İradə nuriyeva
əsrlərdə əhali xərac, üşr (üşür), cizyə
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
əsrlərdə əhali xərac, üşr (üşür), cizyə və bir çox başqa vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyirdi. Səlcuq dövləti XI əsrin sonlarında- işğallar ara verdikdə tənəzzülə başladı. İqtadarlar daha mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər. Əsarət altına alınmış ölkələrin, xalqların azadlıq mübarizəsi genişlənməkdə idi. Bundan başqa I
Aralıq dənizinin Kiçik Asiya, Suriya və Fələstin sahillərində çox mühüm ərazilərin itirilməsi də Böyük Səlcuq imperatorluğunun tənəzzülünə müəyyən təsir göstərdi. Sonuncu Səlcuq hökmdarı Sultan Səncərin (1118-1157) hakimiyyəti illərində imperatorluq faktiki olaraq, ayrı-ayrı müstəqil dövlətlərə parçalanmışdı. Bu dövlətləri Səlcuq sultanlarının vəliəhdlərinin tərbiyəçiləri-atabəylər idarə edirdilər. 16
III. ŞİRVANŞAHLAR VƏ ATABƏYLƏR DÖVLƏTLƏRİ Şirvanşahlar dövləti. Böyük Səlcuq hökmdarı I Məlik şahın hakimiyyətinin sonuna yaxın Şirvanşahlar yenidən qüvvətlənməyə başlamışdı. Bu zaman Fəribürz, sonra oğulları II Mənuçöhr və I Afridun ölkəni müstəqil idarə edirdilər. Səlcuq türklərinə qarşı mübarizədə gürcü çarları Şirvanşahlarla yaxınlaşmağa çalışırdılar. Geniş xarici siyasət planları olan gürcü çarı IV David Bizans imperatoru Aleksey Komnin və qıpçaq türklərinin hökmdarı Atrak ilə ittifaqa girmişdi. O, Qafqazın şimalından Gürcüstana 45.000 nəfərdən çox qıpçaq türk döyüşçüsü köçürtmüşdü. Gürcü və erməni feodalları, Bizans imperiyasının vasitəçiliyi ilə, Səlcuq türklərinə qarşı Qərbi Avropa səlibləri ilə əlaqə yaratmışdılar. Bu tədbirlərlə onlar türk-müsəlman amili Qafqazdan sıxışdırıb çıxarmağa, Azər- baycan torpaqlarını öz aralarında bölüşdürməyə çalışırdılar. 1117-ci
vətli ordu ilə Şirvana basqın etdi. Şirvanşahlar ordusu məğlubiyyətə uğradı (1, s. 332). IV David Qəbələni talan etdi. 1121-ci ildə
Avropa səlibçilərinin birləşmiş qüvvələri Səlcuq qoşunlarına qalib gəldilər. 1122-ci ildə Tiflis müsəlman əmirliyi ləğv edildi. Şirvan- şah III Mənuçöhrün (1120-1160) zamanında Şirvan-Gürcüstan münasibətlərinin yaxşılaşmasında Böyük Səlcuq imperatorluğunun zəifləməsi ilə yanaşı, III Mənuçöhrün arvadı Tamar və onun gürcü əhatəsi də mühüm rol oynamışdı. Gürcü çarı ilə ittifaqa bel bağ- layan III Mənuçöhr Səlcuq türklərindən üz döndərdi. Nəticədə Şirvanşahlar Böyük Səlcuq imperatorluğu ilə ittifaqdan çıxdılar və 40.000 dinar məbləğində illik bac verməkdən imtina etdilər. 1123- cü ildə Səlcuq hökmdarı Sultan Mahmud Şirvana hücum etdi. Lakin birləşmiş qüvvələrə qalib gələ bilməyən Sultan Mahmud çox keçmədən Şirvanı tərk etdi. IV David Şirvan torpaqlarını Gürcüs- tana qatmaq qərarına gəldi və 1123-1124-cü illərdə dəfələrlə 17
Azərbaycana yürüş etdi. Gürcüstan və Buğurd qalalarını, Şamaxını ələ keçirdi, şəhər və qalalarda gürcü qarnizonları qoyub geri döndü. Lakin 5 ay sonra IV Davidin ölümündən sonra (1125) onlar Şirvanı tərk etməyə məcbur oldular. Hakimiyyət yenidən III Mənuçöhrə keçdi. XII əsrin 30-60-cı illərində Azərbaycan Şirvanşahlar dövləti Cənubi Qafqazda ən qüdrətli siyasi amilə çevrilmişdi. 1160-cı ildə III Mənuçöhrün ölümündən sonra onun oğulları arasında taxt-tac mübarizəsi başlandı. Sarayda yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edən Tamar kiçik oğlu və bir qrup əyanla birlikdə qıpçaq turklərinə arxalanaraq, Şirvanı Gürcüstanla birləşdirməyə cəhd göstərdi. Lakin Eldənizlər dövlətinin hakimi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin qüvvə- lərinin köməyi ilə III Mənuçöhrün böyük oğlu I Axsitan (1160- 1196) hakimiyyəti ələ keçirdi. O, Səlcuq türkləri ilə dostluq münasibətlərini bərpa etdi. I Axsitan ömrünün sonunadək ona arxa- landı. Gürcüstan çarlığı ilə dostluq münasibətləri davam edirdi.
