66
na əsaslanmaqla Əyrəyin qohumluq münasibətlərini dəqiqləş-
dirmək olar:
atası – Uşun qoca
anası – adı çəkilmir, amma boyun strukturunda xüsusi çəkiyə
malik bir obraz kimi çıxış edir: “Anası burada soylamış, görəlim,
xanım, nə soylamış... Ağzıŋ içün öləyim, oğul!” (D-258)
qardaşı – Səgrək
arvadı – adı çəkilməsə də, mətn kontekstində anlaşılır
qardaşı arvadı, yengəsi – mətnə görə müəyyən olunur
əmiləri – VIII boya, daha doğrusu, “Basatın Təpəgözü öldür-
düyü boy”a istinadən söyləmək mümkündür: “Uşun qoca oğlı kibi
pəhləvan əlində şəhid oldı. Aruq candan eki qarındaşı Dəpəgöz
əlində həlak oldı” (D-218). Bir cəhəti də qeyd edək ki, bu nümunə
VIII və X boyların arasındakı əlaqəni təmin edən ən mühüm
detallardan biri kimi görünür (VIII boyda Uşun qocanın Təpəgöz
tərəfindən öldürülməsi səhnəsinin verilməsinə baxmayaraq...).
Əmran: IX boyun qəhrəmanıdır; “Əmran” adı uzaqgörən,
əmin-amanlıq qoruyan, sevimli və s. mənalarda izah olunur;
Əmranın yaxın qohumluq münasibətləri ilə bağlı aşağıdakıları
söyləmək olar:
atası – Bəkil
anası – IX boyda əsas obrazlardan biridir, Bəkilin həlalı,
övrəti xatunu kimi təqdim olunur: Bəkil gördi, xatun kişiniŋ əqli-
kəlicəsi eyüdür” (D-240)...
arvadı – boyun sonunda Əmranın ailə qurmasına açıq-aydın
işarə olunur: “Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı” (D-253).
Əmranın toyunu edən, ona gəlin alan isə atası Bəkildir.
qardaşı – mətndə ona birbaşa işarə olunur: “Oğlancuqları
qarşu gəldi, oxşamadı” (D-238). Təhkiyəçinin dilindən verilmiş bu
cümlə Bəkillə bağlı işlədilib. Bu nümunənin semantik yükünə
əsaslanaraq “Əmranın iki qardaşı var” – qənaətinə də gəlmək
mümkündür. Amma “Kitab”ın poetik strukturu üçün üç qardaş
yox, iki qardaş obrazı səciyyəvidir (Basat – Qıyan Səlcik, Qazan –
Qaragünə, Əgrək-Səgrək...) – məntiqinə söykənsək, belə bir fikir
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
67
reallaşa bilər: “Əmranın bir qardaşı var”. Bu mənada Əmran da
“Kitab”dakı cüt qardaşlar silsiləsinə daxil edilə bilər.
Əŋsə qoca: başda duran, birinci adam mənasında izah olu-
nur. “Əŋsə qoca” adı “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənmişdir: “Alp
Rüstəm aydır: “Mənim qırımın Əŋsə qoca oqlı Oqçı olsun!” (D-
302). Bu cümlənin məna yükü “Əŋsə qoca”nın qohumluğu ilə
bağlı yalnız bir faktı qeyd etməyə imkan verir: Oğlunun adı –
Oqçıdır.
Ğəflət qoca: II, III, IV boylarda işlənib; ğəflət (qəflət) apel-
yativi qafillik, xəbərsizlik, qafil olma anlamlıdır. “Kitab”da bir
obraz kimi görünmür, yalnız oğlu ilə bağlı işlədilmiş “Ğəflət qoca
oğlı Şir Şəmsəddin” antroponimik modelində təsadüf olunur. Bu
mənada onun qohumluq əlaqələrinin əhatə dairəsi olduqca məh-
duddur: oğlu – Şir Şəmsəddin.
