ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
44
ra əsaslanmaqla Alb Ərənin qohumlıq əlaqələrinə müəyyən qədər aydınlıq gətirmək olar: atası – İlək qoca anası – mətndə təsadüf olunmur arvadı – Çeşmə (Ağ Məliyin qızı) qayınatası – Ağ Məlik qardaşı – Dülək Uran qardaşı – Sarı Qalmaş Yuxarıdakı bədii təyindən o da bəlli olur ki, Alb Ərən əlli yeddi qalanın açarını alıb. Qardaşı Dülək Uran da məhz əlli yeddi qalanın açarını alan igid kimi təqdim olunur: “... əlli yeddi qəl`əniŋ kəlidin alan İlək qoca oğlı Dülək Uran...” . Deməli, Alb Ərən əlli yeddi qalanın açarını təkbaşına deyil, qardaşı Dülək Uranla birlikdə alıb.
nimik model müşahidə olunur: Alp Rüstəm; Dözən oğlı Alp Rüstəm; Toğsun oğlı Rüstəm. Bu modellərdən ikincisi daha inten- sivdir, üçüncüsünə isə cəmi bir dəfə təsadüf edilir. Digər tərəfdən, ikinci və üçüncü modellərdəki sözlərdən, daha doğrusu, Toğsun və Dözən adlarından belə anlaşılır ki, Rüstəm adını daşıyan iki qəhrəman var: Toğsun oğlu Rüstəm; Dözən oğlu Rüstəm. Bəzən qorqudşünaslıqda da bu cür təqdim olunur. Amma Toğsun və Dö- zən adları bir qəhrəmanın (Rüstəmin) atasının iki adla təqdimin- dən başqa bir şey deyil. Bu, Alp Rüstəmlə Dülək Uranın birlikdə təqdim olunduğu sintaktik bütövlərdə daha aydın görünür: Dülək Uran obrazı müşahidə olunan birinci sintaktik bütövdə “Toğsun oğlı Rüstəm(...Əlli yedi qəl`əniŋ kəlidin alan İlək qoca oğlı Dülək Uran... Üç kərrə yağı görməsə, qan ağlıyan Toğsun oğlı Rüstəm... D-206); ikinci sintaktik bütövdə “Dözən oğlı Alp Rüstəm” (Dö- nəbilməz Dülək Uran, Dözən oğlı Alp Rüstəm... Bəkiliŋ evində içərlərdi ... D-260); üçüncü sintaktik bütövdə isə Alp Rüstəm” (Əmən gəlsün, Alp Rüstəm gəlsün, Dönəbilməz Dülək Uran gəl- sün... D-294) şəklindədir. Deməli, Toğsun və Dözən eyni qəhrə- manın adıdır. Başqa bir fakta müraciət edək. Toğsun oğlu Rüstə- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 45
min “...yağı görməsə, qan ağlıyan” bədii təyini ilə Alp Rüstəmin dilindən verilmiş “eki qardaş bəbəgin öldürüb zəlil gəzən” feli bir- ləşməsi semantikasına görə, əsasən, eyni yuvaya daxil olur: düş- mən görmədikdə, onu öldürmədikdə qan ağlayan Rüstəm; iki qar- daşı uşağını öldürərək zəlil gəzən Rüstəm. Şübhəsiz ki, burada ziddiyyətli məqamları da nəzərə almaq lazımdır: düşmənini öldü- rən Rüstəm şaddırsa, doğmasını öldürən Rüstəm kədərlidir, zəlil gəzir. Deməli, Toğsun da, Dözən də Alp Rüstəmin atasının adı kimi çıxış edir. Yuxarıda təqdim etdiyimiz antroponimik modellərdəki apel- yativləri belə səciyyələndirmək olar: dözən – tab gətirən, dözən, igid; toğsun – yüksəlsin, ucalsın, yaxud tokısın – vursun, döysün; alp – igid, qəhrəman; Rüstəm – sağlam, cüssəli, pəhləvan, qəhrə- man. Alp Rüstəmin antroponimik modellərinə, eləcə də dilindən verilmiş “eki qardaş bəbəgin öldürüb zəlil gəzən” feli birləşmə- sinin semantikasına əsaslanaraq qohumluq əlaqələri ilə bağlı müəyyən fikirlər söyləmək olar: babası, nənəsi və anası haqqında məlumat yoxdur. atası – Dözən (Toğsun) qardaşı – mətndə ona işarə olunur qardaşı uşaqları – mətndə onlara işarə olunur.