qiyamı yatırtmaqda çar III Georgiyə kömək etdi. I Axsitanın haki- miyyəti dövründə Dərbənd hakimliyi Şirvanşahlardan asılı vəziyyətə salındı. I Axsitan ölkənin ərazisində çoxlu müdafiə qur- ğuları-qalalar, qüllələr, sədlər inşa və bərpa edildi. 1175-ci ildə Şir- vanşahlar dövləti yenidən xarici təcavüzə məruz qaldı. 73 gəmidən ibarət slavyan donanması Azərbaycana hücum etdi, Lənbərana qədər hərəkət etdilər. Şimaldan qıpçaq türkləri Dərbəndi və Şabranı ələ keçirdilər. Şirvanşahın hərbi qüvvələri hər iki hücumu dəf etdi. Buna III Georginin gürcü qoşunları kömək etdi. Bizans şahzadəsi Andronik Komnin də gürcü qoşunlarının ordugahında idi. 1192-ci
əhalisinin xeyli hissəsi (I Axsitanın ailəsi də) tələf oldu. Paytaxt Bakıya köçürüldü (4, s. 297).
atabəylərinin idarə etdiyi Eldəgizlər dövləti Azərbaycan tarixində İldənizlər və ya Eldəgizlər dövləti kimi də tanınır. Bu dövlət əvvəl- lər İraq Səlcuq sultanlığının tərkibinə daxil idi. Böyük Səlcuq im- peratorluğunun parçalanması dövründə meydana gələn İraq Səlcuq
18
Azərbaycan torpaqları da daxil olmaqla Cənubi Qafqazın bir hissəsini əhatə edirdi. Eldənizlər sülaləsinin banisi Atabəy Şəmsəd- din Eldənizin adı ilə bağlıdır. Sultan II Toğrul (1132-1134) ona “əmir” titulu verdi və onu öz oğlu Arslan şahın atabəyi təyin etdi. 1136-cı ildə o, Arran hakimi təyin olundu və Bərdəyə göndərildi. Bununla müstəqil Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin və bu dövləti idarə edən Eldənizlər sülaləsinin əsası qoyuldu. Şəmsəddin Eldə- niz bir çox xırda feodal mülklərini aradan qaldıraraq bütün Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. O, sultan sarayından iqta aldığı Arranla yanaşı, Azərbaycanın bəzi cənub bölgələrini, habelə Naxçıvanı müstəqil idarə etməyə və öz adından pul kəsdir- məyə başladı. Paytaxt əvvəllər Naxçıvan şəhəri idi. Sarayda böyük nüfuza malik idi və dövlətin idarə olunmasında yaxından iştirak edirdi. 1160-cı ildə “Böyük Atabəy” titulu aldı və oğulluğu Arslan şahın (1161-1176) sultan elan edilməsinə nail oldu. Bundan sonra Şəmsəddin Eldəniz bütün İraq Səlcuq sultanlığını özü idarə etməyə başladı. Böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan sultanın hacibi oldu, kiçik oğlu Qızıl Arslan isə ordunun ali baş komandanı təyin edildi. Beləliklə, İraq Səlcuq sultanlığı Azərbaycan sultanlığına çevrildi. Kürdən cənubdakı bütün Azərbaycan torpaqları Eldənizlər dövlətinin tərkibində yenidən birləşdirildi. Şirvanşahlar dövləti də Eldənizlərdən asılı hala salındı. Azərbaycan Atabəyləri Azərbaycan üçün daim təhlükə yaradan gürcü torpaqlarını Eldənizlər dövlətinin tərkibinə daxil etmişdilər. 1161-ci ildə gürcü qoşunları o zaman Eldənizlər dövlətinin tabeçiliyində olan Dəbil şəhərinə hücum edib 10 minə qədər adamı qılıncdan keçirmiş, qadınları və uşaqları çılpaq halda Gürcüstana aparmışdılar. Gürcü qadınlarının etirazın- dan sonra onların paltarları özlərinə qaytarılmışdı. Şəmsəddin El- dəniz gürcü qoşunları üzərində bir sıra qələbə qazanmışdı. Gürcü çarları bir daha Azərbaycan sərhədini pozmağa cəsarət etmirdilər. Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətinin sonuna yaxın Eldənizlər dövləti Dərbənd keçidindən İran körfəzinə qədər çox geniş əraziləri- Azərbaycanı, o cümlədən Arran və Şirvan, əl-Cibal ölkəsi, İraq,
19
Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyi əhatə edirdi. Hilat, Fars, Xuzistan, Mosul, Kirman və Təbəristan Şəmsəddin Eldəniz- dən asılı idilər. Mərkəzi hakimiyyətdən iqta almış əmirlərin hərbi qüvvələrindən başqa, hökmdarın özünün 50 min nəfərlik nizami süvari qoşunu vardı. Səlcuq Sultanı III Toğrulun (1176-1194) atabəyi olan Məhəmməd Cahan Pəhləvan (Şəmsəddinin oğlu) hakimiyyətə gəldikdən sonra (1175-1186) paytaxtı Naxçıvandan
müstəqilliyə can atan iri Səlcuq əmirlərinin müqavimətini qırdı və mərkəzi hakimiyyəti daha da qüvvətləndirdi. Azərbaycanı onun kiçik qardaşı Qızıl Arslan idarə edirdi. O, həm də qardaşı oğulları Əbu Bəkrin və Özbəyin atabəyi idi. İqamətgahı Təbrizdə idi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan dövlət vəzifələrinə öz yaxın adamlarını təyin etdi, mərkəzi hakimiyyəti xeyli qüvvətləndirdi, 50 min nəfərlik nizami süvari ordusu var idi. Gürcü feodallarını dəfələrlə məğlub etdi. Hətta Abbasi xəlifələri belə Eldənizlər dövlətinin da- xili işlərinə qarışa bilmirdilər. Ömrünün sonuna yaxın imperator- luğu oğulları arasında bölüşdürmüşdü. Hakimiyyətə keçən qardaşı
edən saray müxalifətinə və iri feodallara qarşı mübarizə apardı. Formal olaraq sultan titulu daşıyan III Toğrul, narazı Səlcuq əmir- ləri, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı İnanc Xatın, oğlu Qutluq İnanc və b. Qızıl Arslana qarşı birləşdilər. III Toğrulla Qızıl Arslan arasında dəfələrlə qanlı vuruşmalar olub. O, bu münasibətləri sahmana salmaq üçün İnanc Xatınla evləndi, qardaşı oğulları Qutluq İnancla və Əmir Əmiran Ömərlə barışdı. 1191-ci ildə Həmədan vuruşmasında qələbə qazandı, III Toğrulu oğlu Məlikşahla əsir aldı.
elan etdi. Beləliklə, Azərbaycan atabəyləri formal hakimiyyəti, yəni sultan titulunu da ələ keçirdilər. Mərkəzi hakimiyyətin qüvvətlənməsindən narazı qalan iri feodallar və İnanc Xatın onu sui-qəsdlə öldürdülər. Azərbaycanda hakimiyyəti Əbu Bəkr (1191-
Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömərin idarə etdikləri İsfahan, Rey 20 vilayətləri və İraqın bir hissəsi Eldənizlər dövlətindən ayrıldı. Bunlar dövlətin tənəzzülünü sürətləndirdi. Vəziyyətdən istifadə edən Xarəzmşahlar, Əyyubilər, Abbasilər, Şirvanşahlar, gürcü çarları fəallaşdılar. 1192-ci ildə Sultan III Toğrul həbsdən qaçdı, Rey, İsfahan və Həmədanı ələ keçirdi. III Toğrul tərəfindən məğlub edilən Qutluq İnanc kömək üçün Xarəzmşah Təkəşə (1172-1200) sığındı. Təkəş Xorasan, Rey və Həmədanı ələ keçirdi. III Toğrul Təkəş və Qutluq İnancın birləşmiş qüvvələrinə qarşı vuruşmada (1194) öldürüldü. Təkəş Qutluq İnancı aradan götürdü (1196). Eldəniz Əbu Bəkr Xarəzmşahların hərbi qüvvələri üzərində bir sıra qələbə çalsa da, feodal hərc-mərcliyinin qarşısını almaq mümkün olmadı. Şirvanşah I Axsitan Əmir Əmiran Ömərə onun qardaşı Əbu Bəkrə qarşı hərbi qüvvə ilə yardım göstərdi. Gürcü çariçası Tamar və Şirvanşahların birləşmiş qoşunları Şəmkir və Beyləqan
Əmir Əmiran Ömər və gürcülərin hərbi qüvvələri Gəncəyə hücum etdilər. Gəncə əhalisi vətənə xəyanət edən Eldəniz şahzadəsinə şəhərə kafirlərlə gəldiyinə görə təslim olmayacaqlarını bildirdilər. Əmir Əmiran Ömər Gəncəni hiylə ilə ələ keçirdi. Gürcü qoşunları Gəncəni tərk etdikdən sonra gəncəlilər Əmir Əmiran Öməri öldürdülər. Şəhər yenidən Əbu Bəkrin hakimiyyəti altına keçdi. Bundan xəbər tutan gürcü qoşunları Azərbaycan sərhədlərini keçdilər. Əbu Bəkr dövlətin müdafiəsini başlı-başına buraxaraq, Naxçıvana, oradan da Təbrizə getdi. Gürcü qoşunları Gəncəni mühasirəyə aldılar. I Axsitan Gəncə yaxınlığına Tamarın görüşünə gəldi. 