jihatdan moslashmagan sharoitda o`tkazilsa, sportchi organizmining reaktivligi va ish qobiliyati pasayadi. Natijada sportchida charchash, o`ta charchash, zo`riqish holatlari, hatto shikastlanish yuzaga kelishi kuzatiladi.
Rezistentlik – kasallik qo`zg`atuvchi omil ta`siriga odam organizmi chidamliligining oshishidir. Reaktivlik va rezistentlik bir-birini to`ldirgan holda, odam organizmini tashqi muhitning noqulay ta`sirlariga qarshilik ko`rsatish, o`zini himoya qilish xususiyatini belgilaydi. Immunitet. Odam organizmining yuqumli kasallikka berilmaslik xususiyati, ya`ni organizm o`zini yuqumli kasallikdan himoya qilish xususiyatidir. Immunitet xususiyati hamma odamlarda bir xil bo`lmaydi. Sog`lom, jismoniy chiniqqan, bolalik va o`smirlik davrida jadval bo`yicha hamma emlashlarni qabul qilgan odamlarda immutet kuchli, mustahkam bo`ladi. Aksincha, jismoniy chiniqmagan, zaif, bolalik va o`smirlik davrida hamma emlashlarni qabul qilmagan odamda, immunitet kuchsiz bo`ladi. Ayrim odamlarda, ya`ni tez-tez kasallanadigan, uzoq muddat davomida xastalik tufayli zaiflashgan, o`ta charchagan, ovqatlanishining sifati past bo`lgan odamda immunitet umuman bo`lmasligi, yoki avval hosil bo`lgan immunitet, organizm zaiflashganligi tufayli yo`qolishi mumkin. Bunday odamlar yuqumli kasalliklarga o`ta beriluvchan bo`ladilar (OIV/OITS bilan kasallangan odamda immutet mutloq yuqoladi).



  1. Yüklə 27,19 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin