Joba: Sanlıq haqqında túsinik

Tema: Sanlıq sóz shaqabı

Joba:
1.Sanlıq haqqında túsinik

2. Sanlıqtıń mánisine qaray túrleri
Sanlıq haqqinda tu'sinik. Zatlardin’ is-ha’reket, waqiyalardıń san muģdarın bildiretuģın so’zler sanlıq dep ataladi. Sanliqlar leksika-semantikalıq jaqtan jeke turģanda anıq sandi ańlatpay, tek sannıń anıq emes (abstrakt) atamasin bildiredi. Onin’ anıq san mánisi zatlarg'a qatnasli anıqlanadi: bes da’pter, jigirma oqiwshi, onlag'an adam, on-onbes qoy, t.b. zatlıq ma’nidegi so’zler menen qatar
qollanılıp kelgende, sol so’zlerge qatnaslı olardıń anıq sanın ko'rsetedi.Sanliqlardm’ tiykarģı leksikaliq qorı ko’p emes, olar barlig'i bolip 22 jay sandı quraydi, birden tog'izg’a deyingi sanlar - birlikler, onnan toqsanģa deyingi sanlar -onlıqlar, júzden toģiz júzge deyingi sanlar júzlikler,
mıńnan joqarģı sanlıqlar mıńlıqlar h.t.b.
Sanlar menen ko’rsetilgen sanliqlardan basqa, san ma’nisin bildiretugın so'zler de qollaniladi. Ma’selen, jalg'iz, jekke, taq so’zleri bir sanniń egiz, qos, jup, par sózleri eki sannıń ma’nisin beredi.Sonday-aq, ha’r qiyli uzinhq, ko'lem, awirliq, waqit o’lshemlerin bildiretuģın so’zler de sanliq penen zatlar arasindag’i atamalardi bildirip, sanlıq ma'nilerine jaqinlasadi: arshin, metr, qulash, adim, eli (4 eli), misqal, batpan, tsentner, tonna, t.b. Biraq, bular leksika-semantikaliq jaqtan nag’iz sanliqlar emes, olar sanliqlar menen birge qollanılıp zatlardıń ha’r tu’rli sanın aniqlaydı. 10 metr shit, 100 tonna paxta, t.b.
2. Sanliqlar morfologiyaliq o'zgesheliklerine iye boladi. Olardin’ o'zine ta’n o ’zgesheliklerinin’ biri basqa so’z shaqaplarinan jasalmaydi. Sanhqlardan ju’da’ az mug’darda so'z jasawshi qosimtalar arqali atlıq ha’m feyiller jasaladi. Misalı: birlik, onlıq, ju’zlik, mıńlıq, birle, u’shle, ekewle, úshewle, birlesiw, ekileniw, t.b. Sanliqlar o'zine ta’n forma jasawshi-aw/-ew, -Iap/-lep, -lag’an-/-
legen, -day-/dey, -tay-/tey, -inshi-/inshi, (-nshi/-nshi) qosimtalar jalģanıwı arqali sanlıqtıń semantikaliq tu’rlerin jasaydi: altaw, jetew, ekewlep, onlag’an, min’day, togızınshı t.b
Sanlıqlar qurılısına qaray jay (dara) ha’m qospa sanliqlar bolıp ekige bo’linedi:Jay sanliqlardin’ toparı morfemalarg’a ajiratilmaytug’in bir tu'bir qa’lpindegi eki, u’sh, on, otiz, qinq, ju’z, min’, alpis, jetpis,seksen, toqsan, t.b. dara sanlar quraydi. Bul sanliqlardan alpis, jetpis, seksen, toqsan sanları tariyxiy shigısı jaģınan alti, jeti, segiz tog’iz sanlarınıń on sani menen qosilisip birigiwinen do’regeni menen, olardi morfemalarg’a