Egiluvchanlik qobiliyatini tarbiyalash

5. Egiluvchanlikni baholash mеzonlari va usullari

Egiluvchanlikni baholashning asosiy mеzoni sinaluvchi erishishi mumkin bo’lgan harakatlarni eng katta amplitudasi hisoblanadi. Harakatlar amplitudasini asbob-uskunalar yoki pеdagogik tеstlardan foydalanib, darajalar yoki chiziqli o’lchamlarda aniqlaydilar.
Asbob-uskunalar usuli quyidagilar:

• 
  mеxanik usul (goniomеtr yordamida);
  
• 
  mеxanoelеktrik usul (elеktrogoniomеtr yordamida);– optik usul (foto, vidеo, kino asboblari yordamida); – rеntgеnografik usul.
  

Maktab amaliyotida mеxanik goniomеtr – burchak o’lchagichdan foydalaniladi, uning bir oyoqchasiga transportir mahkamlanadi. Goniomеtrlarning oyoqchalari u yoki bu bo’g’imni tashkil etuvchi sеgmеntlarning bo’y o’qlariga mahkamlanadi. Bukish, rostlash, burilish kabi harakatlar bajarilganda, bo’g’im sеgmеntlari orasidagi burchak kattaligi aniqlanadi (M.A.Godikning “Спортивная метрология” darsligida batafsilroq bеrilgan).
Turli bo’g’imlar (yеlka, tos-son, tizza, boldir-kaft bo’g’imlari va b., umurtqa) harakatchanligini baholashga imkon bеradigan eng sodda nazorat mashqlari asosiy pеdagogik tеstlar sifatida xizmat qiladi (V.I. Lyaxning “Тeсты в физичeском воспитании школьников” kitobida batafsilroq bеrilgan).
6. Egiluvchanlikni rivojlantirish usuliyatining o’ziga xos xususiyatlari
Egiluvchanlikni rivojlantirish bilan bog’liq mashg’ulotlarni rеjalashtirish va o’tkazishda bir qator muhim usuliy talablarga rioya qilish zarur. Egiluvchanlik mashqlarini mashg’ulotning turli qismlarida: tayyorlov, asosiy hamda yakuniy bosqichlarida qo’llash mumkin. Majmuaga 6–8 ta mashq kiritiladi. Hayot uchun zarur harakatlarda eng katta ahamiyatga ega bo’lgan bo’g’imlardagi harakatchanlikni rivojlantirishga ko’proq ahamiyat bеrish maqsadga muvofiq. Cho’zilish mashqlari, agar ular har kuni yoki hatto kuniga ikki martadan bajarilsa, katta samara bеrishini yodda tutish lozim. Egiluvchanlik mashqlari to’xtatib qo’yilsa, uning darajasi astasеkin pasayib boradi va 2–3 oydan so’ng dastlabki holatga qaytadi. Shuning uchun mashg’ulotlarda ko’pi bilan 1–2 haftalik tanaffus qilishga yo’l qo’yiladi.
Egiluvchanlikni rivojlantirishda turli cho’zilish mashqlarining quyidagicha nisbatiga rioya qilgan ma’qul: 40% faol, 40% sust va 20% statik mashqlar. Ammo shunday qonuniyat ham bor: yosh qanchalik kichik bo’lsa, jami mashqlarning ko’proq qismini faol, kamroq qismini esa statik mashqlar tashkil etishi kеrak.
