Təbii ki, belə olduğu təqdirdə yüksək gəlirlilikdən, əmək haqqından söhbət gedə bilməz. Məhz bunun nəticəsidir ki, kənd təsərrüfatında orta aylıq əmək haqqı ölkə üzrə ən aşağı səviyyədə qərarlaşır, təxminən 220 manat. Təbii ki, bu sektorda çalışanların böyük bir qismi regionların payına düşür və bir çox mütəxəssislər regionlarda yaşam xərclərinin nisbətən az olmasını bu insanlar üçün avantaj olaraq dəyərləndirir. Lakin, xüsusi ilə kənd və şəhər əhalisinin yaşayış tərzinin müqayisəsi nəticəsində aydın olur ki, birincilər daha yoxsul şəraitdə yaşayır. Yəni, bu insanlar bir çox hallarda mühüm tələbatlarını ödəməkdə belə çətinlik çəkirlər.
Son illərdə kənd təsərrüfatının ÜDM-də payı kəskin şəkildə azalıb. Lakin, bu sektorun ölkə üzrə məşğulluqda payında ciddi azalmalar baş verməyib. Nəticədə ölkədə ümumi rifahın son illər yüksəlməsi tempi təəssüf ki, kənd təsərrüfatında çalışan vətəndaşlara şamil edilə bilməz. Beləliklə kənd və şəhər əhalisinin yaşayış standartları arasında kəskin uçurum yaranıb. Başqa sözlə kənd təsərrüfatının zəif inkişafı əslində ölkədə təbəqələşmənin əsas faktoruna çevrilib.
Digər tərəfdən isə kənd təsərrüfatında az gəlirlilik sonda ölkə üçün son illər daha çox müşahidə edilən urbanizasiya problemini ortaya qoyur. Xüsusi ilə də gənclər məhz bu kimi səbəblərdən doğulub böyüdüyü yerləri tərk edir. Sonda isə məlum olduğu kimi hazırda xüsusi ilə də paytaxda ciddi sıxlıq yaranıb, iş yerləri ilə təminolunma səviyyəsi aşağı düşüb.
Aşağıdakı cədvəldən də göründüyü kimi, kənd təsərrüfatında çalışanların 56%-nin əməkhaqqı 105-150 manat arasındadır. Ümumiyyətlə isə bu sektorda işləyənlərin 71.6%-nin gəliri 200 manata qədərdir ki, bu da ölkə üzrə orta aylıq əmək haqqından təxminən 2.2 dəfə azdır.
Cədvəl 8:Kənd təsərrüfatında çalışanların 2013-cü ili tam işləmiş işçilərə hesablanmış əmək haqqının ölçülərinə görə bölgüsü
Tam bir ay işləmiş bütün işçilər
o cümlədən işçilərə hesablanmış əmək haqqı ölçülərinə görə
Həmin dövr üçün qüvvədə olan minimum əmək haqqından, 105,0 manatdan aşağı
105-150
151-200
201-300
301-400
401-500
501-600
601-700
701-800
801-900
901-1000
1001-1100
1101-1200
Ölkə üzrə
100
2,9
29,6
16,8
16,7
10,6
7,8
4,4
2,8
1,7
1,3
0,9
0,7
0,7
Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq
100
3,0
56,1
15,5
8,6
5,0
5,7
2,6
1,5
1,3
0,3
0,1
0,1
0,1
Beləliklə aydın olur ki, ölkədə yoxsulluğun aradan qaldırılması, rifahın yüksəldilməsi, urbanizasiya probleminin həlli əslində kənd təsərrüfatının daha gəlirli sektora çevrilməsi ilə birbaşa asılılıq təşkil edir. Lakin, sadaladığımız problemlər sadəcə dövlət dəstəyi və strateji plan əsasında həll edilə bilər. Çünki, bir çox hallarda ailəvi təsərrüfatçılıqla məşğul olan əhalinin maddi imkanları zəifdir və eyni zamanda makro parametrlərə təsir edə bilmir. Aqroparkların və korporativ fermer təsərrüfatlarının yaradılması prosesinin sürətləndirilməsi məhz bu kimi fundamental çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına, orta və uzunmüddətli dövr üçün sektorun böyüməsinə ciddi təsir edə bilər.
Aqrar sektorun inkişaf metodları-beynəlxalq təcrübə
Kənd təsərrüfatında real vəziyyət-aşağı gəlirlilik səviyyəsi, mövcud infrastruktur, potensial investisiyaların azlığı və s kimi amillər səbəbindən dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da bu sahənin inkişafında dövlət dəstəyinə və daha ünvanlı tədbirlərə ehtiyac duyulur. Sektorda hasilatın artırılması ilk növbədə bazarların genişləndirilməsi ilə mükündür. Başqa sözlə artan istiqamətdə dəyişən tələb bütün növ güzəştlərdən daha effektiv nəticə verir. Lakin, istehsal prosesinin inkişaf etdirilməsi, intensiv modelə keçid və rəqabəttutumlu məhsulun əldə edilməsi daha çox investisiya tələb edir ki, bu investisiyanın mənbəyi sektorun daxili imkanlarından dəfələrlə artıqdır.
