M. agayev, D. C.ƏSGƏrov fiZİkadan laboratoriya iŞLƏRİNƏ RƏHBƏRLİK

(2)

kimi təyin olunur.

Burada I - rəqqasın fırlanma oxuna nəzərən ətalət momenti, l - ağırlıq mərkəzindən fırlanma oxuna qədər olan məsafə, m - rəqqasın kütləsidir.

Əgər (2) ifadəsini riyazi rəqqasın

ifadəsi ilə müqayisə etsək

görərik ki, fiziki rəqqasın rəqs periodu

uzunluğu olan riyazi rəqqasın periodu ilə üst-üstə düşür. kəmiyyətinə fiziki rəqqasın gətirilmiş və ya çevrilmiş uzunluğu deyilir.

Şəkil 1-də təsvir edilmiş fiziki rəqqasa diqqət yetirək. Onun fırlanma oxu O nöqtəsindən keçir, ağırlıq mərkəzi isə C nöqtəsində yerləşir. Burada OO₁ fiziki rəqqasın gətirilmiş uzunluğu olacaqdır. O nöqtəsi asqı nöqtəsi, O₁ nöqtəsi isə fiziki rəqqasın rəqs mərkəzi adlanır. Istənilən fiziki rəqqas üçün O və Oı nöqtələri, yəni gətiriimiş uzunluğun kənar nöqtələri bir-birinə qoşma nöqtələridir. Bu o deməkdir ki, əgər O₁ nöqtəsini asqı nöqtəsi kimi qəbul etsək, onda O nöqtəsi özünü rəqs mərkəzi kimi aparacaqdır. Fiziki rəqqasın bu xassəsindən istifadə edərək ondan çevrilmiş rəqqas kimi istifadə edilir. Hesablamalar göstərmişdir ki, fiziki rəqqasın gətirilmiş uzunluğu L onun fırlanma oxundan ağırlıq mərkəzinə qədər olan məsafədən həmişə böyükdür, yəni OO₁ >OC.

Çevrilmiş rəqqas sərbəstdüşmə təcilinin qiymətinin təyin edilməsində istifadə olunur. Çevrilmiş rəqqas üzəri millimetrlik bölgülərə ayrılmış uzunluğu bir metrdən artıq olan metal çubuqdan ibarətdir (şəkil 2). Çubuq üzərində 1 və 2 nöqtələrində tərpənməz prizmalar bərkidilmişdir. Bu yüklərin vəziyyətini xüsusi bərkidici vintlər vasitəsilə dəyişmək olur. Fiziki rəqqası əvvəlcə 1 prizması, sonra isə onu çevirərək 2 prizması üzərində asaraq A və B yüklərinin yerini elə sürüşdürmək lazımdır ki, onlara uyğun rəqs periodları T₁ və T₂ təqribən üst-üstə düşmüş olsun.

Bu halda prizmalar arasındakı məsafə fiziki rəqqasın gətirilmiş uzunluğu olacaqdır. Əgər rəqqasın rəqsləri kiçik amplitudla baş verirsə, bu halda onun periodu

düsturu ilə təyin olunur. Burada, L – fiziki rəqqasın gətirilmiş uzunluğudur. Buradan da

(3)

alırıq.

(3) ifadəsində T əvəzinə T₁ və T₂ periodlarının orta qiymətini götürmək lazımdır. Odur ki, sərbəstdüşmə təcili üçün

(4)

alırıq.