İlalmış: il (el) + almış modelində, həm də igidlik məzmunlu
bir antroponim kimi şərh olunur; VII boyda bir dəfə işlənib: “Qoşa
bürcdən qayın oqı əglənmiyən Yağrıncı İlalmış səniŋlə bilə
varsun!” (D-205). Bu cümlədə İlalmışın atasının adı (Yağrıncı),
həm də bədii təyini (qoşa bürcdən qayın oqı əglənmiyən) dəqiq
verilib.
İlək qoca: hökmdar mənasında izah olunur, İlək qoca oğlı
Alb Ərən, İlək qoca oğlı Dönəbilməz Dülək Uran və İlək qoca
oğlı Sarı Qalmaş antroponimik modellərində müşahidə edilir. Bu
modellərə, həmçinin “Kitab”ın poetik strukturuna əsaslanaraq İlək
qocanın qohumluq əlaqələri ilə bağlı bir sıra maraqlı detalları
müəyyənləşdirmək olar:
oğlu – Alb (Alp) Ərən
oğlu – Dönəbilməz Dülək Uran
oğlu – Sarı Qalmaş
qudası – Ağ Məlik
gəlini – Çeşmə (Alp Ərənin arvadı, Ağ Məliyin qızı)
Buraya qədərki araşdırmalarda “alp” titullu Alp Aruz, Alp
Rüstəm, Alp Ərən kimi qəhrəmanlardan, eyni zamanda onların
antroponimik modellərindəki “alp” sözünün “igid” mənasında iş-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
68
lənməsindən bəhs etsək də, bu müstəvidə “alp” sözünün mənşəyi
ilə bağlı O.Süleymenovun bir fikrini xatırlatmağı da zəruri hesab
edirik: “Ərəb əlifbasının birinci hərfi – ölef üfüqi xətdir. Müxtəlif
xalqlarda xəttə olan müxtəlif münasibət məna əksliyini doğurmuş-
dur. Türklər “əlef”dən “alıp” sözünü alıblar – “alıp” (alp), yəni nə-
həng qəhrəman, onların fikrincə, əlifba sırasında birincilik bu işa-
rəyə əzəmət verir. Artıq o vaxtlar “birinci” anlayışı mənasına uy-
ğun idi...”
1
. Fikrimizcə, ölef (alef – Ə.T.) sözünü ərəb əlifbası ilə
yox, qədim Finikiya əlifbasındakı (e.ə.II minilliyin ortaları) öküz
anlamlı “alef”lə (hərfin adı nəzərdə tutulur) əlaqələndirmək olar.
Çünki “alp” sözü ərəb-türk kontaktından əvvəlki dövrlərdə forma-
laşmış qədim türk yazılı abidələrində ən intensiv sözlərdən biri
kimi diqqəti cəlb edir: “yorıyur ermis, kağanı, alp ermis (Tonyu-
kuk abidəsi, 710-716-cı illər), yaxud Göl teginin atlarından birinin
adı belədir: Alp Şalçı. Bu mənada “alp” sözünün Finikiya əlifbası
ilə əlaqələndirilməsi də şərtidir.
“Alp” sözü ilə bağlı Anarın fikirləri maraqlıdır: “Kitabi-Də-
də Qorqud”un bir sözü – adı üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır.
Bu igidlərin yüksək titulu “alp” sözüdür. A.Kononov “alp” sözü-
nü “alba (n)” kəlməsiylə əlaqələndirir və alimin fikrincə, bu söz
“al” (“almaq” sözünün kökü) leksemindən yaranmışdır... Alba(n)
sözünün yurdumuzun qədim adı Albaniya adına nə qədər yaxın
olduğu göz qabağındadır... “Alp” sözünə əlavə olunan “an” şə-
kilçisi Alpan//Alban sözünü yarada bilərdi – Alplar yurdu, İgidlər
ölkəsi...”
2
. Nəhayət, onu da qeyd edək ki, qədim türk dili ilə bağlı
lüğətlərdə “alp” sözü təkcə “igid” yox, həm də qəhrəman, sərrast
atıcı kimi mənalarda təqdim olunur.
