I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə



Yüklə 159,39 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix21.01.2017
ölçüsü159,39 Kb.
#6074
  1   2   3

 



I  MÖVZU:   



   Psixologiya elminin predmeti v

ə

 v

ə

zif

ə

l

ə

ri 

Plan  

1. 


Psixika haqqında ümumi anlayış. Psixika beyinin xassə

si kimi. Beyin v

ə

 

psixika. 



2.  Psixi hadis

ə

l



ə

r obyektiv al

əmin subyektiv inikası kimi.

 

3. 



Psixi inikas formaları və

 

onların təkamülü. Ali psixi fu



nksiyalar. 

4. 


Şüur  psixikanın  yüksək  forması  kimi.  Şüurun  konkret  psixoloji 

xarakteristikası.

 

Ə

d

ə

biyyat.

 

1. 


Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çinar

-

çap”, 2002. sə



h 3-35. 

2. 


Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. 

s

ə



h 3-27. 

3. 


Общая  психология.  (Под.  ред.  В.В.  Богословского,  А.  Г.Королева, 

А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.

 

 

Müasir  dövrdə



  200-d

ən  artıq  elm  sahəsi  insanı  öyrə

nir.  Bu  elml

ər  öz


-

özlüyündə

  t

ə

bi



ə

t,  humanitar  v

ə

  sosial  elml



ər  olmaqla  üç  əsas  qrupa    ayrılır. 

İnsan  adlı  ali,  biososilal  varlıq  qeyd  olunan  qruplara  daxil  edilən  bir  çox 

elml

ə

rin t



ədqiqat obyektidir. Lakin insanı öyrə

n

ə



n elml

ər özlə


rinin predmetin

ə

 



görə

, y


əni insanı hansı cə

h

ə



td

ən öyrə


nm

ə

l



ə

rin


ə

 

görə



 bir-birind

ə

n f



ə

rql


ə

nirl


ə

r. 


M

ə

s



ə

l

ə



n,  insan anatomiy

ası insanın ayrı

-

ayrı bə


d

ən orqanlarının quruluşunu 

öyrəndiyi  halda,  insan  fiziologiyası    ayrı

-

ayrı  orqanların    işini,  funksiyalarını 



t

ə

dqiq etm



ə

kl

ə



 m

əşğuldur. Və

ziyy

ə

t himanitar v



ə

 ya sosial elm sah

ə

l

ə



rind

ə

 d



ə

 

eynidir. 



Psixologiya  elmi  elml

ər  üçbucağında 

 

ə

n  zirv



ə

d

ə



 

dayanır.  Onun 

öyrə

ndiyi  hadis



ə

l

ər  özlə



rinin  mahiyy

ə

tin



ə

 

görə



,  h

ər  cür  tə

bi

ə

t  v



ə

  c


ə

miyy


ə

hadis



ə

l

ə



rind

ə

n  f



ə

rql


ə

nir,  n


ə

 is


ə

 

xüsusi hadisə



l

ə

r kimi n



ə

z

ə



rd

ən keçirilir. Belə

  

hadis


ə

l

ər  “psixi  hadisə



l

ər”  kimi  fə

rql

ə

ndirilir  v



ə

 

insanın  ruhi  alə



minin 

t

əzahürlə



rind

ə

n ibar



ə

tdir. 


 

Psixologiya  elmi  müstə



qil  bir  bilik  sah

ə

sin



ə

  XIX 


ə

srin  70-ci  ill

ə

rind


ə

n  


çevrilmə

y

ə



 

başlamışdır  ki,    bu  pr9sesdə

  d

ə

  onun  t



ə

bi

ətşünaslıq  elmi  ilə



 

möhkə


ml

ə

n



ə

ə



laq

ə

l



ərinin müstəsna rolu olmuşdur.

