Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Suwdiri
radioaktivligi. Ayirim suw hawizlerinde ushiraytugm ionli radiaciya gidrobiontlarga keri ham paydali tasir etiwi mumkin. Radioaktiv zatlardin koncentraciyasi «kyuri» menen olshenedi. Suw hawizlerinde radioaktiv zatlardan yaki radionuklid (radioizotoplar) dan stronciy-90, ceziy-137, ittriy-91, ceriy-144, cirkoniy-96, niobiy-95 siyaqhlar ushiraydi. Olar suwdin joqari qatlammda kop toplanadi. Maselen, suw saqlagishlan suw betinde payda bolatugm sharlarda radioaktiv zatlardin mugdan 10"3 kyuri/1, suwda bolsa 5-10"12 kyuri/1 ga (yagmy 5 mm ese kem) jetedi. Kopshilik suw ortaligi organizmleri juda kop mugdarda radioaktiv ham basqa zatlardi saqlaw, toplaw qabiletine iye. Maselen, suwda 0,001 mg/1 mugdarda bolgan DDT plankton organizmler denesinde 13 mm esege, olar menen awqatlangan kishi baliqlarda bolsa 170 mm ese, oz nawbetinde olar menen 137 awqatlangan baliqlarda 660 000 barabar, ulken baliqlar menen aziqlangan quslar denesinde DDT nin mugdari suwdagiga salistirganda 8,33 min. ese artiq toplanadi. Gidrobiontlar denesinde toplanatugm stronciy - 90, ittriy - 91, ceriy-144 siyaqli izotoplar top lagan osimlik ham haywanlar da radioaktivlasip, juda qawipli bolip qaladi. Stronciy-90 ham basqa radioaktiv izotoplar osimliklerden haywanga aziqliq shmjin arqali otip, baliq penen awqatlangan insan denesine shekem jetip keledi. Yagmy: suwdagi radioaktiv zatlar: —> fitoplankton —»■ zooplankton —> mayda baliqlar —> ulken baliqlar —> jirtqish baliqlar —> (quslar) —> insan. Aziqliq shmjmnin aqmnda radioaktiv zatlar suwdagiga salistirganda million ese artiq toplanadi. Olardin yarim bolekleniwi ushm 26-28 jil kerek. Stronciy - 90 insan denesine ishimlik suwi menen 26-59%, awqat onimi (sut, qatiq, gosh, baliq) arqali bolsa 41-74% otedi. Hazirgi kiinde, Aq ham Barenc tenizine bunnan kop j i liar aldm askerler tarepinen taslangan juda aktiv ham qawipli radioaktiv yadro qaldiqlan suwdi, ondagi tiri janliklerdi zaharlemekte. Millionlap teniz meduzalan, baliqlar zaharlenip olip atir. Baliqlardi jegen, jer asti suwlarin ishken insanlar kesel bolmaqta, 61ip atir, asirese hamledar hayallar, balalar kobirek har qiyli keselliklerge shalinbaqta. Suw ortaligmda dawis, elektr ham magnetizm. Suw ortaligmda jaqtiliq tasirinde jiizege keletugm dawis, elektr ham magnetizm jagdaylar bolip, olar gidrobiontlar rawajlaniwmda signal, yagniy, organizmlerdih bir-biri menen baylanisiwi, jasaw ortaligimn jagdaym belgilew, orientir etiw waziypasm ormlaydi. Suw ortaligmda jasaytugin haywanlarda dawisti qabil etiw qabiletleri jerdegi organizmlerden jaqsi boladi. Maselen, jaqtiliq hawaga qaraganda suwda bir neshe marte tez joq bolsa, dawis kerisinshe, suwda tez ham uzaqqa tarqaladi. Kopshilik gidrobiontlar dawisti esitip gana qalmastan, balki ozleri de dawis shigaradi. Bunday jagday kopshilik mollyuskalarda, shayan tarizlilerde, baliqlar ham sut emiziwshilerde ushiraydi. Asirese shayan tarizlilerden krablar qisqish siyaqli ayaqlarm lsqalawman dawis shigadi, turli 138 Jinislardin bir-biri menen ushirasiwina, turli toparlardm payda liuhwina, qawipten saqlaniwma imkan beredi. Dushshi suwlarda ushiraytugin haywanlarda dawisti qabil cliw chastotali: qurtlarda - 30-40 Gc, shayan tarizlilerde - 30- 1100 Gc, nasekomalarda - 30 - 7000 Gc, mollyuskalarda - 60 - 500 Gc, baliqlarda - 30 - 1800 Gc, amfibiyalarda bolsa - 30 - M)00 Gc qa tefi. Kopshilik gidrobiontlarda exolokaciya jaqsi rawajlangan. Maselen, kitler omn jardeminde aziqliq jeytugin organizmler kop toplangan jerlerdi tapsa, delfmlar baliqlar padasm 3 km (|ashiqliqtan aniqlaydi. Exolokaciya jardeminde suw haywanlari 6/lerinin bagdarlann, aziqliq tabiw ham birinin arqasman ekinshisinin juriwi, suwdin sayiz jerlerine shigip qalmawm amelge asiradi. Kit awlaytugin kemeler magnitofon lentalan arqali dawis jiberip, kitlerdi shaqmp, keyin olardi tutadi. Bazibir haywanlar elektr tasirin qabil etedi. Maselen, infuzoriyalar elektr togi tiygen jerge qaytip kelmeydi. Kushsiz tok jiberilgende ayinm apiwayt haywanlar ( Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|