Qabangüci: II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı əsasında
yaranmış bu antroponim igidlik məzmunludur; yalnız II boyda bir
dəfə işlənib: “...Qaracıq çoban qara qayğulu vaqeə gördi...
Qabangüci, Dəmirgüci – bu iki qardaşı yanına aldı” (D-39). Bu
1
Oljas Süleymenov. Az.Ya.Bakı, 1993, s.246.
2
Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, s.23.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
69
cümlədə Qabangücünün qohumluq əlaqələri konkret olaraq ifadə
olunub.
Qam Ğan: qorqudşünaslıqda ulu şaman, kahin baba, müqəd-
dəs ata və s. anlamlı antroponim kimi izah olunur; “Kitab”da Qam
Ğan adı cəmi üç dəfə, həm də yalnız Bayındır xana görə işlən-
mişdir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı” (D-235)...
Bu baxımdan Qam Ğanın qohumluq əlaqələrini “Kitab”ın poetik
strukturuna, xüsusən də Bayındır xan, Burla xatun və Qazan xanla
bağlı cümlələrin semantikasına əsasən müəyyənləşdirmək müm-
kündür... Müqayisə və qarşılaşdırmalar kontekstində dəqiqləşdir-
diyimiz nəticələr isə aşağıdakıları əhatə edir:
atası və anası, babası və nənəsi haqqında heç bir fikir
söyləmək mümkün deyil
oğlu - Bayındır xan
nəvəsi – Burla xatun
nəticəsi – Uruz
oğlunun qudası – Ulaş (Bayındırın qudası)
oğlu Bayındırın kürəkəni və ya nəvəsinin əri – Qazan (Burla
xatunun əri)
oğlu Bayındırın kürəkəninin anası – Qazanın anası, mətndə
bir obraz kimi ona işarə olunur
oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı – Qazanın qardaşı Qara-
günə
oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı oğlu – Qazanın qardaşı
oğlu Qarabudaq (Qaragünənin oğlu)
nəticəsinin əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı oğlu, həm də
qızının əri)
oğlunun kürəkəninin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı)
oğlunun kürəkəninin dayısı oğlu – Basat (Aruzun oğlu)
oğlunun kürəkəninin dayısı oğlı – Qıyan Səlcik (Aruzun oğ-
lu)
oğlunun kürəkəninin dayısı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin
oğlu)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
70
oğlunun kürəkəninin dayısının əmizadələri – Aruzun əmiza-
dələri: Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək... Sonuncu qohumluq də-
rəcəsinə başqa bucaqlardan da yanaşmaq olar:
Baybican – Qazanın dayısı
Dəli Qarçar – Qazanın dayısı oğlu
Banıçiçək – Qazanın dayısı qızı
Heç şübhəsiz ki, sonuncu nümunələrin şərti olaraq təqdimi
xanlar xanı Bayındırın atası Qam Ğana görədir, onun ulu şamanlı-
ğını qabartmaq üçündür.
Qaŋlı qoca: arabaçılar, arabası olanlar anlamlı “kanqlı” et-
nonimi əsasında yarandığı ehtimal edilir. Bir neçə cümlədə onun
qohumluq əlaqələrinə konkret olaraq işarə edilir: Məsələn, “Qaŋlı
qoca, derlərdi, bir gürbiz ər vardı. Yetişmiş bir cılasun oğlı vardı.