Aruz qoca”. Qorqudşünaslıqda “atağızlu” ləqəbi igid, mərd, cəsur, “Aruz” bəxt, səadət, xoşbəxtlik, uğurlu, “qoca” isə ağsaqqal, hör- mətli, möhtərəm mənasında izah olunur. Onun bir sıra səciyyəvi cəhətləri, hətta Qazan xanla qohumluq əlaqəsi (Qazanın dayısı olması) bədii təyinində açıq-aydın şəkildə ifadə edilib: “Altmış ərkəc dərisindən kürk eləsə, topuqlarını örtmiyən, altı ökəc dəri- sindən külah etsə, qulaqlarını örtmiyən, qolu-budı xırancə, uzun baldırları incə, Qazan bəgüŋ tayısı At ağızlu Uruz qoca...” (antro- ponimik modeldəki “Uruz” adının “Aruz”la müvazi olaraq işlən- diyi qeyd olunur).
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 46
“Kitab”da Aruzun babası və nənəsi, atası və anası haqqında heç bir informasiya yoxdur. Amma bir sıra dastan və rəvayətlərdə onun Əfrasiyabın (Tuŋa Tegin) oğlu olduğu göstərilir. Bu istiqa- mətdə araşdırmalar aparmış O.Ş.Gökyayın bir fikrini eynilə təq- dim etmək yerinə düşür: “...Efrasiyab, Türk və İran rivayetlerine göre Hazer Denizi`ni kuzeyden və güneyden dolaşmıştır. Türk destanlarında Efrasiyabın oğlu Alp Aruz Demirkapı`yı, yeni Doğu – Kafkasya`dakı Derbendi açmıştır” 1 . Şübhəsiz ki, Aruzun qo- humluq əlaqələrinin heç də hamısını məhz “Kitab”a istinadən müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Amma bu da var ki, Aruzun qohumluq əlaqələrinin böyük bir hissəsini “Kitab”dakı sintaktik bütövlərdə təsadüf olunan “Mənim adım sorarsaŋ - Aruz oğlu Ba- satdır” (Basatın dilindən). “Tayım Uruzı gördim (Qazanın dilin- dən) tipli cümlələrin semantik yükünə əsaslanmaqla, eyni zaman- da bu tip cümlələri digər parçaların məzmunu ilə əlaqələndirməklə dəqiqləşdirmək mümkündür. Məsələn, Qazanın dilindən verilmiş “Qartaşım Qaragünəyi gördim...”, “Tayım Urızı gördim” cümlələ- rinin mətn semantikası müstəvisində qarşılaşdırılması Aruzla Qaragünənin, Aruzla Qarabudağın, Aruzla Burla xatunun, Aruzla Uruzun... hətta Aruzla Qam Ğanın qohumluğu barədə dəqiq fikir söyləməyə imkan verir. Bu mənada Aruzun qohumluq əlaqələrini aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: arvadı – adı çəkilməsə də, oğullarına görə müəyyən etmək olur. Digər tərəfdən, Beyrəyin dilində Aruzun arvadına açıq-ay- dın işarə olunur: “Aldayuban ər tutmaq övrət işidir, Övrətiŋdənmi öyrəndiŋ sən bu işi qavat?! (D-297). oğlu - Basat oğlu – Qıyan Səlcik nəvəsi – Dondar (Tundar,Tundaz)–Qıyan Səlcikin oğlu gəlini – Qıyan Səlcikin arvadı, mətndə adı çəkilməsə də, ona birbaşa işarə olunur: “Qarındaşım Qıyanı öldürmişsən. Ağca yüzli yengəmi tul eləmişsən” (Basatın dilində)
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, CXLII. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 47
əmizadəsi – Baybican əmizadəsi – Dəli Qarçar (Baybicanın oğlu) əmizadəsinin qudası – Baybörə (Baybicanın qudası) əmizadəsinin kürəkəni – Beyrək (Baybicanın kürəkəni) bacısı – Ulaşın arvadı, Qazanın anası bacısının əri – Ulaş bacısı oğlu – Qazan (Ulaşın oğlu) bacısı oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu) bacısı nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu) bacısı nəvəsi – Qarabudaq (Qaragünənin oğlu) bacısı gəlini – Burla xatun (Aruzun bacısının gəlini, Qazanın arvadı) bacısı oğlunun qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası) bacısı oğlunun qayınatasının atası – Qam Ğan (Qazanın qayınatası Bayındırın atası)... Bir sıra araşdırmalarda Təpəgözün atası - Qoŋur qoca Sarı çoban Aruzun nəslindən, qanından hesab