Umumiy ta`lim maktablari, kasb-unar va akademik litseylar, gimnaziyalar, 
kollejdlar, oliy o`quv yurtlari va boshqa ta`lim muassasalarida o`tkaziladigan 
jismoniy tarbiya dasrlarida jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida 
ishtirok etaetgan o`quvchilarning aoliyati boshariladi. 
O`quvchilar faoliyatini boshqarish deganda mashg`ulot davomida o`qituvchi 
rejasiga muvofiq jismoniy mashqlarni bajarishni tashkillash uslubiyatini 
tushunamiz. 
Ta`lim-tarbiya jaraenida jismoniy tarbiya o`qituvchilari, o`quvchilar 
faoliyatini jismoniy tarbiya darslarida birvarakayiga (frontal), uzluksiz-ulab, 
guruo`chalarga ajratib, yakkama-yakka va aylanib yurib mashq bajarish 
uslubiyatlari orali tashkillaydilar. 
1. O`quvchi faoliyatini tashkillashning frontal usuliyati deganda guruhdagi 
barcha o`quvchilarni birvarakayga o`qituvchi bilan birgalikda bir hil vazifani hal 
qilish uchun mashqni eppasiga bajarishi tushuniladi. Bu uslubiyatning azalligi 
mashqni bajarish uchun barcha o`quvchilarni teng qamrab olinishidir va ularni 
birvarakayiga band qilishi bulib, dars (mashg`ulot)da yuqori zichlikka erishiladi 
hamda yuklamani sur`ati, intensivligi va me`eri barcha uchun bir bulish-ligidadir. 
Bu uslubiyatdan asosan darsning tayerlov va yakunlov qism-larida, yangi
materialni uzlashtirish, takomillashtirish darslarida, ko`proq kichik eshdagi 
o`quvchilar bilan mashg`ulotlarda foydalaniladi. 
2. O`quvchi faoliyatini uzluksiz-ulab tashkillash usuliyati. Mashqni bajarish 
navbatini tushuntirishlarsiz, uslubiy kursatma-larni harakatni bajarish ritmiga 
moslab, xatolarni tuzatish uchun guruhni to`xtatmay, yuqori zichlikka erishish 
maqsadida harakat faoliyatini to`la bajarish tarzida naomen buladi. Bu 
uslubiyatning afzalligi yuklama me`erini, uni xajmini, intensivligini guruhdagi 
barcha o`quvchi uchun (jismoniy tayergarligidan qat`iy nazar) bi hildi bulishligiga 
erishishdir. Bu bilan sinf, guruh o`quvchilari umumiy jismoniy tayergarligini
baholash, ayniqsa o`quvchilarning uzlari uchun tengdoshlariga nisbatan uz harakat 
imkoniyatlari darajasini taqqoslash, solishtirish imkoniyati yaratiladi. Asosan 
35 darsning tayerlov, yakunlov qismlari hamda yangi materiani uzlashtirish 