Adına Qanturalı deirlərdi” (D-170) mikromətnində onun oğlunun
kimliyi aydın şəkildə ifadə edilir... Yaxud Qanturalı ilə bağlı işlə-
dilmiş cümlələrdə (təhkiyəçi dilində) onun arvadı ilə bağlı müəy-
yən informasiya almaq mümkün olur: Atasınıŋ-anasınıŋ əllərin
öpdi” (D-127)... Bu tip cümlələrə görə aşağıdakı nəticələri söylə-
mək olar:
arvadı – mətndə ona işarə olunur
oğlu – Qanturalı
gəlini – Selcan xatun
qudası – Təkür (Trabzon təkürü, Selcan xatunun atası)
Qanturalı: “Qanturalım” (xan olaq) əmr cümləsinin trans-
formasiyası əsasında yarandığı ehtimal edilir (bax: Ə.Tanrıverdi.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları. Bakı, 1999, s.113); onun qo-
humluq əlaqələrini daha çox VI boya istinadən müəyyənləşdirmək
mümkündür:
atası - Qaŋlı qoca
anası – mətndə ona birbaşa işarə olunur
arvadı – Selcan xatun
qayınatası – Təkür (Selcan xatunun atası)
Qapaqqan: leksik-semantik tutumu ilə bağlı müxtəlif fi-
kirlər var: igid, məğrur; günahsız, saf ata; “Kitab”da bir dəfə işlə-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
71
nib: “Qapaqqan deərlər, bir kişi var idi. Eki oğlı var idi. Bir oğlın
verüb, biri qalmış idi... Anası fəryad edüb ağladı... Eki oğlancığım
vardı. Birin verdim, biri qaldı” (D-221, 222). Bu mətn Qapaqqanın
ailə üzvləri barədə müəyyən təəssürat yaradır:
arvadı – adı verilməyib
oğlu – adı verilməyib
oğlu adı verilməyib
Qaragünə: apelyativi belə mənalandırılır: qara (böyük),
günə (günəş; ən böyük planet; ucalıq, yüksəklik, həyat simvollu
bir söz); “Kitab”da müxtəlif modellərdə təqdim olunur: “Qazan
bəgün qarındaşı Qaragünə”, “Qazanın qardaşı Qaragünə”, “Qara-
günə oğlı Qarabudaq”, “Qaragünə”... Bu vahidlər, eləcə də “Ki-
tab”ın ümumi semantik yükü Qaragünənin qohumluq dərəcəsi ilə
bağlı aşağıdakıları qeyd etməyə imkan verir:
atası – Ulaş
anası – haqqında informasiya verilsə də, adı çəkilmir (təhki-
yəçi dilində - ... Qarıcıq anasını biz gətürmişiz)
arvadı – mətndə görünmür, amma Qarabudağın anası kimi
bərpa oluna bilər
oğlu – Qarabudaq
qardaşı və qudası – Qazan
qardaşı arvadı, yengəsi – Burla xatun
gəlini – Qarabudağın arvadı, Qazanın qızı
qardaşı oğlu – Uruz (Qazanın oğlu)
qardaşının qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası)
qardaşının qayınatasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası)
dayısı – Aruz
dayısı oğlu – Basat
dayısı oğlu – Qıyan Selcik
dayısı nəvəsi – Dondar
dayısının gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı
dayısının əmizadələri, yaxud dayısı xəttində birləşən qo-
humları: Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək (Aruzun əmizadələri)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
72
Qarabudaq: birinci komponenti olan “qara” sözü böyük,
qüdrətli, güclü mənasındadır, “budaq” apelyativi isə iki cür yozu-
lur: ağac, kol şaxəsi; “budaq” – buda+q (vurmaq, döymək – vuran,
döyən); bu yozumlardan ikincisi daha real görünür; bədii təyi-
nində təkcə igidliyi deyil, həm də bir sıra qohumluq əlaqələri kon-
kret olaraq ifadə edilir: “Hamidlən Mərdin qəl`əsin dəpüp yıqan,
dəmür yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusdıran, gəlübən Qazanıŋ qızın