olunur: “...Elə məsələ- nin canı ondadır ki, Alp Aruz insana bənzəməyən məxluqu (halbu- ki Təpəgözdən doğma atası Sarı Çoban imtina etmişdi) öz qanın- dan hesab edib evinə gətirmişdi. Deməli, qədim insanlar onlara ta- nış ərazidə rastlaşdıqları bütün varlıqların bir-biri ilə “qan qohum- luğuna” inanırdılar” 1 . Bu baxımdan “Qoŋur qoca Sarı çoban” da şərti olaraq Aruzun əmizadəsi kimi verilə bilər. Aruz qoca barədə bir cəhəti də qeyd edək ki, qorqudşünas- lıqda onunla bağlı işlədilmiş “toquz qoca başları” rütbəsinin se- mantikası hələ də kifayət qədər əsaslandırılmayıb. Xalıq Koroğlu yazır: “...Aruz qocanın zahiri görünüşü və geyimi onun qəhrəman xarakterindən xəbər verir. Bir yerdə onun doqquz qoca nəslinin başçısı adlandırılması heç cür izah olunmur. Bəlkə, bu, Orxon- Yenisey abidələrindəki doqquz oğuzla bağlıdır?” 2 . Bu tip suallara Füzuli Bayat müəyyən qədər aydınlıq gətirir. Daha doğrusu, iki
1 R.Qafarlı. Mif və nağıl. Bakı, 1999, s.73. 2 X.Koroğlu. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 1999, s.177 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 48
fikir söyləyir: “...Doquz qoca başları” isə doqquz Oğuz tayfasının başçısı Qazan bəyin dayısı At ağızlı Alp Aruzdur. KDQ-dən bilindiyinə görə Aruz Boz Oqlara (Daş Oğuz) daxil olan doqquz tayfanın – boyun başçısıdır (M.Kaşqari Boz Oqlara on boyun daxil olduğunu göstərir: kayı, bayat, qaraevli, yazır, döyər, dodurqa, avşar, qızık, bəydili, qarkın)...” 1 ; “...Aruz qocanın ağsaqqallar Şurasına daxil olan Uşun Qoca, Qazılıq Qoca, Kanqlı Qoca, Duxa Qoca, Əŋsə Qoca həm də tayfa bəyləridir (kanqlı, usun, duxa, kazık və s. tayfalar. KDQ-də Aruza “doqquz qoca başı Aruz qoca” deyilməsi və onun şuraya rəhbərlik etməsi göstərir ki, əski doqquz Oğuz tayfa birliyi rudiment şəklində xatırlanmışdır. Əslində isə qocaların sayı altıdır ki, bunlar da bozok-üçok tayfalarının başçılarıdırlar...” 2 . Orxon-Yenisey abidələrindəki “toquz oğuz bəgləri” tipli ifadələrə, M.Kaşğarinin “Divan”ına, eləcə də “Kitab”a istinadən söylənilmiş bu fikirlərlə razılaşmaq da olar. Amma ən sanballı mənbə elə “Kitab”ın özüdür – tezisinə söykənərək aşağıdakıları qeyd etmək olar: – “Kitab”da qocaların sayı altı yox, on birdir: Aruz qoca, Buŋlu qoca, Duxa qoca, Əŋsə qoca, Ğəflət qoca, İlək qoca, Qaŋlı qoca, Qazılıq qoca, Qoŋur qoca, Uşun qoca, Yapağlu qoca. Bu qocalardan Qoŋur qoca daha çox mifik obrazlarla (Pəriqız, Tə- pəgöz) bağlı təsvir olunduğu üçün həmin sistemdən kənarda qala bilər. Aruz qoca isə “doqquz qoca”nın başçısıdır, yəni özündən başqa doqquz qoca var. Deməli, “toquz qoca başları” rütbəsindəki “doqquz qoca” “Kitab”ın poetik strukturunda paylanmış vəziy- yətdədir. “Başçısı” anlamlı “başları” sözü isə Alp Aruzun Oğuz cəmiyyətindəki statusu ilə səsləşir. Bu detal da “toquz qoca baş- ları” rütbəsinin “Kitab”ın ümumi semantik yükü ilə bağlandığını təsdiqləyir; – yuxarıdakı izahlarda İlək qoca, Ğəflət qoca, Buŋlu qoca və Yapağlu qoca nəzərə alınmadığı üçün qocaların sayı altı götürü-
1 Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. II cild, Bakı, 2000, s.90. 2 Yenə orada, s.91 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 49