Beynəlxalq təcrübədə aqrar sektorun inkişafına yönəldilən tədbirlərə aşağıdakıları aid etmək olar:
- vergi güzəştləri;
- subsidiyalar;
- əkin sahəsinə uyğun,
- istehsalın həcminə uyğun,
- ixracın həcminə uyğun
-aşağı faizli kreditləşdirmə;
- dövlət tərəfindən tələb yaratma;
- aqroparkların yaradılması
- idxalın məhdudlaşdırılması kimi tədbirlər aiddir.
Baxmayaraq ki, yetərli nəticələr əldə edilməsə də Azərbaycanda yuxarıda sadaladığımız istiqamətlərin hər biri üçün müəyyən addımlar atılıb. Beləki, 2001-ci il 27 noyabr tarixində “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununu təsdiq edilib və bu qanunun tətbiqi müddəti 2001-ci ilin yanvar ayına şamil edilib. Qanun tələbi olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan (o cümlədən sənaye üsulu ilə) hüquqi şəxslər Vergi Məcəlləsi ilə təsbit edilmiş hüquqi şəxslərin mənfəət vergisini, əlavə dəyər vergisini, sadələşdirilmiş vergini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisini ödəməkdən azaddırlar. Fiziki şəxslər isə Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş əlavə dəyər vergisini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisini ödəməkdən azaddırlar. Lakin, bu qanun bəhs etdiyimiz qrupa daxil olan sahibkarları torpaq vergisindən azad etməyib. Qeyd edək ki, güzəştlər müddətlidir və hazırda ölkənin aqrar sektoru 2019-cü ilin yanvar ayının 1-dək vergi güzəştlərindən istifadə edəcəklər. Baxmayaraq ki, bir çox hallarda bu kimi güzəştlər vergi ödəyiciləri arasında diskriminasiyanı gücləndirir və vergiödəmə mədəniyyətinə mənfi təsir edir lakin, ən az gəlirli sektorlardan olan və ölkənin strateji məqsədlərinə xidmət edən aqrar sektorda bu güzəştlər vacib idi. Digər tərəfdən isə torpaq ehtiyatının istehsalata cəlb edilməsi üçün ekspertlər təklif edir ki, istifadəsi torpaq sahibləri daha sərt vergi tətbiq edilsin. Beləliklə istifadəsiz torpaqların həcmi kifayət qədər azalmış olar.
Hazırda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçısı olan hüquqi və fiziki şəxslərə hər hektar əkin sahəsinin becərilməsində istifadə etdiyi yanacaq və motor yağlarına görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına 40 manat və "Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən istehsalçılara satılan mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50%-i dövlət tərəfindən ödənilir. Əkin sahəsinə uyğun subsidiyalaşdırma müxanizmini hökumət tərəfindən istifadəsiz qalan torpaqları istifadəyə cəlb edilməsinin təşviqi kimi xarakterizə edilsədə praktikada bunun əksini diqtə edir. Beləki, inkişaf etmiş aqrar sektora malik ölkələrdə subsidiya predmeti istehsal edilən məhsulun həcmidir. Bu isə məhsuldarlığın artımına, inovasiyanın tətbiqinə və sonda intensiv inkişafa səbəb olur. Bəzi ölkələrdə isə paralel olaraq məhsula və sahəyə görə subsidiyalaşma tətbiq edilir. Bu zaman məhsullar üzrə qruplaşdırma aparılır. Məsələn Polşada aqrar sektorun son 10 ildə sürətli inkişaf yolunda bu mexanizm mühüm rol oynayıb.
Kənd təsərrüfatında ixracın stimullaşdırılmasının digər yolu isə “ixrac subsidiya rejimi”-inin tətbiqidir. Bu rejimin tətbiqi sonda ixractutumlu sahələrin sürətli inkişafına və beləliklə ölkəyə valyuta axının artmasına gətirib çıxarır. Başqa sözlə hökumətlər ixracı stimullaşdırmaqla əslində həm istehsalı təşviq edir və eyni zamanda ixracın diversifikasiya istiqamətlərinə yön verir. Məsələn qonşu Türkiyənin 80-ci illərin əvvəllərindən etibarən ixracı subsidiyalaşdırma proqramını tətbiqi qısa müddət ərzində ölkədə aqrar sektorun inkişafına səbəb oldu. Hazırda Türkiyədə aqrar sektor intensiv inkişaf mərhələsindədir.
Hazırkı situasiyada isə azərbaycanlı sahibkar əkin sahəsinə uyğun alacağı subsidiyanı düşündüyü üçün keyfiyyət deyil kəmiyyət amili önə çıxır və məhsuldarlığın səviyyəsi azalır. Nəticədə isə gəlirlilik aşağı düşür. Lakin, daha yaxşı olar ki, Azərbaycanda sahəyə, məhsula və ixraca görə subsidiyalaşma mexanizmi tətbiq edilsin. Beləliklə həm təbii imkanlardan maksimum istifadə, istehsalatda texnoloji inkişaf və həmçinin ixracda diversifikasiya paralel olaraq inkişaf edəcək. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın hələlikdə ÜTT (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) üzv olmaması sadaladığımız istiqamətdə dövlət dəstəyinin genişləndirilməsinə və sektorun inkişafna zaman qazandırmış sayılır. Nəzərə alsaq ki, qlobal konyuktur yaxın gələcəkdə Azərbaycanın bu təşkilata üzv olmasını məcburiyyətə çevirəcək demək ki, təcili olaraq aqrar sektor haqqında kompleks yanaşma ortaya qoyulmalı və rəqabətqabiliyyəli istehsal mühiti formalaşdırılmalıdır. Əks halda isə ÜTT üzvü olan Azərbaycanda yerli istehsal idxal məhsulları ilə rəqabətə davam gətirməyəcək və vəziyyət getdikcən daha acınacaqlı hal alacaq.