 

“Psixologiya”  söxü  bir  termin  kimi



  XVIII 

ə

srd



ən  başlayaraq  Alman 

psixoloqu  Xristian  Volfun  “Emprik  psixologiya”  (1732)  və

 

“Rasional 



psixologiya”  (1734)  adlı  ə

s

ə



rl

əri  çap  edildikdə

n  sonra  v

ə

t



əndaşlıq  hüququ 

qazanmış və

 

yalnız XIX əsrin  sonlarında müstə



qil  bir elm

ə

 



çevrilmişdir.

 

Psixologiya  elmi  nisb



ə

t

ə



n  g

ənc  bir  elom  olsa  da,  onun  öyrə

ndiyi  psixi, 

ruhi hadis

ə

l

ər daim insanları düşündürmüşdür. Bir çox alimlə



r XIX 

ə

sr



ə

 q

ə



d

ə



psixologiyanı dinlə

 

bağlı, ruhiyyə



t v

ə

 ilahiyy



ət haqqında  elm hesab edirdilə

r. 


Onların  fikrincə,  insanı  Allah  yaratmışdır    və

  onun  ruhi  al

ə

mini,  taleyini  v



ə

 

qism



ə

tini  d


ə

 

O  müə



yy

ən  edir.  İnsanın  psixi  aləmini  öyrə

nm

ə

k  t



əşəbbüslə

ri 


ə

b

ə



s c

ə

hdl



ə

rd

ən başqa bir şey deyildir.



 

İlk psixoloji biliklə

rin v

ə

 t



ə

s

əvvürlərin tarixi uzaq keçmişə, şüurlu insanın 



“homosapiens”  yarandığı  3

0-25  min  il 

ə

vv

ə



l

ə

 



gedib  çıxır.  Ona  görə

  d


ə

,  XX 


ə

srin 


ə

vv

ə



ll

ə

rind



ə

 

yaşamış görkəmli Alman  psixoloqu Ebbinhauz haqlı olaraq 



demişdir:  “Psixologiya  uzun  keçmişi,  lakin  qısa  tarixi  olan  bir  elmdir”.  XIX 

əsrin sonlarına qə

d

ə

r psixoloji fikirl



ə

r, ideya v

ə

 

baxışlar  çox bə



sit v

ə

 



ə

sl elmi 


mahiyy

ə

td



ən  uzaq  idi.  İlk  psixoloji  tə

s

əvvürlə



r

ə

  q



ədim  Çin,  Hind,  Şumer, 

Babil, Yunan, Roma v

ə

 

s. filosoflarının ə



s

ə

rl



ə

rind


ə

 rast g


ə

lm

ək mümükündür. 



Bunlardan 

ə

n m



əşhiri Yunan filosofu Aristotelin (b.e.ə

. V 


əsr) “Ruh haqqında” 

ə

s



ə

ridir.  Q

ədim  dövrlə

rd

ə



  psixoloji  bilikl

ə

r  f



ə

ls

ə



f

ə

  elminin  t



ə

rkibind


ə

   


inkişaf 

edirdi. 


“Psixologiya”  sözü  iki  Yunan    mənşəli  sözün   

“psiyuxe”  və



 

“loqos” 


sözlə

rinin birl

əşmə

sind


ən yaranmışdır. “Psiyuxe” 

“ruh”, “ruhi aləm”, “loqos”



“elm”  demə

kdir.  Bel

ə

likl



ə

,  qeyd  etm

ək  olar  ki,  psixologiya  “ruh”  haqqında 

elmdir.  Psixologiyanın  öyrə

ndiyi  hadis

ə

l



ər    insanın  özü  qə

d

ə



r  mer

ə

kk



ə

bdir. 


Biz h

ə

r hans



əı konkret insanı görür, onun haqqında  müxtə

lif fikirl

ər yürüdür,  

daha  çox  onun  təzahürü  ə

lam

ə

tl



ə

rini  t


ə

svir  edirik.  Bu  c

ə

h

ə



td

ən  insanı 



 