ajiratiwg’a bolmaydi. Olar birigip, dara sanlar siyaqli bolip, a'bden qa'liplesip ketken. Sonin’ menen qatar, bular dara sanlar siyaqlı qospa sanliqlardin' qurammda ontn’ bir sıńarı retinde qollamladi. Misalı: alpis bes, seksen tog'iz, bir min’ tog’iz ju’z toqsan, t.b. Usi siyaqli o'zgeshelikleri esapqa alınip, ko'pshilik tu'rkiy tillerinde olar jay sanlıqlardıń qatarında qaralg’an. Qaraqalpaq tilinde de atalg'an sanliqlar qospa sanhqlardin’ birikken tu'ri retinde emes, jay sanlıqlardin’ qatarında u'yreniledi.
Qospa sanliqlar eki yamasa bimeshe sanliqlardin' dizbeklesip ha’m juplasip keliwinen du'ziledi. Olar eki tu'rli bolip du'ziledi:
a) qospa sanliqlardin’ quramındaģı sanlar o’z ara bir-birine qosiliw ha’m ko'beytiliw joli menen du'ziledi. Misal: on bir, alpis , bir ju’z qirq bes sanliqlarına jay sanlar qosilisqan bolsa, sońģı bir ju'z qirq bes sanlıģında eki qospa sanlar qosilisqan. Qosiw joli menen qosilg'anda u'lken san aldinda, kishi san onnan keyin keledi. Al ko'beytiw joli menen qosılısqanda 1 den 10 g’a deyingi sanlar ju’z ha’m mıń sanlarınıń aldında turip, ju’zlikler ha’m min'liqlardin’ qatarin du'zedi: eki x ju’z (eki ju’z),
bes x ju ’z (bes ju ’z), on x ju'z (min'), toghz x ju ’z (tog'iz ju’z), on x
min’ (on min’), t.b;
b) qospa sanliqlar bir túrdegi eki sannin’ ha’m ha'r tu'rli (sandag'i)
sanliqlardin’ qosilisip juplasıwinan du'ziledi. Bunıń son’g’i tu'riniń
juplasiwinda da kishi san aldin, u'lken san keyin keledi: eki-ekiden, u’sh-u’shten, on-onnan, bes-aln, jeti-segiz, qirq-eliw , t.b. Geyde juplasiwdin’ bul ta'rtibi buzilip ta qollaniliwi mu'mkin: qirq-otiz.
3. Sanlıqlar sintaksislik xizmeti jaģınan to’mendegi o’zgesheliklerge iye boladi:
1) sanliqlar zatlarg’a qatnasli so’z shaqabi bolģanliqtan, zatlardin’ san mug'darın, qatar sanin ha’m t.b. belgilerin bildirip, ga'pte anıqlawish xizmetin atqaradi: Mekteptin’ aldinda eki gu'jim terek bar («Jetkinshek»).
Bul tuwrali Meńlimurat ag’a 1920-jildıń ekinshi iyunindegi 261- buyrıqtı oqip berdi (T.Q.).
Sanliqlar kelbetlik ha’m basqa da zattin’ belgisin bildiriwshi so'zler
menen birge qollanılıip, qospa anıqlawish bolip keledi: Onin’ aldinda 500 bas qoy bar ( 0 ’.A.). Avtobustan tu'skennen keyin «Jańalıq» xajaliģınıń orayina shekem eki kilometrdey piyada ju’riw kerek (T.Q.);
2) sanlıqlar atliq so'zlerdin’ ornina qollaniliwina qaray bas ha’m
ekinshi darejeli ag'zalardin’ waziypasın atqaradi: Toģizimiz jiynalip, toqli jiqqan batirmiz. Birewden ekew jaqsi. Sen ol jaqta teren’nen ondi alsanbiz bul jaqta ju'zdi, min’di aldiq ( 0 ’.A.). Eldin’ ko'zi eliw, biri ko'rmese, biri ko ’redi (naqil);