25 günlük mühasirədən sonra Gəncəni ala bilməyən gürcü qoşunları Dəbili qarət etdilər (1203), Qərbi Azərbaycan torpaq- larının tutulması təhlükəsi yarandı. Xalq və Şirvanşahlar dövləti Azərbaycanın qərb sərhədlərinin müdafiəsinə qalxdı. Gürcü qoşunları 1210-1211-ci illərdə Azərbaycan torpaqlarına dağıdıcı basqınlar etdilər. Onlar Naxçıvanı mühasirəyə aldılar, lakin ələ keçirə bilmədilər. Sonra Mərəndi talan etdilər, Təbrizi mühasirəyə aldılar. Şəhər hakimi Zahidə Xatın (Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı) çoxlu pul, daş-qaş və sənətkarlıq məhsulları verib şəhəri 21
dağıntıdan qurtardı. Təbrizlilərin, eləcə də Miyanənin bütün mal- qarası aparıldı, ətraf yerlər qarət edildi. Gürcü qoşunları geri çəkilərkən miyanəçilər üsyan qaldırıb gürcü qarnizonunu qırdılar. Yenidən şəhərə hücum edən gürcü cəza dəstələri şəhər hakimini ailəsi ilə birlikdə qılıncdan keçirdilər, dərilərini soyub minarənin başından asdılar, sonra isə şəhəri qarət edib yandırdılar. Zəncan, Qəzvin və Abxar əhalisinə də eyni cür divan tutdular. Üçan şəhə- rinin, Ərdəbilin bütün varidatlarını karvanlarla apardılar. 12 min ərdəbilli qılıncdan keçirildi. Özbəyin (1210-1225) hakimiyyəti illərində Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətləndi. Beləliklə, monqolların hücumu ərəfəsində Azərbaycan dövlətlərindən heç biri - nə Eldənizlər, nə də Şirvanşahlar ölkəni xarici təhlükədən qo- rumağa qadir deyildilər. Monqollara qədərki Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti məhsuldar qüvvələrin artması, ticarətin və mal-pul münasibətlərinin genişlənməsi ilə səciyyələnir. XI-XII əsrlərin vergi sistemi əvvəlki dövrlərin qayda-qanunlarının çoxunu mühafizə etmişdi. XII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda 70-dək iri, orta və kiçik şəhərlər vardı. Bu dövrün iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Marağa, Ərdəbil, Dərbənd, Bakı, Şamaxı və Beyləqan idi. Gəncə və Təbrizin 100 mindən çox, Naxçıvanın isə təqribən 80-100 min əhalisi vardı. XI əsrdə Gəncə Arranın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilərək, ticarət-sənətkarlıq mərkəzi kimi öz əvvəlki əhəmiyyətini xeyli itirmiş Bərdəni arxada qoydu. XII əsrin I yarısında Gəncənin tərəqqi və inkişafı burada baş verən dağıdıcı zəlzələlər (1122, 1139) və gürcülərin “daha dağıdıcı” basqın və qarətləri ilə ləngidildi. Lakin gəncəlilərin səyi və köməyə gəlmiş sultan canişini Qara Sunqurun öz qoşunu ilə etdiyi yardım nəticəsində XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəlləri Gəncə yenidən öz əvvəlki görkəmini qaytara bildi. Təbrizdə də 1042-ci ildə baş vermiş zəlzələdə 40-50 min sakinini və gözəl binalarını itirsə də yenidən bərpa edildi. Azərbaycanın kiçik feodal şəhərləri yarı- maqrar xarakter daşıyırdı. Çoxunun iqtisadiyyatında bağçılıq və maldarlıq mühüm yer tuturdu. Bu şəhərlərin sosial tərkibində kəndlilər üsütünlük təşkil edir, ticarət-sənətkarlıqla məşğul olanlar 22 isə 2-ci yer tuturdular. XII əsrdə şəhərlər adətən qalın divarlar və müdafiə qurğuları-xəndəklərlə əhatə olunmuşdular. Dərbəndin, Təbrizin, Gəncənin, Bakının və b. yerlərin daşdan və kərpicdən tikilmiş qala divarları çox düşmənin qarşısını almışdır. Bakının bir liman kimi əhəmiyyəti böyük idi. XI-XII əsrlərdə karvan ticarət yollarının bir-biri ilə və xarici ölkələrlə birləşdiyi Azərbaycan şəhərləri daxili və xarici bazarlara neft, pambıq, ipək, duz, meyvə, balıq, boyaq, ədviyyat və s. göndərir, Şərq və Qərblə ticarət əlaqə- ləri saxlayırdı.