Aysberql



ə

 

müqayisə



  etm

ə

k  olar.  Biz  Aysberqin  suyun    s



ə

thind


ən    yuxarıda 

olan  hiss

əsini  görürük,  onun    su  altındakı  hissə

sin


ə

  ya  fikir  vermirik,  ya  da 

c

əhd göstə



rs

ə

k bel



ə

,  onu t


ə

svir etm


ək imkanına  malik deyilik. İnsanın psixi 

al

ə



mi,  ruhi  al

ə

mi  d



ə

  bel


ədir.  Biz  insanın  boyu,    saçının,  gözlə

rinin,  d

ə

risinin 


r

ə

ngi  v



ə

 

s.  haqqında  fikir  söylə



s

ə

k  d



ə

,  onun  psixi  al

əmi  haqqında  heç  də

 

asanlıqla  doğru  fikir  söylə



y

ə

  bilmirik.  Onun  xarakteri,  arzu  v



ə

  nityy


ə

tl

ə



ri, 

qabiliyy


ə

tl

ə



ri  v

ə

 



s.  haqqında  doğru  fikir  yürütmə

kd

ə



 

aciz  qalırıq.  Bu,    bir 

t

ə

r



ə

fd

ə



n d

ə

, psixi hadis



ə

l

ə



rin mahiyy

ə

tc



ə

 

gizli olması, psixologiyanın çə



tin bir 

elm  sah


əsi olması ilə

 

bağlıdır. Psixologiyanın çətin bir elm olmasını dahi fizik 



Albert  Eynişteyn  də

   


etiraf  etmişdir. XX  ə

srin    50-ci  ill

ə

rind


ə

  m


əşhur İsveçrə

 

psixoloqu  Jan  Piajenin    “Uşaqlarda  qabiliyə



tl

əri    ölçülməsi”  adlı  ə

s

ə

rinin 



əlyazmasını oxuduqdan sonra  dahi fizik fikrə

 

getmiş və



 

demişdir: “Sə

n dem

ə



psixologiya  fizikadan da çətin elm imiş”.

 

Bel



ə

likl


ə

,  deyil


ən  sözləri    üm

umil


əşdirəörə

k  bu  fikr

ə

  g


ə

lm

ə



k  olar  ki,  

psixologiya elminin t

ə

dqiqat obyektind



ə

 insan,  onun psixi al

ə

minin k


ə

miyy


ə

v



ə

  keyfiyy

ət  baxımından    xarakterizə

 

olunan  konkret  faktları  durur.  Onun 



predmetini  is

ə

 



obyektiv  gerçə

kliyin  insan  beynind

ə

 

inikasından  ib



at

ə

r  olan 



psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və

 mexanizml

ə

ri t


əşkil edir.

 

Müasir  dövrdə



 

psixologiya  nüfuzlu  elmlə

rd

ən  biridir.  Ötə



ə

srin  50-ci 



ill

ə

rind



ə

 

görkəmli rus psixoloqu  A.N.Leontyev  yazmışdı: “XXI ə



sr psixologiya 

əsri  olacaqdır”.  Məşhur  rus  fizioloqu,  Nobel  mükafatı  laureatı,  akademik 

İ.P.Pavlov psixologiyanı insan haqqında son elm hesab edirdi. XX ə

srin  30-

cu  ill

ə

rind



ə

   


görkəmli  rus  psixoloqu  L.S.  Vıqodski  yazırdı  ki,    gə

l

ə



c

ə



c

ə

miyy



ə

tl

ə



rd

ə

 



psixologiya insan haqqında həqiqi elm olacaqdır.  

Psixoanalizin 

banisi,  m

əşhur  Avstriya  psixatrı  və

  psixoloqu  Z.Freyd  is

ə

 



psixologiyanı 

t

ə



bi

ətşünaslıqdan sonra  həqiqi elm adlandırmışdır. 

 

Hal-


hazırda    psixologiya  insan  həyatının  və

  ictimai  t

əcrübənin  bir  çox 

sah


ə

l

ə



rin

ə

  d



ə

rind


ən  nüfuz etmişdir. İndi psixoogiyanın   geniş diferensiasiya  

olunmuş 60

-

dan artıq sahəsi mövcuddur.



 

 

Psixika  canlı  orqanizmlərin,  xüsusilə,  onurğalı  canlıların  beynin 



xass

əsidir.  Psixika  anlayışı  şüur  anlayışından    daha  geniş  və

  tutumludur. 