lüb. Qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda Ğəflət qoca “qoqar”, İlək qoca isə ilik (eliq) etnonimi ilə əlaqələndirilir. Buŋlu qoca ilə Ya- pağlu qoca isə, əslində, adi adamlar deyil. ən azı ona görə ki, Tə- pəgöz kimi qaniçənin yemək bişirəni statusunda çıxış edirlər. Həm də bu statusu reallaşdıran müdriklər müdriki Dədə Qorquddur: “Dədə Qorqud döndi. Oğuza gəldi. Aydır: “Buŋlu qoca ilə Yapağ- lu qocayı Dəpəgözə verüŋ, aşın pişürsün!” (D-220). – “toquz qoca başları” rütbəsindəki “toquz” uğurlu, sakral bir rəqəm kimi düşünülə bilir. Bu da M.Kaşğarinin “Divan”ında iş- lənmiş “tokuz tuğluğ xan=doqquz tuğlu xan və ya xaqan” ifa- dəsindəki “tokuz” sözü ilə eyni xətdə birləşir: “Xanın vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olursa-olsun, tuğu doqquzdan artıq ola bilməz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir” (MK. III, Bakı, 2006, s.135.).
da müşahidə olunur. Basat adının mənası barədə 1999-cu ildə “boy”un semantik tutumuna əsasən söylədiklərimi cüzi dəyişmə- lərlə yenidən təqdim etməyi məqsədəuyğun bilirəm: “İgidlik sim- vollu Basat şəxs adında “at basubən” feli birləşməsinin (“...apul- apul yürüyişi adam kibi. “At basubən, qan sümürər” cümləsindəki birləşmə nəzərdə tutulur) sintaktik-semantik yükü daşlaşmış və- ziyyətdədir. Dəqiq desək, “at basubən” birləşməsində -uban feli bağlama şəkilçisi ellipsisə uğramış, qeyri-müəyyən təsirlik halda- kı “at” zooleksemi isə “bas” felindən sonra işlənmişdir: at basu- bən=at bas=basat (Basat)” 1 . Bir sıra ifadələrdə Basatın səciyyəvi cəhətləri göstərilir, igidliyi qabardılır. Onun bədii təyini kimi çıxış edən bəzi misralara diqqət yetirək:
Avcına sığmayan əlüklü oxlı, Ərdil təkə buynızından qatı yaylı İç Oğuzda, Taş Oğuzda adı bəllü, Aruz oğlı xanım Basat, maŋa mədəd!
1 Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2007, s.68. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 50
Bu misralarda Basatın iki keyfiyyəti açıq-aydın görünür: lələkli oxu ovucuna sığmır, bərk yayı təkə buynuzundandır; adı İç Oğuz və Daş Oğuzda məşhurdur. “...Mənim adım sorarsaŋ – Aruz oğlı Basatdır” cümləsinin məna yükü Basatın qohumluq əlaqələrini dəqiqləşdirməyə, əsasən, kifayət edir (bax: Aruzun qohumluq əlaqələri). Amma dəqiq- ləşdirmə prosesində Basatın dilindən verilmiş bir sıra cümlələrin də rolunu inkar etmək olmaz. Belə ki, həmin cümlələrdə Basat doğma qardaşı “Qıyan”ın adını konkret olaraq ifadə edir: “Qarın- daşım Qıyanı öldür-mişsən”. Basatın dilindən verilmiş bu misraya sintaktik bütöv daxilində nəzər salaq:
“Mərə qavat! Ağ saqallu babamı ağlatmışsan, Qarıcıq ağbirçəklü anamı bozaltmışsan. Qarındaşım Qıyanı öldürmişsən. Ağca yüzlü yengəmi tul eləmişsən. Ala gözlü bəbəklərin öksüz qomışsan....” Məhz bu tip parçaların sintaktik-semantik tutumuna söykən- məklə bir neçə məsələyə aydınlıq gətirmək olar: Təpəgöz Basatın atasını ağladıb, anasını incidib, Qıyan adlı qardaşını öldürüb, yen- gəsini (böyük qardaşının arvadını) dul, uşaqlarını yetim qoyub... Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazım gəlir: digər sintaktik bü- tövlərdə Qıyan Səlcikin arvadı və uşaqları barədə informasiyalara təsadüf olunmur. Beləliklə, Basatın qohumluq əlaqələri barədə aşağıdakıları söyləmək olar: atası – Aruz anası – adı çəkilməsə də, mətndə ona işarə olunur (qarıcıq ağbirçəklü anam) qardaşı – Qıyan Səlcik qardaşı oğlu – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) qardaşı arvadı, yengəsi – Qıyan Səlcikin arvadı (mətndə ona birbaşa işarə edilir ... ağca yüzlü yengə) bibisi – Aruzun bacısı, Qazanın və Qaragünənin anası bibisinin əri – Ulaş
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 51