3) sanliqlar feyillerge qatnasli is-ha’rekettin’ isleniw sanın, mug'darın bildirip kelip pisjqlawish boladi: Ku’n bir jawsa, terek eki jawadi (naqil). Mashinalar Qaratawg’a ku’nine eki ret qatnaydi (Q. D.).
Sanliqlar atliq so’z m a’nisinde kelgende seplik, betiik, tartim
qosimtalan menen o'zgeredi.Sanliqlar leksika-semantikalıq ha’m morfologiyaliq belgilerine qaray esapliq sanliqlar ha’m qatarlıq sanlıqlar bolip eki toparg’a bo’linedi.
Birinshi topardin’ qurami sanaq, jiynaqlaw, toplaw, shamaliq, bo’lshek sanlar quraydi. Ekinshi topar tek qatarliq sanliqtan turadi.
Sanaq sanlar uluwma anıq emes sandi bildiriw
menen qatar, zat, qubilis ha'm is-ha'rekttin’ anıq sanın da bildiredi ha’m sol zat, is-ha’reketlerdin’ san ko’rsetkish belgisi retinde olardıń aldinda turadi. Sanaq sanlar o’zi qatnasli so’z!er menen qollanilg’anda neshe? qansha? sorawlarına juwap beredi.10 dápter, 25 oqıwshı.
Jiynaqlaw sanlar zatlardin’, qubilislardin' sanın ja ’mlep, jiaynaqlap ko'rsertedi. Jiynaqlawshi sanlar 1 den 7 ge shekemgi sanaq sanlarg'a -aw-/-ew qosimtasinin’ jaig’aniwi arqali jasaladi. Bul qosimtalar eki, alti, jeti sanltqlarina jalg’ang’anda, olardin’ keynindegi dawisli ses tu'sip qaladi: birew, ek (i) ew, u'shew, to’rtew, besew, alt(i)aw, jet(i)ew.
Jıynaqlaw sanlar ma'nisi jaģinan sanaq sanlarg'a jaqin, sonliqtan olar awizsha sanawda sanaq sanlardin’ ornina qollanilip ta keledi: birew, ekew, u’shew, to'rtew, besew, altaw, jetew, segiz, tog'iz, t.b.
Jiynaqlaw sanlar ma’nisi jaģinan sanaq sanlarg'a jaqin bolg'anliqtan sanaq sanlardin' da, jiynaqlaw sanlardtn’ da ma’nilerin an'latadi. Mısal: Onin’ balalari besew, u'shewi mektepte oqiydt (N.D.).Bunday jag'dayda jiynaqlaw san tartim jalg’awin qabil etip, zatliq ma’ni bildiredi.
Toplaw saniiqlar predmetlerdi san jag'inan birdey toparlarg 'a bo'lip, toplap ko'rsetedi ha'm qanshadan? nesheden? neshewlep? qanshalap? sorawlanna juwap beredi. Toplaw san, sanaq ha’m jiynaqlaw sanliqlardan jasalip, dara ha'm jup so'z tu'rinde qollaniladi.
Olar to'mendegishe jasaladi:
1. Dara ha'm jup so'z tu'rindegi sanaq ha'm jiynaqlaw sanlarina
shig'is seplik jalg'awinin’ qosliwi arqali jasaladi: u'shten. besten, onnan, eki-ekiden, u’sh-u’shten, to'rtewden, besewden, ekew-ekewden, altaw-jetewden, t.b. Barhq jaqtan birim-birim ekew-úshewden Eshimbettin’ u'yine jigitler kele basladi (A.Bek.). Aldimizda eki-ekiden dizilisip kiyatirg'an qara ko'rindi (T.Q.).
Shamahq sanhqlar zatiardin', qubilis ha'm