Şüur  psixikanın  zirvə

si, 

ən  yüksə



k  v

ə

 



yalnız

  insana    m

ə

xsus    ali  inikas 



formasıdır.  Həssaslıq  və

 

qıcıqlanmadan  tutmuş  şüura  qə



d

ər  bütün  inikas 

formaları psixikaya daxildir. Psixikanın mə

zmumuna  

ə

traf xarici al



ə

min  real 

cism  v

ə

  hadis



ə

l

ərinin  obrazları  daxildir.  Psixikanın  mə



zmununa 

ə

traf  xarici 



al

ə

min  real cism v



ə

  hadis


ə

l

ərinin obrazları daxildir. Onlar obyektiv xarakter 



daşıyır,  bilavasitə

  bizd


ən  asılı  deyildir.  Lakin    onlar  insanların    keçmiş 

t

əcrübə



sind

ən,  yaşından,  maraqları  və

  hissl

ə

rind



ən,  dünyagörüşündə

n, 


f

əallığı  və

  t

əlabatları  sistemində



ə

h



ə

miyy


ə

tli  d


ə

r

ə



c

ə

d



ə

 

asılıdır.  Demə



li, 

psixika obyektiv al

əmin subyektiv inikasıdır. 

 

Psixi inikas formaları  aktiv, fəal inikas formalarıdır. Onlar  passiv inikas 



formaları  olan  kölgə

,  qar  v

ə

 

ya  toz  üzə



rind

ə

ki  izl



ə

rd

ən,  güzgüdə



ki 

ə

ksd



ə

n,  


fotoşə

kild


ə

n v


ə

 s. 


əsaslı şə

kild


ə

 f

ə



rql

ənir. Psixi inikas doğru, düzgün inikasdır. 

O, canlı  orqanizmlərin davranış və

 f

ə



aliyy

ə

tinin t



ənzim olunmasında mühüm 

amil rolunda çıxış edir.

 

Psixika t



əkamül prosesi nə

tic


ə

sind


ə

  t


əkamül tapmış beynin xassə

sidir. 


Beyin  is

ə

,  psixik



anın  maddi  əsası,  yəni  substaksiyasıdır.  Demə

li,  beyin 

olmasa,  psixikanın  mövcudluğundan    danışmaq  ə

b

əsdir.    Beyin  müxtə



lif 

üzvlə


rin  el

ə

 



mürə

kk

əb  sistemidir  ki,  onların  fə



aliyy

əti  ali  heyvanların  və

 

insanların psixikasını şə



rtl

ə

ndirir. 



İnsanın  qavrama,  düşünmə

,  d


ə

rketm


ə,  başqa  sözlə

  des


ə

k,  idrak 

qabiliyy

ə

tl



ə

ri    bilavasit

ə

  beyinin,  onun  xass



əsi  olan  psixikanın  nə

tic


ə

sidir. 


Beyin psixikanın əsasını təşkil edə

n maddi v

ə

 h

ə



m d

ə

 



üzvi bir orqandır. Onun 

əsasını  sinir    hüceyrə

l

ə

ri  olan  neyronlar  v



ə

 

onların,  mürə



kk

əb  funksiyaları 

t

əşkil  edir.  Beyində



 

baş  verən  mürə

kk

ə

b  neyrofizioloji  prosesl



ə

r  n


ə

tic


ə

sind


ə

 

biz  cisiml



ə

ri  v


ə

  hadis


ə

l

ə



ri,  habel

ə

 



onların  rəngini,  ölçüsünü,  formasını,  

aralarındakı daxili asılılıqları, ə

laq

ə

 v



ə

 

münasibə



rl

əri qavrayırıq.