ərliklə alan, Oğuzıŋ ağ saqallu qocaları görəndə ol yigidi təhsin-
ləyən, al məxmuri şalvarlı, atı bəhri hotazlı Qaragünə oğlı Qara-
budaq” (D-60). Təkcə bu bədii təyinin semantik tutumu, xüsusən
də Qazanın qızını mərdliklə alması kimi detallar onu deməyə əsas
verir ki, Qarabudaqla bağlı ayrıca bir boy olub. Həmin boyun adı
(ideonimi) şərti olaraq belə bərpa oluna bilər: “Qaragünə oğlı
Qarabudaq boyını bəyan edər, xanım, hey!” Yuxarıdakı qeydlər,
eyni zamanda “Kitab”ın poetik strukturu Qarabudağın qohumluq
münasibətlərinin ən mühüm tərəflərini dəqiqləşdirməyə şərait ya-
radır ki, bu da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
babası – Ulaş (Qaragünənin atası)
nənəsi – Ulaşın arvadı (mətndə ona birbaşa işarə edilir)
atası – Qaragünə
anası – mətn kontekstində bərpa oluna bilir
əmisi və qayınatası – Qazan
arvadı – Qazanın qızı
əmisi arvadı və qayınatası – Burla xatun
qaynı və əmisi oğlu – Uruz
qayınanasının atası – Bayındır (Burla xatunun atası)
əmisinin, yaxud qayınatasının qayınatası – Bayındır (Qaza-
nın qayınatası)
əmisinin qayınatasının atası – Qam Ğan (Qazanın qayınatası
Bayındırın atası)
atasının dayısı – Aruz
atasının dayısı oğlu – Basat
atasının dayısı oğlu – Qıyan Selcik
atasının dayısı nəvəsi – Dondar
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
73
atasının dayısı gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Selcikin arvadı
atasının dayısının əmizadələri – Baybican, onun oğlu Dəli
Qarçar, qızı Banıçiçək
Qaraçəkür: buradakı “qara” sözü digər antroponimlərdə ol-
duğu kimi, böyük, qüdrətli, güclü mənasındadır, “çəkür” isə ça-
kar//çakər etnoniminin fonetik variantı hesab olunur; yalnız VI
boyda təsadüf olunur (cəmi bir dəfə): “Oğuzda dört yigit niqabla
gəzərdi. Biri Qanturalı, biri Qaraçəkür və oğlı Qırqqınuq və Boz
ayğırlu Beyrək” (D-180). Deməli, Qaraçəkürün qohumluq əlaqələ-
ri ilə bağlı yalnız bir faktı qeyd etmək mümkündür: oğlu – Qırqqı-
nuq. Yuxarıdakı cümlədə başqa bir detal da diqqəti cəlb edir:
Oğuzda niqabla (üzörtüyü ilə) gəzən dörd igiddən ikisi ata-oğul-
dur (Qaraçəkür və oğlu Qırqqınuq).
Qaraca çoban: qeyd etdiyimiz kimi, Qabangüci və Dəmir-
güci Qaraca çobanın qardaşlarıdır; “Kitab”ın yalnız II boyunda
işlənən “Qaraca” adı müxtəlif formalarda müşahidə olunur: Qa-
raca çoban, Qaracıq çoban, əvrənlər əvrəni (igidlər igidi) Qaracuq
çoban; Qaraca//Qaracıq//Qaraçuq adındakı “qara” qüdrətli, güclü
mənasındadır; adın sonundakı şəkilçi morfemlərini isə belə
səciyyələndirmək olar: -ca qüvvətləndirici ədat, -cıq, -çuq (-cuq)
əzizləmə bildirən şəkilçi. Qaraca çobanın qohumluq əlaqələri ilə
bağlı cəmi iki fakt qeyd oluna bilər:
qardaşı – Qabangücü
qardaşı – Dəmirgüci
Qazan: antroponimik modelində atasının adı və ləqəbi də
verilir: “Ulaş oğlı Salur Qazan”. Bu modeldə “Ulaş” onun atasının
adı (sonrakı səhifələrə bax), Salur (qılınc və çomaqla vuruşan;
ucada olan ocaq, od yandırılan yer; hündür, uca) ləqəbi, Qazan isə
(ucalan, uca, yüksək, ad qazanan, şöhrətli olan) əsl adıdır. Qeyd
etdiyimiz bu adlar barədə qorqudşünaslıqda kifayət qədər arqu-
mentləşdirilmiş fikirlər söylənilib. Qazan xanın qohumluq əlaqələ-
rinə mətn kontekstində diqqət yetirək: “Ulaş oğlı Tülü quşuŋ yav-