Kənd təsərrüfatının inkişafı həm də sərmayənin həcmindən asılıdır. Uzunmüddətli az gəlirlilik bu sektorun iştirakçılarının investisiya imkanlarını məhdudlaşdırıb. Belə olduğu təqdirdə aqrar sahəyə ucuz sərmayə axını mühüm faktorlardan sayılır. Hazırda ölkədə bu funksiya Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən icra edilməkdədi. Fond vasitəsi ilə 2010-2013-cü illər ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı müəssisələrinə 443 milyon manat güzəştli kredit verilib. Ümumilikdə bu kreditlər 9300-dən artıq sahibkar və müəssisələri əhatə edib. Lakin, nəzərə alsaq ki, kənd təsərrüfatında sahibkarlıq fəaliyyəti son 20 ildə ölkədə təşəkkül tapıb və həmçinin məhsul istehsalın böyük bir qismi ailə təsərrüfatlarının payına düşür kapital formalaşdırmaq baxımından bu məbləğ kifayət qədər az olmaqla yanaşı bir çox hallarda ailəvi təsərrüfatlara kredit əldə etmək şansını məhdudlaşdırır. Yəni, bu imkanlardan daha çox fermer təsərrüfatları istifadə edə bilir. Əslində isə ailə təsərrüfatları üçün güzətli kreditlərin əlçatanlığının təmin edilməsi daha effektiv ola bilər. Bundan başqa bir çox hallarda kredit şərtləri çoxillik bitkilərin becərilməsi üçün səmərəli olmur. Beləki, çoxillik bitkilər üzrə gəlir əldə etmə müddəti daha uzun zaman tələb etdiyi halda kreditlərin aniuted (aylıq bərabər məbləğlərlə) şəkildə geri qaytarılması təbii ki, sahibkar üçün ciddi problemə çevrilir ki, bu da daha çox çayçılıq, üzümçülük kimi sahələrin inkişafında əsas maneə hesab edilir. Dünya təcrübəsində isə kənd təsərrüfatına yönələn kreditlər az faizli, üzünmüddətli və kreditləşmə zamanı əsas və faiz məbləğinin ödənilməsi üçün lazım olan zamanın verilməsi kimi üstünlükləri ilə seçilir. Əksər hallarda isə aqrar sektora yönəldilən kreditlərin donoru rolunda dövlət maliyyə qurumları iştirak edir.
Aqrar sektorun dəstəklənməsinin digər yollarından biri isə dövlət tərəfindən həyata keçirilən məhsul tədarükü hesab edilir. Beləki bir çox ölkələrdə məhsulun dövlət tərəfindən alınması təşkil edilir. Bu zaman il ərzində alınacaq məhsulların həcmi və minimum qiyməti elan edilir. Nəticədə istehsalçıda məhsulun satılması ilə əlaqədar narahatlıq azalır və eyni zamanda bazarın diqtəsindən irəli gələn aşağı qiymətli satışa məcbur qalma kimi təhlükələr aradan qalxır. Bu metodun mənfi tərəfi isə ondan ibarətdir ki, bəzi hallarda hökumət istehsalçıdan daha baha qiymətlərlə aldığı məhsulları daha aşağı qiymətlərlə satmağa məcbur qalır və nəticədə ciddi zərərlər ortaya çıxır. Lakin, bütün hallarda bu variant məhsul istehsalının artımına və intensiv modelin formalaşmasına müsbət təsir edir. Məsələn Azərbaycanda Dövlət Taxıl Fondu fəaliyyət göstərir ki, bu fond taxıl məhsulları üzrə dövlət ehtiyatların yaradılmasına cavabdeh qurumdur. Lakin, fond alacağı taxılın həcmi və minimum qiyməti haqqında əvvəlcədən məlumat vermədiyi üçün bir çox hallarda istehsal ilinin sonunda istehsalçılar ciddi problemlərlə üzləşir. Ya qiymət münasib olmur və ya da tədarükün həcmi istehsalın həcminə uyğun olmur. Bu kimi hallar istehsalçıları maraqlarına zidd olmaqla yanaşı istehsal prosesində də demotivasiyaya səbəb olur.
