F. M. Şİrzadov tribotexniKİ avadanliq və vasiTƏLƏR

A 
B 

---

60 
Şəkil 3.4. Austenitdən martensitin əmələ gəlməsi prosesinin 
fizikası:
A- yüksək sürətli soyutmaqla, B- legirləci element 
tətbiq edib, aşağı sürətlə soyutmaqla. 
 
Dəmir-karbon ərintisinin soyutma (tablama) 
sürətindən asılı olaraq, austenit strukturundan alına 
biləcək digər strukturlar şək. 3.5.- də təqdim 
olunmuşdur.
Şəkil 3.5. .Tablama zamanı soyutma sürətindən asılı olaraq, 
müxtəlif strukturların əmələ gəlməsi. 
Dəmir Atomu 
Karbon Atomu 
Struktur - Austenit
Az dayanıqlı
Dayanıqlı
Çox sürətli
Sürətli
Nisbətən sürətli
Yavaş
Çox yavaş
Martensit+qalıq austenit
Hədsiz narın perlit (troostit) 
xətləri+ martensit+qalıq austenit
Çox narın perlit xətləri 
(sorbit)
Narın xətli perlit
Enli xətli perlit

---

61 
Şək. 3.5.- dən göründüyü kimi perlitdən martensit 
strukturuna 
doğru 
yaxınlaşdıqca, 
dayanıqlılıq 
zəyifləyir. Belə ki, qəza vəziyyətində işləyən, 
tribotexniki hissələrin sürtünərək qızması nəticəsində 
az dayanıqlı olan mikrostrukturda baş verə biləcək 
dəyişikliklər, onların fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərinin 
tələbdən kənara çıxması ilə materialın dağılmasına 
səbəb olur.
Tablama sürətindən və karbonun miqdarındn asılı 
olaraq, tərkibində 0,8% karbon olan, poladda alına 
biləcək strukturlar (a) və bu strukturların baş vermə 
temperaturu (b) şək. 3.6.- da təsvir olunmuşdur.
 
Şəkil 3.6. Karbonun miqdarından və soyutma sürətindən 
asılı olaraq alına biləcək strukturlar (a) və buna uyğun 
çevrilmə temperaturu (b). 
 
Karbonun miqdarı 
T
ablm
a 
sür
əti
Yuxarı kritik 
soyutma sürəti 
Aşağı kritik soyutma 
sürəti 
Martensit 
Troostit-
Martensit 
qarışıq 
Struktur 
Perlit 
(Sorbit) 
Ferrit) 
- Aşağı kritik soyutma sürətində troostit strukturunda martensit ayrılır; 
- Yuxarı kritik soyutma sürətində isə, yalniz martensit ayrılır (bəzən austenit qalıqları müşahidə olunur). 
Karbonun miqdarı 
Ç
evr
ilmə 
tempe
ra
tur
u 
Yuxarı kritik 
soyutma sürəti 
Aşağı kritik 
soyutma sürəti 
a) 
b) 

---

62 
Şək. 3.7.- də tərkibində 1,0%- ə qədər karbon olan 
poladda 
müxtəlif 
strukturların 
əmələ 
gəlmə 
temperaturu və bu qrafik əsasında tərkibində 0,2% 
karbon olan poladın soyudulması sürətindən asılı 
olaraq, onda baş verə biləcək struktur dəyişmələri 
təsvir olunmuşdur.