I Maidə Surəsi 55-56

16......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

sidir, onları qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar." (Bəqərə, 257) "Allah

möminlərin vəlisidir." (Al/götürü İmran, 68) "Allah təqva sahiblərinin vəlisidir."

(Casiyə, 19) Bu ayə də eyni mənanı verər: "Allah və Elçisi

bir işdə hökm verdikləri zaman artıq mömin bir kişi və qadının,

işlərini öz istəyinə görə təyin etmə haqqı yoxdur. Kim Allaha

və Rəsuluna qarşı gəlirsə, açıq-aşkar bir pozğunluğa düşmüş olar."

(Əhzab, 36)

Uca Allahın Quranda özünə izafə etdiyi vəlayət növləri bunlardır.

Bunlar özləri etibarilə "yaratma vəlayət" ilə "teşrii vəlayət"ə

dönərlər. Bunlara "həqiqi vəlayət" və "etibarı vəlayət" də deyilə bilər.

Uca Allah, Peyğəmbərə (s. a. a) məxsus vəlayət növü olaraq

teşrii vəlayəti zikr edər. Teşrii vəlayət qanun qoymağı, haqqa çağırmağı,

ümməti öyrətməni, onlara hökm etməyi və aralarında hökm

verməyi ehtiva edər. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Peyğəmbər, möminlər

üzərində özlərindən daha çox səlahiyyət sahibidir." (Əhzab, 6)

Bu ayələr də eyni mənadadır: "Biz sənə haqq olaraq kitabı endirdik

ki, insanlar arasında Allahın sənə göstərdiyi kimi hökm

verəsin." (Nisa, 105) "Sən insanları qətiliklə doğru yola çatdırarsan."

(Şura, 52) "Allah, onlara özlərindən olan və onlara Allahın ayələrini

oxuyan, onları təmizləyən, özlərinə kitabı və hikməti öyrədən

bir peyğəmbər göndərdi." (Cümə, 2) "Sənə də bu Quranı endirdik

ki, insanlara endiriləni özlərinə açıklayasın." (Nəhl, 44)

"Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin." (Nisa, 59) "Allah və

Elçisi bir işdə hökm verdikləri zaman artıq mömin bir kişi və

qadının, işlərini öz istəyinə görə təyin etmə haqqı yoxdur."

(Əhzab, 36) "Onların arasında Allahın endirdiyiylə hökm et. Onların

keflərinə uyğun gəlmə. Diqqət yetir də Allahın endirdiyinin bir qisimindən

səni çaşdırmasınlar." (Maidə, 49) Lakin daha əvvəl də söylədiyimiz

kimi uca Allah, ümmətə köməkçi olma mənasındakı vəliliyi Peyğəmbər

əfəndimizə (s. a. a) izafə etməmişdir.

Bütün bunlardan çıxan ortaq nəticəyə görə Peyğəmbərimizin,

ümməti Allaha sövq etmə, onları idarə etmə və aralarında hökm

vermə mövzusunda onlar üzərində vəlilik səlahiyyəti vardır. Onlar da

ona mütləq mənada itaət etməklə öhdəçiliklidirlər. Buna görə

Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəliliyi Allahın teşrii vəliliyinin əhatəsinə

girər. Bununla bunu nəzərdə tuturuq:

Maidə Surəsi 55-56 ...................................................... 17

Peyğəmbərimizə (s. a. a) ümmətin öndəri olaraq itaət etmək

fərzdir. Çünki ona itaət, Allaha itaət və onun vəlayəti Allahın vəlayətidir.

Az əvvəl oxuduğumuz ayələrin bir qisimi bunun dəlilidir.

Bu ayələr kimi: "Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin." (Nisa,

59) "Allah və Peyğəmbər bir işdə hökm verdikləri zaman..."

(Əhzab, 36) Bu mənadakı digər ayələr də elədir.

"Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və... möminlərdir."

ayəsində Allaha və ONun Rəsuluna ətf edilərək möminlər üçün söz

mövzusu edilən vəlilik də, Allah və Peyğəmbərimiz üçün sabit olan

bu mənadakı vəliliyin eynisidir. Çünki ayənin axışı, bu vəliliyin bir

vəlilik olduğunu və bu vəliliyin əsaladan uca Allahın, asılı olaraq

və Allahın icazəs(n)i ilə də Peyğəmbərin və ayədə sözü keçən möminlərin

haqqı olduğunu göstərir.

Əgər ayədə Allaha izafə edilən vəlilik, möminlərə izafə edilən

vəlilikdən başqa növdə olsaydı, səhv anlama ehtimalını ortadan

qaldırmaq üçün möminlər üçün başqa bir vəlilik zikr edilməsi uyğun

oldurdu. Buna bənzər vəziyyətlərdə olduğu kimi. Necə ki uca Allah

belə buyurur: "O sizin üçün xeyirli bir qulaqdır. Allaha inanar,

möminlərə inanar." (Tövbə, 61) Bu ayədə "inanmaq" sözü təkrarlanmış;

çünki hər iki yerdəki mənas(n)ı bir-birindən fərqlidir. Bunun

bənzərini "Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin." (Nisa,

59) ayəsində də görürük. Kitabımızın əvvəlki dərisində bu ayəs(n)i

təfsir edərkən bu xüsusa diqqət çəkmişdik.

Üstəlik "Sizin vəliniz" ifadəsindəki "vəli" sözü tək, izafə

edildiyi "möminlər" sözü isə çoxluqdur. Təfsirçilər, bu vəziyyəti

buradakı vəliliyin tək mənas(n)ı olduğu və bunun əsaladan uca Allah-

'a, asılı olaraq da ONdan başqalarına aid olduğu şəklində açıqlamışlar.

Bütün bu dediklərimizdən, "Sizin vəliniz ancaq..." ifadəsindəki

məhdudlaşdırmanın "sıxarıl-ifrad" mənasında olduğu xüsusu da açıqlıq

qazanmış oldu. Yəni həmsöhbətlərin, bu vəliliyin həm ayədə sayılanlar,

həm də başqaları üçün söz mövzusu olduğunu zənn etməmələri

üçün bu vəliliyin yalnız ayədə sayılanlara məxsus olduğu vurğulanmışdır.

Bu məhdudlaşdırma, "sıxarıl-ürək" mənasını ifadə etməyə istiqamətli

bir məhdudlaşdırma olaraq da şərh oluna bilər. (Bu vəziyyətdə, "Allah,

ONun Elçisi və ayədə haqqında danışılan möminlər yalnız sizin vəlinizdir,

başqaları deyil" kimi bir məna ortaya çıxar.)

18 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

"...namaz qılan və rüku halında ikən zəkat verən..." Bu ifadə,

(inananların vəlisi olaraq bildirilən) "möminlər" haqqında bir şərhdir.

"və rüku halında ikən" ifadəsi "zəkat verən" ifadəsiylə elin idili

haldır.

"Rüku" insan bədəninin müəyyən bir vəziyyətini ifadə edər. Beli

bükülmüş yaşlı adama da "şeyxi raki" deyərlər. Şəriət dilində isə ibadətdə

müəyyən bir vəziyyət mənasını verər. Uca Allah, "rükuya çatanlar

və səcdə edənlər" (Tövbə, 112) buyurur. Rüku, Allaha boyun

əyməyi, ONun qarşısında alçalmağı təmsil edər. Lakin səcdənin

əksinə bu ibadət formas(n)ı İslamda namaz xaricində qanuni deyil.

Rüku, boyun əyməyi və alçalmağı ehtiva etdiyi üçün bəzən istiare yolu

ilə hər boyun əymə və alçalma və ya kasıblıq və dolanışıq çətinliyi

kimi normal olaraq başqasına boyun əymə nəticəsini doğuran hallar

mənasında da istifadə edilər.

"Kim Allahı, ONun Rəsulunu və haqqında danışılan möminləri vəli əldə etsə,

(bilsin ki) qalib gələcək olanlar, tək Allahın hizbidir." Ayədə keçən

"yetevelle" hərəkətinin məsdəri olan "tevelli" vəli əldə etmək deməkdir.