rısı, bizə miskin umudı, Amit sayınıŋ aslanı, Qaracuğıŋ qaplanı,
Qoŋur atın iyəsi, xan Uruzıŋ ağası, Bayındır xanıŋ göygüsi, Qalın
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
74
Oğuzıŋ dövləti, qalmış yigit arxası” bədii təyinində atasının adı
konkret olaraq ifadə olunub: Ulaş oğlı; qayınatasının adı açıq-ay-
dın görünür: Bayındır xanıŋ göygüsi (kürəkəni); oğlu Uruza işarə
edilir: xan Uruzıŋ ağası...; “Oğlım Uruz ox atanda puta qalmış” =
oğlu Uruz; “Qalın Oğuz elində bir oğlım var, - Uruz adlu” = oğlu
Uruz; “Bir qartaşım var, – Qaragünə adlu” = qardaşı Qaragünə;
“Tayım Uruzı gördim, – Baş kəsübdir, qan dökipdir...” = dayısı
Uruz//Aruz; “Namərd Aruz tayıŋdan adam gəldi” = dayısı Aruz;
“Qazanın qızını ərliklə alan... Qaragünə oğlı Qarabudaq” = qızı;
qardaşı; qardaşı oğlu; kürəkəni... bu cür nümunələr, eyni zamanda
“Kitab”ın ümumi məzmunu göstərir ki, Qazanın qohumluq əlaqə-
lərinin əhatə dairəsi genişdir. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, Qazan
“Kitab”da ən çox görünən obrazlardan biridir... Beləliklə, Qazanın
qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakı nəticələri söyləmək olar:
atası – Ulaş
anası – adı çəkilmir, amma ona birbaşa işarə olunur, Qazanın
qarıcıq anası
arvadı – Burla xatun
qayınatası – Bayındır
qayınatasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası)
oğlu – Uruz
qızı – ona işarə edilir (Qarabudağın arvadı): bu özünü iki
nümunədə aydın şəkildə göstərir: 1) Qarabudağın bədii təyinində:
“Qazanın qızını ərliklə alan”; 2) Qazanın oğlu Uruzun dilində:
“Qara gözlü qız qartaşumı ağlatmağıl!”
qardaşı, həm də qudası – Qaragünə
qardaşı oğlu və kürəkəni – Qarabudaq
gəlini – Uruzun arvadı. Bu qohumluq dərəcəsi Uruzun dilin-
dən verilmiş parçada açıq-aydın görünür: “Ayğır atım boğazlayub,
aşum versün! Yad qızı həlalıma dəstur versün! Maŋa tutan gərdə-
gə ayrıq girsün!” – “Ayğır atımı kəsdirib, aşımı versin! Yad qızı-
dır, arvadıma izin versin! Mənim bəy otağıma ayrısı girsin!”
dayısı – Aruz
dayısı oğlu – Basat
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
75
dayısı oğlu – Qıyan Səlcik
dayısı gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı
dayısı nəvəsi – Dondar (Aruzun nəvəsi, Qıyan Səlcikin oğlu)
anasının əmizadələri–Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək
anasının əmizadəsinin qudası – Baybicanın qudası Baybörə
anasının əmizadəsinin əri – Banıçiçəyin əri Beyrək
Qazılıq qoca: “qazılıq” apelyativinin uca, ucalıq, yüksək,
yüksəklik kimi mənalarda olduğu göstərilir; qohumluq əlaqələ-
rinin əhatə dairəsi məhdud görünür, həm də daha çox iki nümunə-
nin semantikasına əsasən müəyyənləşir: Yeynəyin antroponimik
modeli: “Qazılıq qoca oğlı Yegnək” və Yeynəyin dilində dayısının
adının çəkilməsi: “Dayım Əmən imiş, anı bildim”. Bu nümunələr
isə Qazılıq qocanın qohumluğu ilə bağlı cəmi iki faktı qeyd
etməyə imkan verir:
oğlu – Yegnək
qaynı – Əmən
Qılbaş: XII boyda təsadüf olunur; apelyativi daha çox “baş
qul”, “qul başı” mənasına uyğun gəlir ki, bu da “Kitab”ın semanti-
kası ilə səsləşir; Qılbaşın qohumluq əlaqələri ilə bağlı konkret bir
fikir söyləmək mümkün deyil.