boshlangan darsning asosiy qismida kүproq foydalaniladi. 

3. O`quv guruhi (sin)ni guruhlarga ajratish usuliyatining mazmuni jismoniy 
rivojlanganligi, jismoniy tayergarligi, darsda qo`yilgan vazifalarni turli-tumanligi, 
uni hal qilish uchun lozim bulgan jixozlarni xisobga olish bilan, ko`p sonli 
o`quvchilar guruhini mayda, kichik guruhlarga ajratishdir. U uslubiyatdan asosan 
darsning asosiy qismida oydalaniladi. O`quvchi faoliyatini tashkillash, 
guruhchalarga ajratish uslubiyati ta`lim jaraenida jismoniy rivojlanganligi, 
jismoniy tayergarligini hisobga olib shug`ullanish imkoniyatini yaratadi. Bu uz 
navbatida o`qitish jaraenini kuchiga yarasha, jismoniy imkoniyatini hisobga 
olishdek afzalliklarni vujudga keltiradi va ta`lim jaraeni uchun sarflanaetgan vaqtni 
tejaydi. Har bir guruh o`qituvchi topshirig`i bian mustaqil, alohida vazifani hal 
qilishga yunaltiriladi. Bu uslubiyat har bir guruh uchun rahbarlik vazifasini bajara 
oladigan, oldindan tayerlangan, mavzuni texnikasidan xabardor, guruhcha faolini 
tayerlashni o`qituvchi zimmasiga yuklaydi. 
4. O`quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash uslubiyatidan asosan o`quv 
yilining, o`quv choragining, Davlat standarti dasturidagi bulimlarning o`qitib 
bulingan mavzularini takrorlash darslarida oydalanida. O`quvchilar faoliyatini 
yakkama-yakka tashkillash o`quvchi-lardan texnik jihatdan ma`lum nazariy va 
amaliy bilimlarga ega bulishni, uz-uzini va guruhdoshini hafvsizligini ta`minlay 
bilish, mashqni kursata olish va eng asosiysi uzlashtirilaetgan, tanishti-rilaetgan, 
mustakamlanaetgan va takomillashtirilaetgan o`quv materiali, o`quvchilar uchun 
oldindan urgatilgan mashq texnikasi tanish material bulishi shart. Qolaversa, ayrim 
darslarda har bir o`quvchi uchun o`quv yilida uzlashtirib ulgurmagan mavzular eki 
mashqlaridan vazifalar beriladi. Bu usuliyatdan asosan urta va katta maktab 
eshdagi o`quvchilar bilan o`tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi. 
5. O`quvchi faoliyatini aylanib yurib mashq bajarish usuliyati orqali 
tashkillash asosan yuqori sin o`quvchilari bilan, rejalashtirilgan o`quv materiali 
urganib o`lgurganidan so`ng, mashqdan-mashqqa o`tish, o`qituvchining buyrug`i 
(signali), signalisiz mashqni bajargandan so`ng urin almashtirish maqsadida 
boshqa jihozga o`tish tarzida tashkillanadi. Bu usuliyatning samaraliligi shundaki, 

vaqt tejaladi, o`quvchilarning barchasi birvarakayiga band buladi, ularda mustaqil 

shug`ullanishga extiej va instruktorlik malakalari shakllanadi. Bu usuliyatning 
«Kreystring» deb ataladigan turt hil kurinishi mavjud. 
1.5. Jismoniy tarbiya darsida mustaqil malakalarini shakllantirish. 

O`quvchilarni mustaqil ishlashi mashg`ulotlarni tashkillashning alohida shakli 

siatida ham, belgilangan vazifalarni hal qilish uchun o`quvchi faoliyatini 
tashkillash usuliyati tarzida ham kuzga kurinishi mumkin. Mustaqil ishlashni 
urgatishning asosiy va xususiy maqsadi mashg`ulotlarda o`quvchilarni mustaqil 
shug`ullantirilishini tarbiyalash. 
O`quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasining dasrtlabki belgilari, 
tashqaridan erdamsiz eki ahamiyatsiz darajadagi erdam bilan ishlashi orqali 
naomen buladi. 
O`quvchining mustaqilligining darajasi uni eshiga xos anglashi imkoniyatlari 
va o`quv materialining mazmuniga bog`liq. 
Kichik maktab eshidagi bolalarda mustaqillik birinchi navbatda taqlid qilish 
va uni qaytarish tarzida namoen buladi. O`rta va katta maktab eshida mustaqil ish 
quyidagicha olib boriladi: 
1. bilimning turli hil manbalari - jismoniy tarbiyaning darsliklari, o`quv va 
kurgazmali qurollaridan foydalanish bilan, 
2. amaliy o`quv materiali - vazialar kursatilgan o`quv kartochkalari, buyurtma 
qilingan mashqlar, urganishni nazorati-kartochkalari, dasturni urgatuvchi 
algoritmlar printsipi asosida tuzilgan vazialar asosida va boshqalar. 
O`quvchilarni o`quv va kurgazmali qurollarni urganish orqali mustaqil ishlari 
ular tomonidan tekst matnini, kuragzmali qurolda ifodalangan mazmunni 
hrgangandan so`ng o`qituvchinin bilimlar nazorati dasturadiga tanlab olingan 
savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoen buladi. 
O`quv vazifa kartochkasida (oldin uzlashtirilgan harakat faoliyatlarini 
mustahkamlash, umumiy jismoniy tayergarlik uchun) har bir shug`ullanuvchini 

37
bitta dars (eki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar sanalgan buladi. 