 


 

Müasir  elmi  tə



s

əvvü


rl

ə

r



ə

 

görə



,  insan  beynind

ə

  10-16  mlrd.  Sinir 



hüceyrə

si, y


əni neyron vardır. Onlar insan beyninin 1500

-

1550 qram  çə



kid

ə

 



ümumi kütləsini yaradır. Neyronlar mikroskopik quruluşa malik  ən kiçik canlı  

hüceyrə


l

ərdir. Onların sayə

sind

ə

 



insan beyni mürə

kk

ə



b sini

r maşını kimi daim 

çalışır,  bioenerji  hasil  edir.  Fizioloqların  fikrincə

,  insann  beyni  mini  elektrik 

stansiyadır.  O,  100vt

-

lıq  lampanı    yandıra  bilə



c

ə

k  g



ə

rginliy


ə

  malik  bioenerji 

hasil edir. Orqanizmin psixi f

ə

aliyy



əti çoxsaylı xüsusi cismani üzvlə

r vasit


ə

sil


ə

 

h



əyata  keçirilir.  Onlardan  biri  tə

svirl


əri  qavrayır,  başqaları  onları  siqnala 

çevirir,    davranış  planı  qurur  və

  ona  n

ə

zar



ət  edir,    üçüncülə

r  is


ə

 

davranışa  



enerji  v

ə

  c



ə

ldlik  b


əxş  edir.  Üzvü  alə

min  t


əkamülü  prosesində

   


amöbdə

tutmuş  insana  qə



d

ə

r  davra



nışın  fizioloji  mexanizmlə

ri  fasil

ə

siz  olaraq  



mürə

kk

ə



bl

əşmiş,  bir

-birind

ə

n  f



ə

rql


ənmiş,  daha  çox  çevik  və

  operativ 

olmuşdur.

 

Bütün onurğalı canlılarda  psixi fə



aliyy

ə

tin 



əsasını mə

rk

ə



zi sinir sistemi 

t

əşkil  edir.  Mə



rk

ə

zi  sinir  sistemi  sinir  prosesl



ə

rind


ə

 

“baş  idarə



etm

ə

 



pultu” 

rolunu oynayır. Onun ə

sas elementl

əri oyanmanı qə

bul etm

ə

k  v



ə

 n

ə



ql etm

ə



qabiliyy

ə

tin



ə

  malik  neyronlardan  ibar

ə

tdir.  Neyron  3  hiss



ə

d

ən:  hüceyrə



 

cismind


ə

n,  dendritl

ə

rd

ən  (şaxə



li  tell

ə

r)  v



ə

 

uzun  çıxıntı  olan  aksondan 



ibar

ə

tdir. Aksonlar 



oyanmanı bir neyrondan digə

rin


ə

 n

ə



ql edir. Aksonun dig

ə



heceyr

ə

 cismi il



ə

  

toxunduğu sahə



  

sinaps adlanır. Bu sahə

d

ə

 



neyronlararası  

funksional 

ə

laq


ə

l

ə



r h

əyata keçirilir. 

 

Sinapslarda  baş  verə



n    kimy

ə

vi  v



ə

  ya  struktur  d

əyişmə

l

ə



ri  oyanma 

impulslarını  müə

yy

ə

n  istiqam



ə

t

ə



 

ötürür.  Neyronların  bir  hissəsi  oyanmanı 

reseptorlardan  m

ə

rk



ə

zi  sinir  sistemin

ə

,  dig


ə

r  hiss


ə

si  is


ə

  ondan  effektorlara 

ötürür. Neyronlar baş və

 

onurğa beyində



n  ibar

ə

t olan m



ə

rk

ə



zi sinir sisteminin 

müxtə


lif m

ə

nt



ə

q

ə



l

əri arasında  rabitə

 

yaradır. Baş beyinin yuxarı hissəsi qabıq 



adlanan  altılaylı  neyronlar  kütlə

si  il


ə

 

örtülmüşdür  və



 

böyük  beyin 

yarımkürə

l

ə



rini 

ə

m



ə

l

ə



  g

ətirir.  Qabıq    psixi  fə

aliyy

ə

tin  yegan



ə

  olmayan,  lakin 

ən  mühüm  üzvüdür.  Böyük  yarımkürə

l

ə



rd

ən  aşağıda,  ə

ns

ə

  hiss



ə

d

ə



  h

ə

l



ə

lik 


 

funks



iyaları tam şə

kild


ə

 

öyrə



nuilm

əmiş  beyincik adlanan sahə

 yerl

əşir. Onun 



əsas  funksiyası  ə

z

ə



l

ə

  f



ə

aliyy


ə

tini  v


ə

 

müvazinə



ti  t

ə

nzim    etm



ə

kd

ə



n  ibar

ə

tdir. 