Qırqqınuq: apelyativlərinin sdemantikası ilə bağlı söylə-
nilmiş fikirləri belə ümumiləşdirmək olar: qırq (qırx); qınuq “hər
yerdə əziz olan” anlamlı etnonim. Qeyd etdiyimiz kimi, Qırqqınuq
Qaraçəkürün oğludur, Oğuzda üzörtüyü ilə gəzən dörd igiddən
biridir. Bu mənada onun qohumluğu ilə bağlı yalnız bir faktı qeyd
etmək mümkündür: atası – Qaraçəkür.
Qıyan Selcik: bu antroponimik modeldə “qıyan” kəsən, doğ-
rayan mənasındadır, igidlik məzmunludur, “Selcik” isə etnonimdir
(türk sərkərdəsi Səlcuqla əlaqələndirilir). Əvvəlki səhifələrdə qeyd
etdik ki, “Qıyan Selcik” Aruzun oğludur, Dəli Dondarın atasıdır,
Basatın qardaşıdır... Bu faktlarla kifayətlənmək də olar. Amma
Basatın dilindən verilmiş “Qarındaşım Qıyanı öldürmişsən, Ağca
yüzlü yengəmi tul eləmişsən” kimi cümlələr onun qohumluq əla-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
76
qələrinin başqa tərəflərini də aşkarlamağa imkan yaradır. Bu aşa-
ğıda təqdim etdiyimiz nümunələrdə daha aydın görünür:
atası – Aruz
anası – mətndə ona bir neçə yerdə işarə olunur
arvadı – yuxarıdakı cümlə kontekstində müəyyənləşir
oğlu – Dəli Dondar
qardaşı – Basat
bibisi – Aruzun bacısı, Qazanın və Qaragünənin anası
bibisi oğlu – Qazan
bibisi gəlini - Burla xatun
bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası)
bibisi oğlunun atası – Ulaş (Qazanın və Qaragünənin atası)
bibisi oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu)
bibisi nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu)
bibisi nəvəsi – Qazanın qızı (mətndə ona işarə olunur,
əvvəlki səhifələrə bax)
bibisi nəvəsi – Qarabudaq (Qaragünənin oğlu)
əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək
əmizadəsinin əri – Beyrək (Banıçiçəyin əri)
Qoŋur qoca: boz anlamlı “qoŋur” sözü “Kitab”da həm şəxs
adı (Qoŋur qoca), həm də at adı kimi çıxış edir (Qoŋur at – Qazan
xanın atının adı); “Kitab”da Qoŋur qocanın real qohumluğunu əks
etdirən parçalar yox dərəcəsindədir. Burada şərti olaraq onun
mifik qohumluğunu qeyd etmək olar: arvadı – Pəri qızı; oğlu –
Təpəgöz.
Oqçı: mərdlik, mübarizlik simvollu adlar sırasına daxildir,
“oq (ox)+çı” modeli əsasında yaranıb; Oqçı ilə bağlı yalnız bir
cümlə işlənib: “Mənim qırımım Əŋsə qoca oqlı Oqçı olsun!” (D-
302). Bu cümlədə Oqçının atasının adı dəqiq verilib: atası - Əŋsə
qoca. Digər qohumluq əlaqələri ilə bağlı konkret fikir söyləmək
çətindir.
Dostları ilə paylaş: |