23
IV. IX-XII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏT VƏ MƏDƏNİYYƏT Azərbaycanda müstəqil dövlətlərin meydana gəlməsi iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə səbəb oldu. Mənbələr Azərbaycanda dənli bitkilərin bütün növlərinin (buğda, arpa, çəltik, darı və s.), müxtəlif texniki bitkilərin (pambıq, boyaqotu, kətan və s.), həmçinin cürbəcür bostan bitkilərinin becərilməsi barədə olduqca maraqlı məlumatlar verirlər. Şirvanda və Dərbənd ətrafında zəfəran, həm- çinin kətan becərilirdi. Lənkəran və Şəki bölgələrində müxtəlif çəl- tik növləri əkilirdi. Aran, xüsusilə, Bərdə vilayəti qırmızı boyaq almaq üçün istifadə olunan qırmızıböcəyi ilə zəngin idi. Kür çayının hər 2 sahili başdan-başa taxıl zəmiləri və pambıq tarlalarından ibarət idi. Əhalinin təsərrüfat həyatında bostan və tərəvəz bitkiləri əkini də mühüm yer tuturdu. Bağçılıq da inkişaf etmişdi. O zaman Təbriz bağlarını salmaq üçün 900-dən çox kəhriz qazılmışdı. Lakin bu kifayət etmirdi. İbn Havqəlin yazdığına görə, Dərbəndlə Səməndər arasındakı üzümlüklərdə 40000-ə qədər tənək vardı. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda ipəkçilik yüksək inkişaf etmişdi. Kənd təsərrüfatının ən yüksək inkişaf etmiş sahəsi maldarlıq idi. Heyvandarlığın əsas forması yaylaq-qışlaq maldarlığı idi. Xəzər balıqla zəngin idi. Kür və Araz çayları boyunca yaşayan əhali balıqçılıqla da məşğul olurdu. Arıçılıq, bal və mum ixracı da Azərbaycanın iqtisadi həya- tında mühüm rol oynayırdı. Cəmiyyətin əsas istehsalçısı kəndlilər idi. 2 qismə-uluclara və azad kəndlilərə bölünürdülər. Uluclar asılı kəndlilər idilər. Ərəb işğalları dövründə yaranmışlar. Öz torpaq- larını itirmək təhlükəsi qarşısında qalan kəndlilərin mühüm bir hissəsi ayrı-ayrı ərəb feodallarının himayəsinə sığınmağa məcbur olurdu. Nəticədə, həmin kəndlilərin torpaqları ərəb feodallarının əlinə keçir və ilcə (yaxud hami) torpaqlar adlanırdı. Uluclar, əsasən, əkinçiliyin yüksək inkişaf etmiş düzən rayonlarda yaşayırdılar. Dövlətə vergi verirdilər. Azad kəndlilər isə dağ rayonlarında yaşa- yırdılar. Azərbaycan kəndliləri oturaq həyat sürürdü. Torpaq üzərin-
24 də xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Süni suvarmaya əsaslanan əkin- çiliyin inkişaf etdiyi yerlərdə su üzərində də xüsusi mülkiyyət hökm sürürdü. Feodal torpaq mülkiyyətinin bir neçə növü var idi. Mülk (və ya əmlak) torpaqlar-irsi idi, mülk sahibləri (malik, məlik, və ya
torpaqları-otlaqlar, örüşlər, meşələr, bataqlıqlar və s., bəzən əkin yerləri olurdu. Camaat torpaqları dövlətin mülkiyyətində idi, döv- lətə torpaq vergisi-xərac verirdi. Xassə-ayrı-ayrı hökmdarların (xəlifələr, sultanlar və b.) və sülalələrin mülkiyyətində geniş torpaq sahələri vardı. Dövlətə məxsus olan, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn torpaqlara divani, və ya divan torpaqları deyilirdi. Şərti torpaq mülkləri-iqta sistemi də inkişaf etməkdə idi. İqta dövlətə xidmət müqabilində verilirdi. İqta sahibləri-iqtadarlar bilavasitə təsərrüfatla və ya təsərrüfatçılıqla məşğul olmur, bir qayda olaraq, öz iqtalarını icarəyə verirdilər. Zaman keçdikcə onlar iqtadarların xüsusi mülkiyyətinə çevrilirdi. Bu dövrdə vəqf torpaqları da ya- yılmışdı. Bu torpaqlar ayrı-ayrı ruhanilərə, dini və xeyriyyə müəs- sisələrinə, məscidlərə, mədrəsələrə və s. verilirdi. Kəndlilər vergini vəqf sahibinə və ya dini müəssisəyə verirdilər. Torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən vergi üşr və ya üşur (1/10), sonralar isə xərac adlanırdı. Xərac toplayan vergi məmurları mütəqəbbil və ya