Investitsiya loyihalari tahlili

1.3. Investitsiyalar tahlilida asoslaniladigan
asosiy iqtisodiy kontseptsiyalar
Investitsiyalam i tahlil qilish, ularning sam aradorligi darajasini 
aniqlash bir qancha iqtisodiy kontseptsiyalarga tayanib am alga oshiriladi.

---

1 .Investitsiyalam ing firma boyligini oshirishdagi roli.
H ar qanday firma investitsiya jalb qilar ekan, avvalo, o ’z boyliklarini 
oshirishni 
m aqsad qilib q o ’yadi. 
Bu m aqsad firmaning foydani 
ko’paytirish kabi k o ’pincha asosiy deb qaraladigan boshqa bir maqsadidan 
ancha 
kengroqdir. 
CHunki 
firm aning 
asosiy 
maqsadi 
foydani 
ko’paytirishdan iborat deyilganda foyda va rentabellilik darajasini darhol 
ko’paytirishni emas, balki bozordagi o ’z sektorini kengaytirish yoki 
nomoddiy aktivlarini oshirishga qaratilgan tijorat strategiyalarini tushunish 
qiyin b o ’lar edi. Demak, firma boyligini oshirish investitsiyalashga 
undovchi anchagina universal b o ’lgan sababdir.
Firma boyligi o ’z ichiga firma o ’z kapitalining bozor qiymatini 
(O ’K BQ) ham da firma m ajburiyatlarining bozor (M BQ) qiymatini oladi. 
YA ’ni:
Firma boyligi = O ’KBQ + MBQ
SHu narsa ravshanki, firmaning real boyligi uning kapitali (yuqori 
likvidli aktivlar k o ’rinishida turgan kapitalni istisno qilgan holda) 
qanchalik k o ’pligi bilan emas, balki bu kapital tovarlar va xizm atlar 
bozorida firmaga qanday holatni ta ’minlab berishi bilan belgilanadi. SHu 
sababga k o ’ra, investitsiyalar firmalarning raqobatbardoshligini yaxshilasa 
va ular kapitalining daromadliligini oshirsa, ularning boyligi k o ’payadi 
hamda egalari yanada boyiydilar. Aks holda investitsiyalar firma balansi 
passivlarini k o ’paytirgani holda uning raqobatbardlshligini oshirmasa, 
firmaning rentabelliligi pasayib ketishi, buning oqibatida esa uning boyligi 
kamayishi mumkin.
A ytilganlardan xulosa shuki, investitsiyalar, shu jumladan, real 
aktivlarga 
qilinadigan 
investitsiyalam ing 
m aqsadga 
muvofiqligini 
baholashning asosiy mezoni bo ’lib, ularning firma boyligiga qanday ta ’sir 
etishi hisoblanadi.
2. Pul tushumlari haqida tushuncha.
Pul tushumlari (pul o b ’ekt oqimlarining, cash flow) iqtisodiy 
adabiyotlarim izda yaqindan buyon q o ’llanilayotgan atama bo’lib firma 
tijorat faoliyati natijasida olingan tushum larni, ya’ni pul kirimlari va 
chiqimlari k o ’rsatadi.
Pul tushumlari quyidagilami o ’z ichiga oladi:
10