İnfrasrtruktur hər zaman kənd təsərrüfatının inkişafında mühüm faktorlardan hesab edilib. Əkin sahələrinə və otlaqlara yolların çəkilməsi, su ilə təhcizat, saxlama kameralarının (soyuducuların) tikilməsi kimi mühüm məsələlər əksər hallarda dövlət dəstəyi olmadan həll edilmir. Çünki, bu məqsəd ilə tələb olunan külli miqdarda vəsaitlərin qeyri istehsal məqsədi ilə istifadəsi təsərrüfat subyektlərinin inkişafı xaricindədir. Azərbaycanda da bu istiqamətdə son illər müəyyən işlər görülür. O cümlədən yollar çəkilir, su təhcizatı formalaşdırılır və regionlarda saxlama kameraları tikilir. Lakin, xüsusi ilə sonuncuların kommersiya fəaliyyəti yəni, məhsulların saxlanması məqsədi ilə tələb edilən ödənişlər istehsalçıları çətin vəziyyətə salır. Hazırda regionlarda fəaliyyət göstərən saxlama kameraları tikintisində əsas maliyyələşdirici Sahikarlığa Kömək Milli Fondudur. Fond bu məqsədlə güzəştli kreditlər verir. Təbii ki, sonrakı mərhələdə kreditin geri qaytarılması kameraların yüksək qiymətlərlə icarəyə verilməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən isə bu kimi müəssisələrin azlığı faktiki olaraq rəqabət mühitinin olmamasını şərtləndirir ki, nəticədə bir çox hallarda qiymətlər faktiki xərcləri dəfələrlə üstələyir. Daha yaxşı olar ki, hələlik bu tipli kameralar dövlət hesabına tikilsin və ödənişsiz xidmətlər təklif etsin ki, xüsusi ilə də kiçik və ailə təsərrüfatları imkanlarından istifadə edə bilsin. Saxlama imkanı təmin edilməsi ilk növbədə istehsalı stimullaşdırmaqla yanaşı həmçinin ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi dövriliyini təmin etmiş olar. Eyni zamanda isə istehsalçı məhsul yığımı zamanı yaranan bolluq nəticəsində yaranan sərfəsiz satış əməliyyatı həyata keçirməz ki, bu da öz növbəsində sektorda gəlirliliyi daha da artırar.
İnkişaf etmiş təcrübəyə xas xüsusiyyətlərdən biridə operativ konsaltinq xidmətin təşkili sayılır. Məsələn qonşu Türkiyənin Kalkınma Bakanlığı və Tarım Bakanlığı bu istiqamətdə fəaliyyətinin müasir təcrübə kimi öyrənilməsi məqsədə uyğundur. Bu qurumlar sektora dair ciddi araşdırmalar aparır və yeni və istehsalçılar üçün elmi əsaslara söykənən məsləhət xidməti göstərirlər. Nəticədə ölkənin məhdud resurslarının daha səmərəli istifadəsi təşkil edilir və maksimum məhsuldarlıq əsas hədəf hesab edilir. Azərbaycanda da AZPROMO bu sahədə müəyyən məlumatlandırıcı və təşviqedici fəaliyyətlərlə məşğuldur. Lakin, hələdə aqrar sektorda yönləndirmə üzrə ciddi boşluqlar mövcuddur. Məsələn, Göyçay rayonunda 2013-cü ildə əkilən taxıl sahəsinin nar plantasiyalarından 4 dəfə artıq olub. Göyçay rayonunda taxılın məhsuldarlığı ölkə üzrə orta səviyyədən 5 sentner az, nar məhsuldarlığı üzrə isə 67 sentner və yaxud 75% artıqdır. Digər tərəfdən isə narın topdan satış qiyməti taxıldan 5.5 dəfə artıqdır. Maraqlıdır ki, bu şərtlər altında nə üçün Göyçayın torpaqları səmərəsiz taxıl istehsalı üçün istifadə edilir. Əslində hökumət bunun səbəblərini araşdırmalı və torpaqları təyinatı üzrə istifadəsini təmin etmək istiqamətində addımlar atmalıdır. İlk növbədə Göyçay rayonu timsalında narın taxıla nisbətən müqayisəli üstünlüyü izah edilməli və sonra isə digər texniki problemlər həll edilməlidir. Əgər hansısa torpaqlar sadəcə susuzluq səbəbindən taxıl üçün istifadə edilirsə su təhcizatı təmin edilməli və yaxud ola bilsin ki, kəndli və ya sahibkar çoxillik bitki sayılan narı məhsul dövrünədək (3-4 il) gözləmək üçün maddi imkanı yoxdursa onların uzunmüddətli və aşağıfaizli kreditlə təmin edilməsi mexanizmi formalaşdırılmalıdır. Göründüyü kimi, kənd təsərrüfatında intensiv inkişafa nail olmaq istəyiriksə ilk növbədə təbii şəraitə və fərdə istiqamətlənən iqtisadi metodlar işlənib hazırlanmalıdır.
Yerli istehsalın dəstəklənməsinin digər metodlarından biri isə dövlətin idxala müdaxiləsi və idxal kvotalarının müəyyən edilməsi ilə həll edilir. Doğrudur hazırda dünya iqtisadiyatının inteqrasiyasını hədəfləyən qurumlar ( ÜTT) və nəzəriyələr (müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi) idxalın liberallaşdırılmasını dəstəkləsə də hələlik Azərbaycanın buna bənzər öhdəliyi olmadığı üçün qısamüddətli olmaqla bu metoddan yararlana bilər. Aqrar inkişafı və yerli istehsalı dəstəkləyən gömrük siyasətinin iki əsas metodu tətbiq edilir: i) məhsulların idxalına məhdudiyyətin tətbiqi, ii) yüksək vergi və rüsumlar tətbiq etməklə daxili istehsalın rəqabətqabiliyyətinin müdafiəsi. Bu zaman əsas məqsəd yerli istehsalçını potensial risklərdən sığortalamaq hesab edilir.
Ümumilikdə isə Azərbaycanda hökumətin aqrar siyasətinin ekstensiv kənd təsərrüfatından intensiv təsərrüfatçılığa keçidi təmin etmək və bu istiqamətdə çoxtərəfli dəstək proqramına start vermək kimi uzunmüddətli öhdəliyi artıq günün tələbinə çevrilib.