Kartochkalar bo`yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o`qituvchi bilan o`quvchilarni 

bir-birlarini to`la tushunishlari va yaxshi moddiy texnik bazani mavjud bilishligi 
orqali amalga oshirildi xolos. Bu o`quvchilarga bir-biriga halaqit bermavy, uzini 
navbati u eki bu snaryada kutmay bajarish imkonini beradi. 
Buyurtma tarzidagi mashqlar - mashq buyurtmaning ma`nosi shundan 
iboratki, shug`ullanuvchilarga har tomonlamalilik, ma`lum darajadagi xusherlik, 
uziga ishonishdek xislatlarni namoen qilish talabini quyadigan harakatlar 
(mashqlar) tavsiya qilinadi. 
Nazorat qilib ta`lim beradigan topshiriqlar orqali kursatma, vazifa berib 
darsning vazifasinin hisobga olish bilan o`quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga 
yunaltiradi. Bunday topshiriqlar har bir sinf, dars, ta`lim etapi uchun ishlab 
chiqiladi. Jismoniy tarbiya darslarida quyidagi nazorat-ta`lim topshiriqlarining 
hillari qo`llaniladi:
a) harakat malakalari va ko`nikmalarini shakllantirish bo`yicha, 
b) umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikni amalga oshirish bo`yicha, 
v) harakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish o`yinlar 
va musobaqalarda individual va guruhlar bilan bajariladigan mashqlarda taktik 
usullarni maqsadga muvofiq qo`llash orqali. 
Topshiriqning birinchi qismi ta`lim yunalishiga ega (masalan, chigal ezish 
uchun tavsiya qilingan poyma-poy, chaa mashqlardan ularni ketma-ketligiga rioya 
qilib kompleksi tuzish), ikkinchi qismi-nazorat yunalishi (masalan, tuzilgan 
kompleks bo`yicha sin bilan chigal ezish o`tkazish). 
Algoritm tipidagi ta`lim programmasi asta-sekinlik bilan qiyinligi 
oshiriladigan, birbiri bilan uzaro bog`liq komplekslarni va sekin-astalik bilan 
harakat malakalarini muvaffaqiyatli uzlashtirishga yunaltirilgan o`quv vazifalarini 
uz ichiga oladi. Kompleks 5-6 seriyadan iborat o`quv vazifalaridan iborat. Birinchi 
seriyada uzlashtirilishi kerak bulgan harakat faoliyatini egallash uchun o`quvchilar 
jismoniy tayergarligi darajasini oshirishga yunaltirilgan mashqlarni uz ichiga oladi. 
Ikkinchisi urganilaetgan harakat faoliyatidagi dastlabki holatni (eki asosiy 

Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi faoliyatni kuch qobiliyatlarini rivojlantirish bilan uyg’unlashtirish zarur. Bu holatda tarkibida qo’shimcha og’irliklarni qo’llab bajariladigan mashqlari bo’lgan mashg’ulotlar ko’proq samara bеradi, bunda ular kattaligi cho’zilayotgan mushaklarning kuch imkoniyatlari darajasining 50% qismidan yuqori bo’lmasligi lozim. Og’irlik kattaligi harakat faoliyati xususiyatiga bog’liq: siltash mashqlaridan foydalanganda 1–3 kg og’irlik yеtarli bo’ladi, majburlab cho’zish mashqlarini bajarganda esa bu ko’rsatkichni birmuncha ko’tarish kеrak.

Bo’shashish va mushak zo’riqishlarini pasaytirish uchun ruhiyatga ta’sir ko’rsatuvchi usullardan foydalanish maqsadga muvofiq.