---

1. Asosiy faoliyat b o ’yicha:
• naqd pul evaziga sotishdan olingan pul tushumi;
• pul o ’tkazish yo ’li bilan sotishdan olingan pul tushumlari.
2. Investitsiyalar bo ’yicha:
• qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalardan daromadlar;
• shu’ba korxonalar va xorijdan tushumlar;
• aktivlami sotishdan keladigan tushumlar.
3. Moliyaviy operatsiyalar b o ’yicha:
• qimmatli qog’ozlami sotishdan olingan tushumlar;
• qarzlar.
Firmaning pul chiqimlari quyidagilam i o ’z ichiga oladi:
1. Asosiy faoliyat bo ’yicha:
• xom ashyo va materiallar uchun to ’lovlar;
• ish haqi to ’lovlari:
• soliq to ’lovlari;
• sug’urta to ’lovlari.
2. Investitsiyalar bo’yicha:
• asosiy kapitalni sotib olishga;
• asosiy kapitalni montaj qilishga.
3. Moliyaviy operatsiyalar bo ’yicha:
• foizlar v ad iv id e n d larto ’lashga;
• ssudalar 
va 
obligatsiyalar 
bo’yicha 
majburiyatlami 
so ’ndirishga.
Pul tushumlari va chiqimlari o ’rtasidagi farq, ya’ni so f pul tushumlari 
firma boyligi oshishini ta ’minlovchi so f pul qoldig’idir. Ammo firma 
faoliyatining yakuniy natijasini baholashda buxgalter yondashuvi bilan 
m oliyachi yoki iqtisodchi yondashuvi o ’rtasida farq bor.
B uxgalter yondashuviga k o ’ra firma faoliyatining yakuniy natijasini 
soliqlar to ’lagandan keyin firma ixtiyorida qolgan so f daromad tashkil 
etadi. Moliyachi va iqtisodchi yondashuviga ko’ra yakuniy natijaga 
nafaqat firma ixtiyorida qolgan so f daromad, balki foydalanilishi m e’yoriy 
hujjatlar bilan cheklab q o ’yilgan, ammo pirovardida firmaning umumiy 
boyligiga q o ’shilib, uni k o ’paytiradigan pul m ablag’lari ham kiradi.
ll

---

B unday m ablag’larga am ortizatsiya ajratm alari ham da hisoblangan, am m o 
to ’lanm agan soliqlar kiradi.
Am ortizatsiya o ’zining iqtisodiy m ohiyatiga k o ’ra, asosiy kapitalning 
m a’naviy va jism o n iy eskirishini qoplash uchun m ablag’ ja m g ’arishni 
ta ’m inlaydigan m aqsadli ajratm adir. B u ajratm alar m iqdori uch om ilga 
b og’liq:
• asosiy kapital tarkibiga kirgan uskunaning balans qiymatiga;
• uskunaning xizm at m uddatiga;
• uskuna uchun belgilangan am ortizatsiyani hisoblash uslubiga.
A m ortizatsiya ajratm alari m aqsadli pul ja m g ’arm asini tashkil etish
manbai b o ’lgani holda, shuningdek, firm a foydasidan boshqa xarajatlar 
singari ayirib tashlansa-da, firma mulki b o ’lib qolaveradi. Firm a asosiy 
kapitalni yangilashga kirishganda am ortizatsiya ja m g ’arm asidan s o f foyda 
kabi foydalaniladi. SHu nuqtai nazardan am ortizatsiya ja m g ’armasini 
shakllantirish firm aning investitsiya zahirasini ja m g ’arishni anglatadi.
SHu sababga k o ’ra, hisoblangan am ortizatsiyani firm a tijorat 
faoliyatining yakuniy natijasiga, y a ’ni (sof) pul tushum lariga kiritish 
m antiqan to ’g ’ri b o ’ladi.
Buxgalteriya hisobining A m erika standartlari G A A P (G enerally 
A ccepted 
A ccounting 
Principles) 
atam alaridan 
foydalansak, 
pul 
tushum larini aniqlash tenglam asi quyidagicha yoziladi:
PT= M R T - (J X -A ) - F T -S to ’l.
Bu erda: PT - pul tushum lari;
M RT - m ahsulot realizatsisidan tushum;
JX - jam i xarajatlar;
A - am ortizatsiya;
FT - foiz to ’lovlari;
S to ’l.- to ’langan soliqlar.
Iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan qaraganda har qachon firm aning 
boyligi kelajakda b o ’ladigan barcha pul tushum larining hozirgi qiym atiga 
teng. Investitsiyalar m aqsadga m uvofiqligini aniqlash uchun barcha pul 
tushum lari va chiqim lari to ’g ’ri baholanib, ular firm a boyligini qanchaga 
ko’paytirishi aniqlab olinadi. Olingan natija esa yakuniy qaror qabul qilish 
uchun asos b o ’ladi.
12

---