bibisi oğlu – Qazan (Ulaşın oğlu) bibisi oğlunun arvadı, bibisi gəlini – Burla xatun bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır bibisi oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu) bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi– Uruz (Qazanın oğlu) bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi - Qarabudaq (Qara- günənin oğlu) bibisi oğlunun qızı, bibisi nəvəsi – Qazanın qızı, Qarabuda- ğın arvadı (“...gəlübən Qazanıŋ qızın ərliklə alan... Qarabudaq). Bu cümlənin semantikası obrazların qohumluq şaxəsini bir az da genişləndirməyə imkan verir: Qarabudaq Qazanın təkcə qardaşı- oğlu yox, həm də kürəkənidir; Basatın bibisi nəvələri ailə qurub (Qaragünənin oğlu ilə Qazanın qızı); Basatın bibisi oğulları quda- dır (Qazan və Qaragünə) əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək Şübhəsiz ki, Basatın Oğuz cəmiyyətindəki rolunu həm də bu cür qohumluq əlaqələri kontekstində işıqlandırmaq mümkündür (sonrakı səhifələrə bax).
lində işlənmişdir. Qorqudşünaslıqda bu adın komponentləri belə izah olunur: qam-şaman, börü-qurd, bay-varlı, dövlətli. “Qam bö- rəniŋ oğlı Bamsı Beyrək” modelində onun Beyrəyin atası olması birbaşa görünür. “Baybican bəg aydır: ...mənim qızım Baybörə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!” cümləsində isə Baybörə ilə Baybicanın quda olacağına açıq-aydın işarə olunur. Baybörənin qohumluq münasibətlərinə də məhz bu tip detallar kontekstində aydınlıq gətirmək olar: babası, nənəsi, atası və anası haqqında məlumatlara rast gəlinmir arvadı – mətn kontekstində anlaşılır (...Beyrəgiŋ atası-anası aydır...) oğlu – Beyrək qızları – mətndə adları çəkilmir, amma onlara işarə edilir: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi”. Bu cümlənin “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 52
semantik yükü “Baybörənin yeddi kürəkəni olub” fikrini də real- laşdırır. gəlini – Banıçiçək (Baybicanın qızı) qudası – Baybican oğlunun qaynı – Dəli Qarçar (Baybicanın oğlu) qudasının əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) Bayındır xan. Bu ad Drezden nüsxəsində iki cür yazılıb: Bayandar, Bayındır. Semantik yükü daha çox “varlanmaq”, “var- landırmaq” kimi izah olunur. Atasının adı antroponimik mode- lində konkret olaraq verilir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır”. “Xan qızı Boyı uzun Burla xatun Qazanın gəldügin eşitdi” cümləsi, eyni zamanda Qazanın bədii təyinlərindən biri kimi işlənmiş “Bayındır xanıŋ göygüsü” ifadəsi qızı Burla xatun və kürəkəni Qazan barədə müəyyən təəssürat yaradır. Bayındır xanın qohumluq əlaqələri də həmin detallar və ümumən “Kitab”ın poetik strukturu kontektində açılır ki, bu da, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir: babası, nənəsi və anası haqqında heç bir detala təsadüf olunmur
arvadı – mətndə görünmür, amma Burla xatuna görə bərpa oluna bilər atası – Qam Ğan qızı – Burla xatun qudası – Ulaş (Qazanın atası) kürəkəni – Qazan nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu) nəvəsinin əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı oğlu, Qaragünə- nin oğlu) kürəkəninin qardaşı – Qaragünə (Qazanın qardaşı) kürəkəninin qardaşı oğlu – Qara budaq (Qaragünənin oğlu) kürəkənin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı) kürəkənin dayısı oğlu – Basat kürəkənin dayısı oğlu – Qıyan Səlcik kürəkənin dayısı nəvəsi– Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 53