"Möminlər"dən məqsəd, bir əvvəlki ayədə haqqında danışılan möminlərdir.

"Qalib gələcək olanlar, tək Allahın hizbidir." ifadəsi, şərtin

cəzası yerindədir, amma cəza deyil. Bu ifadə, hökmün səbəbinə

dəlalət etsin deyə böyük mülahizəni nəticə yerinə qoymaq qabilindəndir.

Buna görə ayənin mənas(n)ı, "Kim Allahı, ONun Rəsulunu və sözü

edilən möminləri vəli əldə etsə qalibdir. Çünki o Allahın hizbindendir

və Allahın hizbi qətiliklə qalibdir" şəklindədir. Buna görə bu

ifadə, o kəslərin Allahın hizbi olduqlarını kinayə yolu ilə dilə gətirən

bir ifadədir.

Ragıp İsfahaninin şərhinə görə "hizb" bərk/qatı və sərt bir

birlik deməkdir. Uca Allah, Quranın başqa bir yerində də buradakına

yaxın bir məzmunu olan bir ayədə "Allahın hizbi" təbirini

istifadə etmiş və onların qurtuluşa çatan kəslər olduqlarını ifadə etmişdir.

Sözünü etdiyimiz ayə budur: "Allaha və axirət gününə inanan

bir birliyin ataları, oğulları, qardaşları və qohumları da olsa

Allaha və Peyğəmbərə düşmən olanlarla dost olduqlarını görə bilməzsən.

Allah onların ürəklərinə imanı yazmış və onları özündən

bir ruh ilə dəstəkləmişdir. Onlar Allahın hizbidirler. Yaxşı bil ki,

Maidə Surəsi 55-56 ............................................................... 19

felaha çatanlar, tək Allahın hizbidir." (Mübarizə, 22)

Ayədə keçən "felah" sözü, istəniləni əldə etmə, hədəfə

qovuşma mənasında zəfər və qalibiyyət deməkdir. Uca Allah bu qalibiyyət

və felahı, möminlərə ən gözəl ifadələrlə vəd etmiş, onlara

buna qovuşacaqları müjdəsini vermişdir. "Möminlər qətiliklə felaha

çatmışdır." (Mu'minun, 1) ayəsində olduğu kimi. Bu mənadakı

ayələrin sayı çoxdur. Bu ayələrin hamısında "felah" sözü

mütləq formas(n)ı ilə iştirak etmişdir. Buna görə məqsəd mütləq qalibiyyət,

mütləq felahtır. Yəni dünyada və axirətdə xoşbəxtliyə çatmaq, haqqa

çatmaq, pisliyə qalib gəlmək və qərbli yox etməkdir. Bu nəticə,

dünyada Allahın dostlarından meydana gəlmiş və şeytanın dostlarından

təmizlənmiş təqva sahibi sağlam bir cəmiyyətdə var ola bilən təmiz həyatla,

axirətdə isə aləmlərin Rəbbinin hüzurunda reallaşa bilər.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

əl-Kafi adlı əsərdə Əli b. İbrahimdən, o da atasından, atası

də İbni Əbu Ümeyrdən, o da Ömər b. Üzeynedən, o da Zürare,

Fudayl b. Yesəyər, Bukeyr b. AYın, Məhəmməd b. Müslim, Bureyd b.

Muaviyə və Əbul-Caruddan İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu

nəql edilər: "Uca Allah, Peyğəmbərə (s. a. a) Hz. Əlinin (ə.s) vəliliyini

əmr etdi, ona, 'Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və namaz

edən və rüku halında ikən zəkat verən möminlərdir.' ayəsini endirdi

və ulülemrin vəliliyini fərz etdi. Səhabələr bunun nə olduğunu

bilmədilər. Bunun üzərinə Allah, Hz. Məhəmmədə (s. a. a) namazı,

zəkatı, orucu və həcci açıqladığı kimi vəlayəti də şərhini əmr etdi."

"Allahdan bu əmr gəlincə, Peyğəmbər (s. a. a) çətinliyə qapıldı.