is-ha’reketlerdin’ san mug'darin shama menen boljap, dusmallap ko'rsetedi

ha’m qansha? degen sorawg'a juwap beredi.

Shamaliq sanhqlar morfologiyahq ha’m so'z qosiliw usillan arqalı jasaladi:

l. a) shamaliq sanlarg'a -day-/dey (-tay/-tey), qosimtalarinm’ tikkeley yamasa sanliqlar menen birge qollanilatug'in numerativ so'zlerge jalg'amp keliw arqali jasaladi. Bul qosimtalar, ko'binese biriik sanlardan u'lken sanlarg’a jalg'anadi: jigirmaday, ellidey, ju'zdey, min'day,.eki nun'day, t.b. Ko'terilgen eki mm ’day xaliqtin' qolinda ha’r qiyli qural-jaraqlar payda boldi (A.Bek.). Seijant bizlerden on metrdey alda (N.D.). Bir saattay waqit o'tkennen son’ dalag'a shiqtiq (Sh.S.)
b) -lag’an/-legen qosimtalanmn’ sanaq sanlarg'a jalg’amwinan jasaladi: onlag'an, otizlag'an, ju'ziegen, millionlag'an, t.b: Ma'tekege juwir, u’sh jihm, onlag'an aw tayarlasin (K.S.). A'diwli ana, senin’ su'yikli muxabbatin’ ha’r waqitta da millionlag 'an jas jigitler menen qizlarg'a anlmas dimar, qaytpas g'ayrat beredi (J. A.).
Bo'lshek sanhqlar pu'tinnin’ bo'legin, u'lesin

bildiredi ha'm og'an neshe? qanshasi? sorawlari qoyiladi: u'shten eki,

to'rttin' biri, t.b.

Bo'lshek sanlar du'zilisi jaghnan eki sannin’ qosihsiwi arqah jasalg’an

qospa san tu'rinde qollamladi. Olar sanaq sanlardan eki tu'rli formada

jasaladi:

1. Bo'lshek sannin’ quramindagh sannin’ birinshisi (bo'limi) shigish
seplik jalg’awi, ekinshisi (alimi) ataw formasinda yamasa III bettegi tartim jalg'awi bolip jasaladi; to’rtten u'sh, besten to’rt, u'shten biri, min'nan biri, t.b.: Na'tiyjede usi kólemnin’ u'shten bir bo'legin viltten qutqarip qaldiq. Minaw baqqan qoyimniń u 'shten biri su'yinshi («Alpamis»).
2. Bólshek sannın’ da'slepkisi iyelik sepliginde, son'g'isi III bettegi
tartim jalg'awin qabil etip jasaladi: U’shtin’ biri, to'rttin’ biri, t.b.: Xojaliqtagı mashinalardan jigirmaniń on to'rti isleydi (T.Q.).
To ’rttin' birine diyqan turar, ten’ ból,—dedi Aydos baba (Berdaq).
Geyde stillik talapqa llayiq iyelik sepligi menen baylanisatugın tartim jalg'awi tu'sirilip te qollaniladi:
O'gizimdi berdim mayina,
Altinm ’ bir payina (O'tesh)
Qatarhq sanliqlar zatlardin’ qatar ta'rtibin, izbe-izli retlik ornın bildiredi.
Qatarliq sanliqlar dara ha’m qospa sanaq sanlarg’a -mshi/-inshi, -nshi/-nshi qosimtalan jalg’aniwi arqali jasaladi: toģizinshi, oninshi, birinshi, u'shinshi, altinshi, on birinshi, on altinshi, bir min’ tog’iz
ju ’z toqsan birinshi t.b: 01 birinshi bo’limnen ekinshi bo’limge kiyatir edi. Bir min’tog’iz ju ’z qirqinshi jildin’ avgustmda usmday tag’i bir waqiya boldi (Q.D.).
Qatarhq sanlar ma’nilik jaqtan zatlardin’ qatar ta’rtibin, retlik sanin
bildiretughn bolg'anhqtan amq ma’nige iye bohp keledi. Ma'selen, sanaq san zatlardm’ uluwma sanm (u’sh bala) bildirse, qatarliq saniar qatar ta’rtip boyinsha sanawdm’ amq omm, qatar samnm’ neshinshi ekenin ko’rsetedi. Misah: Ekinshi ha’ptede-aq piesa taym boldi (T.Q.). Bul ga’pte ekinshi qatarliq sam piesanm’ aniq tayin bolg’an waqtin ko’rsetip kelgen.Qatarhq sanlardan birinshi sanligh da'slepki, a 'depki, a'welgi, baslapqi,tun’g ’ish so'zleri menen ma’niles bolip, sol so'zlerdin’ sinonimi bolip keledi.