kürəkənin dayısının əmizadələri – Baybican və onun övladla- rı: Dəli Qarçar; Banıçiçək... (Aruzun əmizadələri) Uruzla bağlı sintaktik bütövlərdə dədə (baba) və baba (ata) sözlərinin mənasına aydınlıq gətirilir, daha doğrusu, Qazanın ata, Bayındırın isə baba statusunda çıxış etməsi obrazlı şəkildə canlan- dırılır: “Məgər sən xan Qazanın oğlı degilsən?” – dedi. Uruz qaq- dı, aydır: “Mərə qavat, mənim babam Bayındır xan degilmidir?” Ayıtdı: “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, səniŋ dədəŋdir”. Bir cəhəti də qeyd edək ki, Drezden nüsxəsinin 67-ci səhifəsində Qarabudaq Bayındır xanın oğlu kimi təqdim olunur: “Bayındır xanıŋ qarşu- sunda oğlı Qarabudaq bay tayanub turmışdı”. M.Ergin Vatikan nüsxəsində Qarabudağın məhz Qaragünənin oğlu kimi verildiyini göstərir: “Hanuŋ karşusında Kara Göne oğlı Kara Budak yay ta- yanup turmış – idi” (Ankara, 1958, s.116). Bu mənada Qarabudaq Bayındırın yox, Qaragünənin oğlu kimi təhlil olunmalıdır. Baybican. Müxtəlif formalarda transkripsiya olunub: Baybe- can, Pay Piçen, Baybican. Semantikasına görə biçən, kəsən, doğ- rayan anlamlı “peçeneq” etnonimi elə eyni xətdə birləşir. Onun qohumluq münasibətlərini daha çox “...mənim qızım Baybörə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!...”; “...bu otağ Baybican bəg qızı Banıçiçəgiŋdir”; “Ay oğul, Banıçiçəgiŋ bir dəli qartaşı vardır, adına Dəli Qarçar deyirlər” kimi cümlələrin məna tutumu əsasında müəyyənləşdirmək olar: babası və nənəsi, atası və anası barədə heç bir informasiya yoxdur
arvadı – mətn kontekstində anlaşılır (...Baybican bəgə bir qız verdi...) oğlu – Dəli Qarçar qızı – Banıçiçək kürəkəni – Beyrək qudası – Baybörə əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Dondar (Qıyan Səl- cikin oğlu) “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 54
bir sıra keyfiyyətləri qabardılır: “Parasarıŋ Bayburd hasarından parlayıb uçan, ap-alca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızıŋ umıdı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgin yınağı, Boz ayğırlu Beyrək...” (D-61). Oğuz igidi Beyrəyin qohumluq münasibətlərini bir sıra cümlələrin semantikasına əsasən dəqiqləşdirmək mümkündür: “Qam börəniŋ oğlı Bamsı Beyrək boyını bəyan edər...” (D- 66) – atasının adı birbaşa ifadə olunur; “Oğıl, məgər sən istədigiŋ qız Baybican bəg qızı Banıçiçək ola?!” (D-81) – qayınatası Baybicana işarə olunur. Bu qohumluq dərəcəsi boyun sonunda tam real şəkildə təqdim edilir: “Baybörə bəgiŋ oğlancuğı Beyrək Baybican məlikin qızın aldı...” (D-121). Bu nümunələrə, eyni zamanda “Kitab”dakı digər sintaktik bütövlərə istinad edərək Beyrəyin qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: babası və nənəsinin kimliyi barədə məlumatlara rast gəlinmir atası – Baybörə anası – adı çəkilmir, amma mətndə epizodik bir obraz kimi görünür: “Beyrəgiŋ anası – atası aydır: Dilüŋ içün öləyiŋ gəlinci- güm!” (D-117) bacıları – adları çəkilməsə də, onlara “Kitab”da açıq şəkildə işarə olunur: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi” (D-121). Bu cümlənin semantik tutumu Beyrəyin yeddi yeznə- sindən də bəhs etməyə imkan verir. arvadı – Banıçiçək (Baybicanın qızı) qayınatası – Baybican qaynı – Dəli Qarçar qayınatasıının əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Don- dar
qayınatasının əmizadəsinin bacısı oğulları – Qazan, Qaragü- nə (Baybicanın əmizadəsi Aruzun bacısı oğulları) qayınatasının əmizadəsinin bacısı nəvələri – Uruz, Qarabudaq... (Baybicanın əmizadəsi Aruzun bacısı nəvə-ləri)... |