Böyük yarımkürə

l

ə



r

ə

 



beyin kötüyü birləşir. Onun yuxarı hissə

si olan talamus 

onurğa beyindən böyük beyin yarımkürə

l

ə



rin

ə

 ged



ən  bütün sinir yolları üçün 

“aralıq  stansiya”  rolunu  oynayır.  Beyin  kötüyünün  aşağı  hissə

si  hipotalamus 

adlanır. Burada orqanizmin su mübadilə

si, qida t

əlabatı və

 dig

ər funksiyaları 



t

ə

nzim ed



ə

n m


ə

rk

ə



zl

ə

r yerl



əşmişdir. Qeyd etmək lazımdır k

i, psixi f

ə

aliyy


ə

tin 


əsasını təşkil edə

n m


ə

rk

ə



zi sinir sisteminin qeyd olunan hiss

ə

l



ə

ri  son d

ə

r

ə



c

ə

 



mürə

kk

əb  quruluşa  mailikdir.  Onların  öyrə



nilm

ə

si  il



ə

  anatomiya,    histologiya 

v

ə

  neyrofiziologiya elml



ə

ri m


əşğul olur.

 

İnsanın sinir sisteminin əsasını təşk



il ed

ən böyük beyin yarımkürə

l

ə

rinin 



işinin qanunauyğunluqları rus fizioloqu İ.P.Pavlov tə

r

ə



find

ə

n k



əşf olunmuşdur.

 

İnsanın psixi fə



aliyy

ə

tind



ə

 

baş beyinin alın şöbəsinin xüsusi rolu vardır. 



Bu,  ümumi  beyin  sə

thinin  30%-ni  t

əşkil  edir.  Alın  payının  zə

d

ə



l

ə

nm



ə

si 


müxtə

lif  t


əzahürlü  psixi  pozğunluqlara  sə

b

ə



b  ola  bil

ə

r.  Bel



ə

  hallarda  psixi 

f

ə

aliyy



ətin    elementar  deyil,  ali  formalarında  pozğunluqlar,  patalogiya 

meydana  g

ə

lir.  Bel



ə

  x


ə

st

ə



l

ə

r  m



ə

s

ə



l

ə

  h



ə

ll  ed


ə

rk

ən    çətinlik  çə



kir,    h

əll  planı 

qurark

ən sonuncu sualı yaddan çıxarırlar. Çoxsaylı klinik faktlar sübut edir ki,  



insanda  alın  payının  zə

d

ə



l

ə

nm



ə

si 


ə

qli  qabiliyy

ə

tl

ə



rin    z

ə

ifl



ə

m

ə



si  il

ə

 



yanaşı,  

şə

xsiyy



ə

t  keyfiyy

ə

tl

ə



rind

ə

,  xarakterind



ə

  d


ə

   


bir  sıra  pozğunluqların  

yaranmasına sə

b

əb olur. Əvvə



ll

ə

r normal, s



ə

mimi v


ə

 n

ə



zak

ə

tli olan adamlar 



x

ə

st



ə

likd


ə

n sonra  t

ə

mkinsiz, kobud v



ə

 

tez özündən çıxan olurlar.



 

Psixologiyanın  öyrə

ndiyi  hadis

ə

l



əri  şə

rti  olaraq  3 

əsas  qrupa  ayırmaq 

olar: 


1.  Psixi prosesl

ə

r; 



2.  Psixi v

ə

ziyy



ə

tl

ə



r v

ə

 ya hallar; 



3.  Psixi xass

ə

l



ə

r v


ə

 

ya xüsusiyyə



tl

ə

r. 



Yüklə 159,39 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin