Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstehsal və mübadilə
- Daha geniş bazar daha böyük qazanc gətirir
- Dəyər indeksi
- Torpaq, kapital və əmək
- Bazar əmək haqqı normaları
|
“XALQLARIN SƏRVƏTİ”
Adam Smit “Xalqların sərvəti” kitabını siyasətçilərin ticarətin çiçəklənməsindənsə, onu məhdudlaĢdıran və pisləĢdirən siyasətinin əksinə, müəyyən mənada onları qıcıqlandırmaq üçün yazdı. Bunun üçün o elə səlis dildən istifadə edir ki, hələ bu gün də asanlıqla baĢa düĢülür. Amma Smit həmçinin yeni iqtisad elmi yaratmağa çalıĢırdı. Bu, ilk baĢlanğıc iĢi idi və onun termin və konsepsiyalarını bugünkülər ilə uzlaĢdırmaq çətin olardı. Onun mətni qarıĢıq, uzun ricətlərlə və me- Ģəsalma haqqında, həmçinin Çində gümüĢün qiymətindən tutmuĢ Londonda irland fahiĢələrinin pəh- rizinə qədər müxtəlif faktlarla doludur. Bütün bunlar onun kitabını istifadə etmək üçün çətinlik yaradır. Gəlin, ikin olaraq diqqətimizi onun əsas tezislərindən bəzilərinin üzərinə yönəldək. Ən aydın tezis odur ki, “ticarətin tənzimlənməsi qaydaları nöqsanlı qoyulub və təsirsizdir”. O vaxt üstün olan baxıĢ “merkantilist” ideyası idi ki, ona görə bir xalqın zənginliyi onun malik olduğu pulun məbləğində idi. Nəzərdə tutulan zəngin olmaq üçün bir xalqın baĢqalarına daha artıq mal satmasına ehtiyac duyulurdu. Məqsəd daha çox pulu geri qaytarmaq idi, həmçinin, nağd pul ehtiyatlarının xaricə axmasının qarĢısını almaq üçün baĢqalarından mümkün qədər daha az mal almaq tələb olunurdu. Ticarətə bu baxıĢ idxal tariflərinin, ixrac subsidiyalarının, vergi və yerli sənaye üzrə imtiyazlı gömrük rüsumlarının geniĢ Ģəbəkəsinin yaranmasına apardı ki, bunlar hamısı idxalı məhdudlaĢdırmaq və ixracı təĢviq etmək üçün nəzərdə tutulmuĢdu. Smitin inqilabi baxıĢı o idi ki, sərvət bir millətin xəzinəsindəki qızıl və gümüĢün miqdarı ilə ölçülmür. “Bir millətin zənginliyi real olaraq onun yaratdığı malların və xidmətlərin axını ilə ölçülür.” O, iqtisadiyyatda bu gün üçün xarakterik və əsaslı olan ümumi daxili məhsul haqqında ideya kəĢf etmiĢdi. O iddia edirdi ki, bu məhsulu maksimum dərəcədə artırmaq yolu bir xalqın istehsal qabiliyyətini məhdudlaĢdırmaqda deyil, onu sərbəst buraxmaqdadır. BaĢqa əsas tezisi odur ki, “istehsal qabiliyyəti onu mümkün edən əmək bölgüsündə və kapital yığımındadır.” Ġstehsal prosesini mütəxəssis əlləri ilə icra olunan çoxlu kiçik vəzifələrə bölməklə, yüksək səmərəlilik əldə oluna bilər. Bu istehsalçılara izafi məhsul yaradır ki, onlar bu məhsulu baĢqaları ilə bölüĢə və ya yeni və hətta daha səmərəli, iĢ sərfinin qarĢısını alan avadanlıqlara xərcləyə bilərlər. Smitin üçüncü tezisi odur ki, ölkənin “gələcək gəliri bu kapital yığımından asılıdır”. Daha yaxĢı istehsal proseslərinə yatırılan daha çox investisiya, gələcəkdə daha çox sərvət yaradacaq. Amma insanlar öz kapitallarını yaratmaq istəyirlərsə, onlar oğurluqdan mühafizə olunacaqlarına əmin olmalıdırlar. Çiçəklənən ölkələr öz ümumi kapitalını artıran, onu uğurla idarə edən və qoruyan ölkələrdir. Dördüncü tezis odur ki, bu sistem avtomatik, qeyri-ixtiyaridir. Hansı məhsul ki, azdır, insanlar onlara daha çox ödəməyə hazırdırlar: onların təchiz olunmasında daha çox qazanc var, beləliklə, istehsalçılar da daha çox istehsal etmək üçün daha çox kapital yatırırlar. Harada ki, bolluqdur, qiymətlər və qazanc da aĢağıdır və istehsalçılar da kapital və biznesini baĢqa sahəyə yönəldirlər. Beləliklə, sənaye mərkəzi idarəetməyə ehtiyac duymadan xalqın daha mühüm ehtiyaclarına yönəlmiĢ olur. Amma bu sistem o zaman avtomatik olur ki, orada azad ticarət və rəqabət var. Nə zaman ki, hökumət himayə etdiyi istehsalçılara dotasiya (maliyyə yardımı) verir və inhisar yaradır, yaxud da onları tarif divarları arasında gizlədir, onlar yüksək qiymət təyin etmək imkanı qazanırlar. Bundan daha çox əziyyət çəkən yoxsullar isə ehtiyacları üçün onların qoyduqları yüksək qiymətlərlə üz-üzə qalırlar. “Xalqların sərvəti” əsərinin tezislərindən biri də odur ki, iqtisadi inkişafın müxtəlif mərhələləri dövlət institutlarını necə yaradır. Qədim ovçuların müəyyən dəyərə malik azacıq sərvəti vardı. Amma nə zaman ki, insanlar fermer oldular, onların mühüm mülkiyyət torpaqları, məhsulları və mal-qarası oldu, onlar bunu qorumaq üçün dövlət və məhkəmə sistemini inkiĢaf etdirdilər. www.azadliqciragi.org 16
Ticarət dövrünə gələndə, adamlar kapital topladıqca, mülkiyyət daha önəmli olur. Amma bu dövr əsasən dalğalanan bazarlardan öz xeyrinə daha çox qazanc götürən və siyasi proseslərdən öz mənafelərinə istifadə edən hiyləgər tacirlər tərəfindən ələ keçirilir. Rəqabət və azad mübadilə
Bütün bu səbəblərə görə, Smit düĢünür ki, hakimiyyət məhdudlaĢdırılmalıdır. Onun müdafiə, qayda-qanunu qorumaq, infrastruktur yaratmaq və təhsili inkiĢaf etdirmək kimi vacib funksiyaları var. O, bazar iqtisadiyyatını azad və açıq saxlamalı, onu dağıtmaq yolu ilə hərəkət etməməlidir.
“Xalqların sərvəti” əsərinin 5 “Kitab”ından birincisi istehsal və mübadilə, onların milli gəlirə xidmət mexanizmlərini aydınlaĢdırır.
Sancaq fabrikinin timsalında Smit göstərir ki, əmək bölgüsü – əməyin ixtisaslaĢması – məhsuldarlığın xeyli dərəcədə yüksəlməsinə imkan yaradır. Sancaqdüzəltmə “əhəmiyyətsiz bir istehsal sahəsi” sayıla bilər, amma əslində bu, yetərincə qəliz iĢdir. Məftil dartılmalı, düzəlməli, kəsilməli və ucu itiləĢdirilməlidir. Yuxarı hissəsi baĢ ucun içinə uyğun yonulmalıdır ki, düzəlsin və bərkisin. Sancaq ağardılmalı və bundan sonra kağıza taxılmalıdır. Həqiqətən, prosesdə təxminən 18 müxtəlif əməliyyat icra olunur. Smit göstərir ki, bütün bu müxtəlif əməliyyatları icra edən tək adam bəlkə də gündə heç 20 sancaq (və əgər onlar həmçinin, tələb olunan metalı hasil edir və əridirlərsə, bəlkə heç ildə birini də) düzəldə bilməzdi. Amma fabrikdə iĢ müxtəlif adamlar arasında bölüĢdürülərsə, onlardan hər biri bir və ya iki ayrı əməliyyat yerinə yetirəcək. Onların arasında, sancaqdüzəldən on güclü qrup əsasən gündə 48000 sancaq hazırlaya biləcək ki, bu da gündəlik hər tək adamdan əldə olunan məhsulun 4800 ekvivalenti və ya 240 mislidir. Bu ixtisaslaĢma elə səmərəlidir