amil, maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdı. X-XI əsrlərdə xəracın müəyyən bir hissəsini pulla ödəyirdilər. O zaman ərəblər Azərbaycandan 4-4,5 milyon dirhəm, Sacilərin hakimiyyəti döv- ründə 2 milyon, Salari hökmdarı İbrahimin dövründə də bu qədər xərac alırdılar. Xəracdan başqa, müsəlman əhalisi öz əmlakına görə nəzir verirdi ki, buna da zəkat və sədəqə deyilirdi. Müsəlman ol- mayan əhalidən can vergisi-cizyə alınırdı. Ərəb işğalı dövründə mərkəzi hakimiyyət tərəfindən müəyyən olunmuş illik xəracı ödə- dikdən sonra bu feodallar öz torpaqlarında təkbaşına hakimlik edirdilər. IX-X əsrlərdə Azərbaycan dünyanın çoxlu şəhərləri olan ölkələrdən birinə çevrildi. Siyasi müstəqillik iqtisadi tərəqqiyə, o 25
cümlədən sənətkarlıq və ticarətin inkişafına, şəhərlərin meydana gəlməsinə müsbət təsir göstərirdi. Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnən
şəhərlər olan Təbrizdə, Şamaxıda, Naxçıvanda, Gəncədə və b. elmi mərkəzlər yaradılmışdı. Şirvanşahların və Eldənizlərin saraylarında dövrün ən yaxşı alimləri toplanmışdı. Onların riyaziyyat, təbiət- şünaslıq, tibb, kimya, fəlsəfə, məntiq, hüquq, astronomiya, ərəb və fars ədəbiyyatı və b. sahələrdə böyük müvəfəqiyyət və uğurları olmuş, bir çoxları müsəlman mədəniyyəti və elminin xadimləri kimi tanınmışdılar. Bunlardan görkəmli alim Fəridəddin Şirvani 30 il astronomiya ilə məşğul olmuş və bir neçe ulduz cədvəli tərtib etmişdir. XI-XII əsrlərdə təbabət sahəsində yüksək biliyə malik olan həkimlərdən Kafiəddin Ömər ibn Osman, Mahmud xoca, Rəşi- dəddin, atabəy Özbəyin şəxsi həkimi olan Cəlaləddin Təbib, Müh- zəbəddin Təbrizi, Əkmələddin Naxçivani və b. göstərmək olar. Bunlar öz əsərlərində bir çox xəstəliklərin müalicə yolları nəzərdən keçirir, əczaçılıq və müxtəlif xəstəliklərin müalicə prinsipləri haq- qındakı bütün məlumatları ümumiləşdirmişlər. Nəzərdən keçirilən dövrdə tarixi, filoloji, fəlsəfi məzmunlu xeyli əsər yaradılmışdır. Hərtərəfli biliyə malik olan Fəxrəddin Əbülfəzi İsmayıl ibn əl-Musanna ət-Təbrizinin qələmə aldığı “Tarixi-Azərbaycan” əsəri də dövrümüzə yetişməyən əsərlərdəndir. “Şərqdə təşkil edilən ilk mükəmməl universitetlərdən birincisi” hesab edilən “Nizamiyyə” mədrəsəsində dərs deyən bir çox alimlər içərisində İsmayıl ibn əl-Musanna ət-Təbrizidən başqa, Xətib Təbrizi, gəncəli Əbu Hafs Ömər ibn Osman ibn Şueyb əl-Cənzini, Tacəddin Əbu-İ-Fədail Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Abdullah əl- Urməvini, Əbul-Fadl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl- Ərdəbilini, İbn Sinanın şagirdi Bəhmənyarı, görkəmli mütəfəkkir və sufi olan Şibahəddin Suhrəvərdini və b. göstərmək olar. XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan poetik məktəbi özünün Nizami Gəncəvi, Əbül Üla Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi və b. sənətkarları
26 ilə məşhur idi. Bu məktəbdə ədəbi sənətlə real həyat arasında bağlılığı, uzlaşmanı təmsil edən, Rudəkidən başlayaraq Firdovsi və b. şairlər, o cümlədən Qətran Təbrizi tərəfindən inkişaf etdirilən farsdilli şerin Xorasan-Türküstan səpkisindən-üslubundan fərqli olaraq yeni poetik “səbki təmtəraqi” adlı Azərbaycan üslubu yaradildi. O dövrün görkəmli alimlərindən olan Əfzələddin Xaqa- ninin şerinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də fars dilinin hökm- ranlıq etdiyi şeir dilinə şairin doğma azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. Bunlardan şairin “Məra dər parsi fohşi ke quyənd, be torki çərxeşan quyəd ke sənsən” (“farsca mənə söyüş desələr, çərxi fələk onlara türkcə deyər ki, sənsən”) misralı məşhur