Mavzu: J. B. Lamarkning

Lamark ta’limotida tabiiy sistema va tur masalasi. Lamarkning asosiy maqsadi tabiat hodisalarini o’zaro bog’liq holda, ya’ni ularning haqiqiy tartibini ifodalaydigan tabiiy munosabatlarni o’rganishdan iborat bo’lgan. Sun’iy ravishda tuzilgan sistemalar esa tabiatni o’rganishga salbiy ta’sir ko’rsatgan, xolos. Tabiatdagi haqiqiy tartibni kashf etish deganda, Lamark organizmlar qon-qarindoshligini ifodalovchi genetik munosabatni, genealogik klassifikatsiyani tushunadi, Organizmlar orasidagi genetik munosabat qancha uzoq bo’lsa, ular o’rtasidagi umumiylik ham shuncha kam bo’ladi. Organizmlar tashqi tomondan ko’p yoki oz o’xshashligiga qarab turlar, avlodlar, turkumlar, sinflarga birlashtiriladi. Bunday usulda guruhlash, albatta, organizmlarni o’rganish bilan bog’liq bo’lsada, tabiiy holatni aks ettirmaydi, shu sababli ham bu tarzda guruhlash sun’iy va shartli hisoblanadi. Lamark fikricha, sinf, turkum, avlod, tur kabi sistematik kategoriyalar sun’iy, real emas. Tabiatda faqat individlar — shaxslar real xolos.
Lamark hayvonot olamidagi tabiiy tartibni aniqlashni, o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan va shu sababli organizmlarning qon-qarindoshligiga asoslangan genealogik klassifikatsiyani ilgari surgan. Agar tabiatda turli sinflar, turkumlar, oilalar o’rtasida keskin chegara bo’lmasa, tabiiyki, hamisha tur orasida ham chegarani topish qiyin. SHunga ko’ra, ba’zan tabiatshunos olimlar bir-biriga yaqin turlar chegarasini aniqlashda qiyinchilikka duch keladilar. Masalan, lishayniklar, ituzum, geranь, tungi kapalaklar, pashsha, kuya, yaydoqchilar, uzuntumshuqlilarning bir-biriga yaqin turlari o’rtasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Bu qiyinchilik muayyan turlarga kiradigan individlar o’zgarishidan, turlar, tur xillari o’rtasida oraliq formalar bo’lishidan, turlar doimiy harakatda va rivojlanishda ekanligidan dalolat beradi. Turlar o’zgarganligi sababli tabiatda faqat ko’z ilg’amaydigan oraliq formalarga ega qator individlar mavjud. Turlar orasida ba’zan uzilish bo’lishini Lamark to’plangan materiallarning kamligi bilan izohlaydi.
Tur xillari, kenja turlarning mavjudligi ham turlarning doimiy emasligidan, ularning o’zgaruvchanligidan dalolat beradi. Lamark fikriga ko’ra, tabiatda turlar juda sekinlik bilan o’zgaradi. SHu sababli ham uni kuzatish qiyin, inson turlarning o’zgarish jarayonini emas, balki natijasini biladi, xolos. Lamark turlarning o’zgarmasligi haqidagi fikr noto’g’riligini isbotlash maqsadida inson umri juda qiska, turlarning o’zgarishi esa uzoq muddatli jarayon, deb uqtiradi.
Turlar o’zgarishida vaqt asosiy omil sifatida muhim ahamiyatga ega. Lamark turlar doimiy, ular orasida keskin chegara bor, degan kreatsionistik tushunchaning noto’g’riligini isbotlashni asosiy maqsad qilib qo’ygan bo’lsada, lekin bu muammoni hal etishda metafizik qarashlardan to’liq uzoqlasha olmadi. U tabiatda haqiqatan ham turlar o’rtasida real chegara borligini tushuntirish o’rniga bunday reallikni inkor etdi. Uning fikricha, tabiatda individlar nobud bo’ladi, lekin turlarning tabiiy o’limi yuz bermaydi. Ular muhit sharoitiga muvofiq o’zgaradi, xolos.