Aqroparklar - aqrar sektorun müasir inkişaf modeli kimi
Aqroparklar kənd təsərrüfatı məhsullarının intensiv istehsal olunmasına, daşınmasına, saxlanılmasına və eyni zamanda onun satışını təşkil edilməsində mühüm rol oynayır. Kənd təsərrüfatı məhsulları tezxarabolan məhsul olduqlarına görə realizasiya prosesi sürətli olmalıdır. Lakin əksər hallarda məhsulların fermerlər tərəfindən vaxtında satışı mümkün olmur və bunun nəticəsində məhsulun istehlak müddəti bitir. Təbii ki, bu proses istehsalçının zərərinə səbəb olur. Digər tərəfdən isə istehsalçı və istehlakçılar arasında fəaliyyət göstərən vasitəçilər yaranmış situasiyanı öz mənavelərinə uyğun dəyərləndirir. Yəni, məhsulları daha uçuz qiymətlərlə tədarük edir. Bu zaman isə fermerlərin mənfəəti azalır, təkrar istehsal təşəbbüskarlığı aşağı düşür və orta və uzunmüddətli dövr üçün ölkədə ərzaq qıtlığına səbəb olur. Beləliklə daxili istehlak idxaldan asılı vəziyyətə düşür, geni dəyişdirilmiş (GMO) məhsullar ölkə bazarlarına yol tapır. İstehsalçılar üçün məhsulun yerli və xarici bazarlara çıxarmaq, onların saxlanma və daşınmasını təmin etmək əksər hallarda ciddi problemə çevrilir. Bu prizmadan yanaşdıqda aqroparklar müasir texnologiyaların tətbiq edilməsi ilə istehsal, emal və logistika xidmətlərini mərkəzləşdirilmiş vahid ərazidə yaratmaqla yüksək keyfiyyətli məhsulların alınmasına, satışının təmin edilməsinə və sahibkarlıq fəaliyyətinin mənfəətliliyinə geniş imkanlar yaradır. Bunun nəticəsi olaraq bazarlarda məhsul bolluğu ilə yanaşı, rəqabət mühitinin yaranması, keyfiyyətin yüksəlməsi və süni qiymətlərin azalması üçün mühüm faktora çevrilir. Həmçinin, yeni iş yerlərinin açılması, işsizliyin səviyyəsinin aşağı düşməsinə və region sakinlərinin rifahının yüksəlməsinə şərait yaradır. Aqroparklarda yaradılmış şərait fermerlərin infrastruktur xərclərini azaldır. Eyni zamanda Aqroparklar müxtəlif sahəvi strukturları özündə birləşdirir, buraya kənd təsərrüfatı maşınqayırması, kimya, tikinti, bitkiçilik, heyvandarlıq, yeyimti, nəqliyyat, ticarət və s. aiddir. Başqa sözlə, aqropark dedikdə qarşılıqlı əlaqədə olan kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin birlikdə fəaliyyəti nəzərdə tutulur.
Mütəxəsislərin fikrincə kənd təsərrüfatı və sənaye hər zaman qarşılıqlı simvolik əlaqədə olan sistem hesab olunur. Kənd təsərrüfatı emal müəssisələrini xammalla təchiz edir, eyni zamanda sənayedə öz növbəsində kənd təsərrüfatını texniki maşın və avadanlıq, kimyəvi məhsullar, gübrə və s. ilə təchiz edir. Sənayenin inkişafı üçün kənd təsərrüfatı sektoruna investisiya qoyulması vacib hesab olunur, xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatının inkişafı sənayeləşmə prosesinin sürətlənməsində mühüm rol oynayır. Kənd təsərrüfatı və sənaye arasındakı qarşılıqlı münasibətləri kompleks şəkildə ilk dəfə araşdırılması Bhadari tərəfindən həyata keçirilib. Bhadari kənd təsərrüfatında əldə edilmiş mənfəətin sənaye mallarına yönəldilərək bu sahədə tələb formalaşdırdığını hesab edirdi. Kənd təsərrüfatı və sənayenin bir-birinə təsir göstərərək paralel inkişaf etdiyini, sektorlar arasında formalaşmış qarşılıqlı münasibətlərin inkişafa təkan verdiyini qeyd edirdi.
Aqrar sənaye komplekslərinin beynəlxalq təcrübə prizmasında baxdıqda bir necə modeli mövcuddur. Yaranma tarixinə görə ilk dəfə Avropa Birliyi ölklərində formalaşan kooperativlər sürətlə inkişaf edərək bazarın 50 faizindən də çoxuna sahib olub. Bu model “birgə fəaliyyət” prinsipi əsasında yaranıb..