İnsanların dinlərindən dönmələrindən, özünü yalanlamalarından

qorxdu. Bu çətinlik üzərinə uca Allah ona, 'Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən

sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət. Əgər bunu etməzsənsə, ONun

elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan. Allah səni insanlardan

qoruyar.' (Maidə, 67) ayəsini endirdi. Bunun üzərinə Peyğəmbər

(s. a. a) Allahın əmrini qışqırdı. Gadiri Hum günü 'Toplanın' deyə

səsləndi və ayağa qalxaraq Hz. Əlinin (ə.s) vəliliyini elan etdi. Ardından

insanlara, orada olanların olmayanlara bu mesajı eşitdirmələrini

əmr etdi."

20 ................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Ömər b. Üzeynenin Əbul-Carud xaricindəki ravilerin bütününə

söykən/dözərək nəql etdiyinə görə İmam Mis (ə.s) belə buyurdu: "Bu,

son fərz idi. Vəlayət məsələsi, son fərz olduğu üçün uca Allah arxasından,

'Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim və sizə nemətimi

tamamladım.' (Maidə, 3) ayəsini endirdi. Uca Allah bu ayədə, 'Bundan

sonra sizə başqa bir fərz endirməyəcəyəm. Sizə aid fərzləri tamamladım.'

deyir." [Üsulu Kafi, c. 1, s. 289. h: 4]

əl-Burhan və Gayet'ül-Meram adlı əsərlərdə Şeyx Sadukun

öz rəvayət zənciriylə Əbul-Caruda söykən/dözərək verdiyi məlumata görə

İmam Mis (ə.s) "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və...

möminlərdir." ayəs(n)i haqqında belə buyurdu: "Aralarında Abdullah

b. Salamın, Esedin, Səhləbənin, İbni Yaminin və İbni Suruyanın

ol/tapıldığı bir qrup Yəhudi, Müsəlman olmuşdu. Bunlar Peyğəmbərimizə

gələrək bu sualı soruşdular: 'Ey Allahın elçisi! Hz. Musa,

yerinə Yuşa b. Nunu vəsiyyət etdi. Sənin qəyyumun kimdir? Səndən sonra

vəlimiz kim olacaq?' Bunun üzərinə, 'Sizin vəliniz ancaq Allah,

ONun Elçisi və namaz qılan və rüku halında ikən zəkat verən

möminlərdir.' ayəs(n)i endi."

"O sırada Peyğəmbərimiz onlara, 'İnkişaf et.' dedi, onlar da qalxdılar

və məscidə var idilər. İçəri girərkən çölə çıxan bir dilənçi ilə

qarşılaşdılar. Peyğəmbərimiz ona, 'Ey dilənçi, sənə bir şey verən

oldumu?' deyə soruşdu. Dilənçi, 'Bəli, bu üzüyü verdilər.' dedi. Peyğəmbərimiz,

'Onu sənə kim verdi?' deyə soruşdu. Dilənçi, 'Bu namaz

edən adam.' dedi. Peyğəmbərimiz, 'Sənə üzüyü verərkən nə vəziyyətdə

idi?' deyə soruşdu. Dilənçi, 'Rüku halında idi.' dedi. Bunun üzərinə

Peyğəmbər təkbir gətirdi və arxasından məsciddəkilər də

təkbir gətirdilər."

"Arxasından Peyğəmbərimiz, 'Məndən sonrakı vəliniz Əlidir'

dedi. Səhabələr də, 'Biz Allahın Rəbbimiz, Məhəmmədin peyğəmbərimiz

və Əlinin vəlimiz olmasına razı olduq.' dedilər. Bunun

üzərinə, 'Kim Allahı, ONun Elçisi və haqqında danışılan möminləri vəli

əldə etsə, (bilsin ki) qalib gələcək olanlar, tək Allahın hizbidir.'

ayəs(n)i endi." [əl-Burhan, c. 1, s. 480; Gayet'ül-Meram, s. 107]

Tefsir'ul-Kummi adlı əsərdə müəllif, atasından, o da

Safvandan, o da Eban b. Osmandan, o da Əbu Həmzə Sumalidən

İmam Misin (ə.s) belə buyurduğunu nəql edər: "Peyğəmbərimiz,