beytində işlədilmiş “sənsən” sözünü, eləcə də özünün şeir “Divan”-ında işlətdiyi su, Tanrı, vuşaq (uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və s. bu kimi sözləri qeyd etmək olar. XII əsrin ortalarına yaxın yaranan Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin hakimiyyəti dövründə Gəncə və Şirvan poetik məktəbləri artıq ən yüksək inkişaf mərhələsinə yetişmişdir. Atabəylər sarayında fəaliyyət göstərən şairlər Xaqani tərəfindən təməli qoyulan yeni üslublu farsdilli Azərbaycan şerini yüksək sənətkarlıq səviyyəsinə çatdırmağa çalışırdılar. Lakin Xaqani zirvəsini fəth etmək, Azər- baycan poeziyasını daha yüksək zirvələrə çatdırmaq səadəti Nizami Gəncəviyə nəsib oldu. Bu dövrdə mənşəcə türk olan Səlcuq hökmdarlarının, Atabəy- lərin, Şirvanşahların üstünlük verdikləri fars dili özünün inkişafı və təkmilləşməsində məhz Azərbaycan poetik məktəbinin nümayən- dələrinə, xüsusilə dahi Nizami Gəncəviyə borcludur. Onun “Xəm- səsi” dünya ədəbiyyatının ən dəyərli nümunəsidir. Şair bu əsəri ilə şeir sənətini saraylardan və məddahlıqdan uzaqlaşdırıb, bu gün başa düşdüyümüz mənada bədii ədəbiyyat yaratdı. O, insanı özünün qəhrəmanı edib, onun hiss və həyəcanlarını, duyğu və düşüncələ- rini, arzu və istəklərini tərənnüm edirdi. Şəxsiyyət, onun həyatı, mahiyyəti, təfəkkür tərzi və fəlsəfəsi Nizamini düşündürən, onun poemalarının əsas xəttini təşkil edən mövzular idi. Nizami əsər- lərində sənətkarlıq, forma və məzmun vəhdətdə olub bir-birini
27
tamamlayırdı. Görkəmli söz ustaları Əmir Xosrov Dəhləvini, Hacı Kirmanini, İmadəddin Kirmanini, Əbdürrəhman Camini, Əlişir Nəvaini, Hatifini, Füzulini və b. Nizami məktəbinin davamçiları hesab etmək olar. Bütün yuxarıda göstərilənlər, XI-XII əsrlərdə şimallı-cənublu Azərbaycan ərazisində elmin sürətli inkişafını, onun müxtəlif sahələrinə dair onlarla əsərlərin yazıldığını, bu əsərlərin əsasən döv- rün elm dili olan ərəb dilində qələmə alındığını, Azərbaycan alimlərinin Yaxın və Orta Şərq müsəlman mədəniyyətinin inkişa- fında tutduqları əvəzedilməz və əhəmiyyətli mövqelərini açıqlayır. Elmin, mədəniyyətin bu inkişafı ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin və şəhər mədəniyyətinin ümumi yüksəlişi ilə bilavasitə bağlıdır. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzləri olan Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz, Marağa, Urmiya və b. şəhərlərdə müxtəlif səciyyəli abidələr inşa edildi. Orta əsr Azərbaycan memarlığının inkişafını müəy- yənləşdirən 3 əsas üslub istiqamətini əks etdirən Şirvan-Abşeron, Naxçıvan-Marağa və Arran memarlıq məktəbləri də elə bu illərdə təşəkkül tapır. Bu ocaqların üslub istiqamətində lokal cəhətlər, o cümlədən regionun etnik və sosial quruluşu həlledici rol oynayırdı. Əsas tikinti materialı yerli əhəndaşı olan Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi üçün daha dayanaqlı, sadə və çox vaxt asim- metrik kompozisiyalar, saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. Daşla kərpicin birgə yanaşı işlədilməsi ilə tikilən Arran memarlıq abidələri qamətli kompozisiyası, daha zərif ayrintiları və incə görkəmi ilə Şirvan məktəbi nümunələrindən seçilirdi. Ən yüksək inkişaf mərhələsi Azərbaycan Atabəyləri dövləti dövrünə düşən, əsasən, bişmiş kərpicdən tikilən Naxçıvan-Marağa məktəbi abidələrinə bir sıra xüsusiyyətlər-binanın əsas tikinti kütləsi və üzlük örtüyünə ayrılması, üzləmə bloklarının işlədilməsi, göv- dənin karkas sxemi, hər yandan fasadlı olmaq, dekorda həndəsi ornamentin üstünlüyü, şirli kərpiclərin işlədilməsi, epiqrafikanın rolunun artması və s. xasdır.
28 Bu dövrün abidələrindən Bakının-Qız qalası, Mərdəkan qalası, Şamaxının-Gülüstan qalası, Beyləqanın, Gəncənin, Təbrizin, Marağanın müdafiə divarları, Abşeronun (Bakı, Mərdəkan, Nar- daran, Ramana və s.) qalaları, məscid, mədrəsə və xanəgahlar (İçəri şəhərdə Sınıqqala minarəsi, Pir Hüseyn xanəgahı və s.), məqbərələr (Əcəminin yaratdığı memarlıq abidələri-Mömünə xatun-1186, Yusif ibn Küseyr məqbərəsi-1162, Qoşaminarə-1187, Cümə məscidi və s.), körpülər (Xudafərin (1027), Cuqa və s.), Gəncə qala qapıları- 1063, Şamaxıının Sündü kəndində tikilmiş günbəzli məscid-920, Əlincə qalası, Lerikdə Oğlanqala, X əsrdə Ağoğlan çayı sahilində tikilmiş Amaras monastrı özlərinə məxsus üslubları ilə fərqlənirdi. XII əsrdə Naxçıvan memarlıq üslubunda Marağada Göy günbəz, Urmiyada Üç günbəz məscidləri, Culfada sərdabələr ucaldılmışdı. XI-XII əsrlərdə tətbiqi incəsənətin bir sıra sahələrinin (saxsı qablara bəzək vurulması, parçaların rənglənməsi və naxışlanması, ağac, şüşə və s. emalı, metala naxış basılması, xalçaçılıq və s.- də) inkişaf səviyyəsi xeyli yüksəlmişdi. Ümumiyyətlə, XI-XIII əsrlərin əvvəlləri dövrünü Azərbaycan memarlığı tarixində dönüş mərhələsi saymaq olar. Bu dövrün geniş tikinti işləri Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari türbə, mədrəsə), konstruktiv fəndlər (ikiqatlı günbəzlər, mərkəzi dayaqlı tağ örtüyü), memarlıq elementləri (dairəvi minarə, iki- minarəli baştağ), memarlıq bəzəyi vasitələri (həndəsi ornament, şirli kərpic, bloklarla üzləmə) və s. ilə zənginləşdirir.
29
NƏTİCƏ IX əsrin sonu - X əsrin əvvəli Ərəb xilafətinin ucqarlarındakı yerli hakim və canişinlərin separatizminin güclənməsi, mərkəzi hakimiyyətdən yarımasılı və ya müstəqil dövlət qurumlarının yaran- ması ilə əlamətdardır. XI əsrin 70-ci illərinin sonunda Azərbaycan torpaqları Orta Asiyadan Aralıq dənizinədək, Qafqazdan İran körfəzinədək olan yerləri özündə birləşdirən Böyük Səlcuq impe- riyasının tərkibinə daxil edildi. Səlcuq dövlətinin tənəzzülü döv- ründə yeni növ dövlət birləşmələrinin – atadəylərin təşəkkülü üçün zəmin yarandı. 1136-cı ildə Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəylər dövləti dövrün ən qüdrətli və mədə- ni dövlətlərindən oldu. Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnən XII əsr Azərbaycan intibahı dövrü hesab edilir, məhz, bu dövrdə Azərbaycan xalqı dünyaya görkəmli alimlər, şairlər, memarlar bəxş edir.
30
ƏDƏBİYYAT 1.
Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, II c.(III-XIII əsrin I rübü), Bakı, “Elm”, 2007, 608 səh.+24 səh. illüstrasiya. 2.
“Azərb.” nəşr., 1996, 872 səh. 3.
Azərbaycan tarixi. İ. Əliyevin redaktorluğu ilə, Bakı, Elm, 1993, 284 səh. 4.
ilə, Bakı, Azərnəşr, 1994, 680 səh. 5.
Məmmədov İsmayıl. Azərbaycan tarixi, Bakı, 2005, s. 98- 13
31
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ .....................................................................................................................5 I. AZƏRBAYCANIN IX-XI ƏSR FEODAL DÖVLƏTLƏRİ..............................6 II. SƏLCUQ TÜRKLƏRİNİN AZƏRBAYCANDA HÖKMRANLIĞI .............13 III. ŞİRVANŞAHLAR VƏ ATABƏYLƏR DÖVLƏTLƏRİ ..............................16 IV. IX-XII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏT VƏ MƏDƏNİYYƏT.....................................23 NƏTİCƏ...............................................................................................................29 ƏDƏBİYYAT......................................................................................................30
*** *** *** Kitab «Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində səhifələnmiş və çap olunmuşdur.
Çapa imzalanıb: 06.01.2015. Format: 60x84 1/16. Qarnitur: Times. Həcmi: 2 ç.v. Tiraj: 500. Sifariş № 02. Qiyməti müqavilə ilə.
ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ Аз 1014, Бакы, Рясул Рза кцч., 125 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99 e-mail: mutarjim@mail.ru
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|