İkinci model isə müqaviləyə əsasən kənd təsərrüfatı istehsalı modelidir, bu modeli iqtisadçılar tərəfindən transmilli şirkətlərin modeli hesab olunur və iqtisadi inkişafa mənfi və müsbət təsir edəcəyi haqqında fikir ayrılığı mövcuddur. Bu modelə əsasən istehsalçı və alıcı arasında gələcəkdə məhsulların istehsal həcmini və müddətini, eyni zamanda məkan və qiyməti ilə bağlı məlumatları əhatə edən müqavilədir. Bu model ilk dəfə Yaponiya və ABŞ-da şəkər çuğunduru və şaftalı məhsullarının istehsalında tətbiq olunub, zaman keçdikcə müxtəlif məhsullara da tətbiq olunmağa başlayıb. Müqaviləyə əsaslanan kənd təsərrüfatı modeli daha çox ABŞ-da mövcuddur, meyvə-tərəvəz və broyler istehsalının 80-90%-dən ibarətdir. Həmçinin, Avropa daxilində də bu model geniş istifadə olunaraq bazarda yüksək paya sahibdir. Bu modelin çatışmayan cəhəti ondan ibarətdi ki, gələcəkdə baş verəcək risklərin əvvəlcədən təyin oluna bilməməsidir, bu risklər təbii fəlakət və hadisələri əhatə etdiyindən qarşısı alınmazdır.
Lisenziyalı anbar - bu modeldə kəndlilər istehsal etdikləri məhsulları xüsusi rejimli anbarlarda saxlayaraq məhsulların xarab olmasını önləyir, eyni zamanda bu məhsulların saxlanması müqabilində “mədaxil qəbzləri” əldə edirlər. Həmin lisenziyalı anbarlar tərəfindən verilmiş mədaxil qəbzləri vasitəsi ilə fermerlər maliyyə təşkilatlarından kredit əldə edə bilirlər. Lisenziyalı anbar mexanizmi beynelxalq təcrübəydə əsasən pambıq, zeytun və zeytun yağı, günəbaxan yağı, fındıq və s. məhsullar üzrə ixtisaslaşıb. Həmçinin, bu modeldə fermerler bir sıra xidmətlərdən ödənişsiz yararlanmaq imkanı əldə edir: məhsullarının anbarda saxlama müddəti ərzində labaratoriya xidmətini, məhsulların bazara sürətli çıxışının təmin edilməsi üçün elektron informasiya xidmətidən istifadə və s. xidmətlər üçün ödəniş tələb edilmir.
Aqropark – bu təcrübə isə ən müasir təcrübə hesab edilir. Məqsəd aqrar təsərrüfatçılıqla sənaye və təhcizat sisteminin birgə fəaliyyətinin təşkilinə əsaslanır. Beləliklə fermer fəaliyyət sahəsi, infrastruktur qayğısı, satışın təşkili, saxlanma, təkrar istehsal kimi qayğılardan azad olur. Eyni zamanda bir çox hallarda fermerlər xüsusi vergi, kredit güzəştləri əldə edə bilirlər. Bütün bunlarla yanaşı aqroparklarda fəaliyyət göstərən fermerlər elmi, texniki dəstəklə təmin edilirlər ki, bu da sonda məhsuldarlığın artımına və mənfəətin yüksəlməsinə səbəb olur.
Hazırda dünyada “Aqroparklar” ifadəsi iki müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyət üçün istifadə edilir:
• Şəhər yerlərinə yaxın ərazilərdə yaradılmış fermer təsərrüfatları-bu təsərrüfatların yaradılmasında məqsəd şəhər əhalisinin kənd həyatı ilə tanışlığını təmin etməkdir. Başqa sözlə daha çox sərgi xarakterli, lakin, aqrar sferanın xüsusiyyətlərini əks etdirən formada fəaliyyət göstərir1 ;
Aqropark
Şəhər yerlərinə yaxın ərazilərdə yaradılmış fermer təsərüfatları-bu təsərüfatların yaradılmasında məqsəd şəhər əhalisinin kənd həyatı ilə tanışlığını təmin etməkdir. Başqa sözlə daha çox sərgi xarakterli, lakin, aqrar sferanın xüsusiyyətlərini əks etdirən formada fəaliyyət göstərir Aqropark
Aqrar və sənaye səhələrinin əməkdaşlığının təmin edildiyi, həmçinin özündə marketinq imkanlarını cəmləşdirən birgə fəaliyyət növüdür • Aqrar və sənaye səhələrinin əməkdaşlığının təmin edildiyi, həmçinin özündə marketinq imkanlarını cəmləşdirən birgə fəaliyyət növüdür.
Göründüyü kimi turizm və təşviqat məqsədi ilə yaradılan aqroparklar daha çox şəhər əhalisinin rural həyat tərzinə cəlb edilməsi, istehsal prosesinin nümayişi və o cümlədən turistlərin cəlb edilməsi yolu ilə gəlir əldə edilməsi məqsədi daşıyır. Bu tip aqroparklarda innovasiya mümkün qədər dar çərçivədə tətbiq edilir və daha çox ilkin istehsal mühitini təmin edilir. Məqsəd insanları mümkün qədər texnologiyadan, müasir istehsal mühitindən kənar daha çox orqanik istehsalı prosesini nümayiş etdirən mühitlə üzləşdirməkdir.
Lakin, aqropark anlayışı daha geniş mənada aqrar istehsal prosesinin kordinasiyalı təşkili anlamı daşımaqdadır.
Müasir dövrdə aqroparklar ərzaq təhlükəsizliyini, kənd təsərrüfatı istehsalında milli brendlərin yaradılmasını, sahənin, həmçinin aqrar elm, təhsil və istehsalın innovativ inkişafını təmin etməklə, aqrar sektorda istehsal potensialının inkişafında mühüm rol oynayır.
Müxtəlif ölkələrdə irəli sürülən “aqropark konsepsiyası” kənd təsərrüfatı fəaliyyətlərinin məkan klasterləşməsinin əsas ideyasına əsaslanır. Hazırda bu istiqamətdə təşəbbüslər müxtəlif inkişaf mərhələlərindədir. Beynəlxalq aqropark layihələrinin uğurlu olması üçün dəyər zəncirinin bütün əlaqələri həyata keçirilməli və yoxlanılmalıdır. Aqroparklar yerli iqtisadiyyatın güclənməsinə mühüm töhfə verməklə yanaşı kənd təsərrüfatına effektiv yanaşmanı təmin etməkdə böyük potensiala malikdir. Çünki onlar enerji və xam mal təhcizatı, emissiya və tullantı məhsullarının yenidən istifadəsi ilə paralel, istehsalat və ərzağın emalı üçün lazım olan bütün funksiyaları özündə birləşdirir. Hazırda müxtəlif ölkələrdə müxtəlif formalarda təkmilləşdirilən aqroparklar qısa müddət sonra dünya əhalisinin ərzaq ehtiyacının ödənilməsində mühüm paya sahib olacaq. Aqroparkların əsas mahiyyəti aşağıdakı kimi izah edilə bilər;
- Aqrar sənaye kompleksi (Aqropark) kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı, saxlanılması və istehlakçıya çatdırılması ilə məşğul olan təsərrüfat sahələrinin məcmusudur.
- Aqropark kənd təsərrüfatı və qeyri kənd təsəqrüfatı fəaliyyətlərin kombinasiyası olmaqla vahid istehsal məkanında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emal proseslərinin, aqrotexniki və logistika, sanitar və fitosanitar, marketinq və başqa bu kimi xidmətlərin təşkilidir.
- Agropark xammal istehsalı və emalı proseslərinin rentabelliliyini artırırmaqla yanaşı ətraf mühitin qorunması, torpaq və su resurslarından səmərəli istifadə və onların mühafizəsinin təmin olunmasında ən müasir formadır.
Göründüyü kimi aqroparklar hazırda kifayət qədər uğurlu aqrar inkişaf modeli hesab edilə bilər. Bu zaman əsas hədəf mümkün olan ən əlverişli istehsal mühitinin təmin edilməsidir.
Aqroparkların qısa olaraq xarakteriskasına nəzər salaq :
• Aqroparklar vahid məkan hüdudları daxilində fəaliyyət göstərir
• Aqroparkda istehsal–emal–logistika–marketinq halqaları bir-birini tamamlayır
• Aqroparkar bir çox hallarda dövlətin maliyyə dəstəyi ilə yaradılır
• Iştirakçıların rentabelli fəaliyyət imkanı yüksəkdir
• Aqropaklarda istehsalçıdan-istehlakçıya prinsipi daha geniş tətbiq edilir
• Daxil olan qurumlar özünüidarəetmə və özünəcavabdehik prinsipi ilə fəaliyyət göstərir
• Ərazi daxilində fəaliyyət göstərən sahibkar və yaxud fermerlər müəyyən güzəştlər əldə edir
• İnovasiya və elmi yanaşmanın tətbiqi mühüm faktor hesab edilir.
Beləliklə qeyd edə bilərik ki, yaxın gələcəkdə dünya kənd təsərrüfatında dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi prosesi aqroparkların yaradacağı üstün imkanlar hesabına təmin edilə bilər. Aqroparkların üstünlüklərini isə aşağıdakı kimi sıralamq olar;
ortaq problemlər və ümumi maraqlar ətrafında birləşən aqropark iştirakçılarının rəqabətqabiliyyəti güclənir
müasir texnika və informasiya–kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinə şərait yaranır
Təbii resurslardan (su, torpaq) səmərəli istifadə təmin edilir
peşəkar kadrlara tələbat yaratmaqla kənd təsərrufatı və ərzaq sənayesi üzrə kadr hazırlığı stimullaşdırılır
heyvanların bəslənmə prosesinin mexanikləşdirilməsi intensiv heyvandarlıq təcrübəsini genişləndirir
ehtimal olunan xəstəlik və virusların yayılma areası məhdudlaşır
istehsalçılarla istehlakçılar arasında olan boşluq üzərindən “körpü” salınır
sosial-iqtisadi fayda yüksək olur
urbanizasiyanın dərinləşməsinin qarşısı alınır
Məhz bu kimi üstün imkanları aqroparkların qısa müddət ərzində gəlirli layihəyə çevrilməsini təmin edir. Hazırda müxtəlif ölkələrdə fərqli aqropark modelləri fəaliyyət göstərməkdədi. Baxmayaraq ki, dünyada aqroparklar uzun inkişaf yolu keçməmiş lakin, mövcud təcrübənin təhlili yeni aqroparkların yaradılması və davamlı inkişafının təmin edilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Niderland
Niderland Aqropark konsepsiyasının vətəni hesab edilir. Çünki o, burada “aqro-qida” (kənd təsərrüfatı qidası) sektoru və aqrobiznesin inkişafı, yenidən yönləndirilməsi üçün əsas strategiyaya çevrilmişdir. İlk aqropark ideyası 1998-ci ildə irəli sürülüb. O zaman Kənd TəsərrüfatınınTədqiqatı üzrə Milli Şura (NRLO) kənd təsərrüfatı fəaliyyətlərinin klasterləşməsinin sənayenin üzləşdiyi çoxlu sayda problemləri həll edə biləcəyini təklif etmişdi. Bu ideyadan yola çıxaraq Vageningen Universitetinin tədqiqatçıları və Niderland Tətbiqi Elmi Araşdırma Təşkilatı (NTO) dörd ilkin layihə hazırladı və bu layihələr sonradan hökumət təşkilatları, özəl sektor və sosial qruplarla müzakirə edildi. Aqropark layihəsinin əsas strategiyaları arasında Bilik Mərkəzlərinin, Sahibkarların, qeyri-hökumət və hökumət təşkilatlarının iştirak etdiyi KENGI model strategiyası əsas yer tutur. Eyni zamanda “qızıl dairə” və ya “qızıl üçbucaq” adlanan bu modellər də bütün tərəfləri aqrobiznes mühitinə cəlb etməyə və davamlı və uzunmüddətli strategiyaya yardım etməyə imkan verir2.
Niderlandda Aqroparkların, GreenPortların və Metropolitan Qida Klasterlərinin çox sayda nümunələri mövcuddur. Bu ölkədə Aqropark nümunələri daha çox “İstixana” istehsalı və qarşılıqlı asılılığı olan digər müəssisələrin horizontal və vertikal inteqrasiyası yolu ilə formalaşır. 2011-ci ildən etibarən Niderlanda 4 operativ aqropark - Aqroport A7, Biopark Ternenzen, Aqropark Bergerden, AVEBE klaster Zuid Groningen fəaliyyət göstərir. Digər aqropark təşəbbüslərinə Agrocentrum Westport, Yeni Qarışıq Təsərrüfat və C2C Aqropark Flevoland daxildir. Hoes et al (2012)3 son dörd aqropark layihələrinin ətraflı dizayn təsvirlərini təmin edir4. 2011-ci ildən bəri digər 6 aqropark layihəsi müxtəlif mərhələlərdə həyata keçirilir.
Aqriport A7
Aqriport A7 geniş miqyaslı istixana və açıq sahə məhsulları üçün ən müasir formada layihələndirilmiş ərazidir. Ərazisi 20000 ha sahəni əhatə edir və freş tərəvəzlərin geniş miqyaslı istehsalı, emalı loqistikasının klasterləşməsini özündə birləşdirir. Bundan başqa 1 il əvvəl aqropark biznes parkını da fəaliyyət sferasına cəlb edib. Aqropark Amsterdamın 40 kilometrliyində strateji mövqedə yerləşir və bu emal edilmiş məhsulların transportu üçün əlverişli olmaqla yanaşı və öz işçilərinin işə vaxtında gedib-gəlməsinə imkan yaradır.
Təbii qaz qiymətlərinin kəskin bahalaşması fonunda geotermal enerji generatorları Niderlandda da diqqəti cəlb etmişdir. Aqriport A7-də fəaliyyət göstərən 10 kompleks istifadəçisi və kənd təsərrüfatı kompleks yaradıcıları tərəfindən birgə geotermal enerji şirkəti yaradılıb. Bundan əlavə, müştərək şəkildə qablaşdırma işi üzrə autsorsinq şirkəti yaradılıb və kompleksdə istehsal vasitələrinin və xidmətlərin bölüşdürülməsində diversifikasiya inkişaf etdirilib5.
Məhz yuxarıda sadaladığımız səbəblərdən “Aqriport A7” müxtəlif aqrar və loqistika şirkətlərin bir araya gətirildiyi və kordinasiyanın təmin edildiyi müasir aqropark layihəsi hesab edilə bilər. Müxtəlif zəncirlər arasındakı təchizat zənciri, təchizat zəncirinin inteqrasiyası və keçidlər ilə əməkdaşlıq şirkətlərə yalnız ərzaqla təchiz etməyə deyil, həmçinin, ərazidə bizneslərin tullantı məhsullarının (istilik, emal suyu, CO 2) istifadəsinə imkan yaradır. Bu, həmçinin, enerji istehsalı və suyun təmizlənməsi kimi yeni təsərrüfat xidmətlərini yaratmağa imkanı verir6. Beləliklə aqropark ətraf mühitin qorunması prizmasından əhəmiyyətli olmaqla yanaşı xərclərin azaldılması və rəqabətlilliyin artırması baxımından da əlverişli fürsətdir.
Biopark Terneuzen
Biopark Terneuzen Cent-Terneuzen zonasında yerli şirkətlər arasında “ağıllı əlaqələr” yaradaraq sinerji parkını reallaşdırmaq üçün Niderlandda atılan ilk addımlardan biridir. Bu, Zeeland vilayətində Çanel-Zoun Cent-Terneuzendə təxminən 150 km2 ərazidə nəzərdə tutulub. Ərazi müxtəlif istehsal növünə malik, ölçü və bacarığına görə fərqli olan və müxtəlif bazarlarda fəaliyyət göstərən 60-dan çox şirkəti özündə birləşdirir. Istixana ərazisi 280 ha-dır. Bağçılıq şirkətlərinin ortaq yerləşməsi kənd təsərrüfatı və digər sənaye şirkətləri arasında mənbələrdən istifadənin əlçatanlığını artırır. Müxtəlif təşkilatların coğrafi yaxınlığı neytral iqlim kompleksi yaratmağa yardım edir. Bu kompleks sənaye tərəfindən biokütlədən istehsal edilən istilik və CO2 -nın istixanalarda necə istifadə ediləcəyini müəyyən edir.