ki, yalnız Ģirkətlərin daxilində deyil, sənaye sahələri və hətta ölkələr arasında da meydana çıxır. Fermerlər məhsul və ya mal-qara yetiĢdirilməsi sahəsində ixtisaslaĢır: onların təsərrüfat mallarını hazırlamağa vaxt sərf etməsindənsə, nəticə olaraq torpaqları çox yaxĢı qorunur və çox məhsuldardır. Amma istehsalçılar təsərrüfat mallarını təchiz etməkdən çox məmnundurlar və onlar da öz ərzaq məhsullarının istehsalını fermerlərin ixtiyarına buraxırlar. Bənzər olaraq, ölkələr daha yaxĢı istehsal etdikləri malların ixracı üzrə ixtisaslaĢırlar və baĢqalarının daha yaxĢı istehsal etdikləri malları idxal edirlər. “Səmərəliliyin artması yalnız insanın eyni iĢi dəfələrlə yerinə yetirməsindən əldə olunan bacarıqdan gəlmir” – Smit deyir. Bir əməliyyatdan baĢqasına keçməyə az vaxt sərf olunur və ixtisaslaĢma insanlara istehsalı dəfələrlə artırmaq üçün xüsusi, vaxt sərfinin qarĢısını alan maĢınlardan istifadə etməyə imkan verir. Nəticə etibarı ilə: “ĠĢçilərin məhsuldarlıq qabiliyyətində böyük irəliləyiĢ, hardasa istiqamətləndirdiyi və ya tətbiq etdiyi böyük qisim bacarıq, çeviklik, mühakimə görünür ki, əmək bölgüsünün nəticələri olmuĢdur”. Əmək bölgüsü çoxminlik insanı əməkdaĢlıqda, hətta ən əsas gündəlik məiĢət mallarının istehsalında bir araya gətirir. “Məsələn, günəmuzd iĢçilərin fəaliyyəti ilə istehsal olunan, kobud və qaba görünə bilən yun palto böyük sayda iĢçi qüvvəsinin birgə iĢinin məhsuludur. Çoban, yunu növlərə ayıran, darayan və ya çeĢidləyən, boyayan, təmizləyən,
əyirən, toxuyan, Ģtamp vuran və vitrin tərtibatçısı bir çox baĢqaları ilə öz müxtəlif sənətlərini hətta bu sadə məhsulu tamamlamaq üçün birləĢdirməlidirlər.” Bundan baĢqa, yunun daĢınması dənizçi, gəmi, gəmi düzəldən usta iĢi tələb edəcək; hətta yunu qırxmaq üçün qayçılar belə mədənçilərin və dəmirlə iĢləyən fəhlələrin əməyini tələb edəcəkdi. Bu www.azadliqciragi.org 17
siyahı sonsuzdur. Amma yüzlərlə yüksək ixtisaslı mütəxəssisin əməkdaĢlığı inkiĢaf etmiĢ ölkələrin böyük sərvət mənbəyidir və hətta ən kasıb əhali üçün də yun palto kimi malları almağa imkan yaradır-Smitin dediyi kimi “ümumi sərvət öz-özünə əhalinin ən aĢağı təbəqələrinə çatır”.
Smit 2-ci fəsildə maddi mübadilə ilə istehsal səmərəliliyinin gətirdiyi faydanın cəmiyyətə necə yayılması haqda daniĢır. Bəzi xüsusi əqli və ya fiziki istedadları götürərək, o güman edir ki, bir insan “ibtidai bir ölkədə” ox düzəltmək iĢində baĢqalarından daha yaxĢı olduğu halda, bir baĢqası da metal iĢində daha yaxĢı ola bilər. ĠxtisaslaĢmaqla, oxçu
daha çox ox və dəmirçi daha çox ülgüc istehsal edir ki, onları hər ikisi istifadə edə bilər. Beləliklə, onlar oxlarla ülgücləri mübadilə edirlər. Ġndi hər ikisinin sərfəli mübadilə vasitələri var və hər biri digərinin bacarığın- dan, ixtisaslaĢmıĢ məhsulundan faydalanır. Smit iddia edir ki, “mal mübadiləsinə, barter və mübadilə ilə ticarətə” həvəs insan təbiətinin təbii və xarakterik cəhətidir, əlbəttə, ona görə ki, bundan hər iki tərəf faydalanır. Həqiqətən də, əgər tərəflərdən hər hansı biri özünü bu prosesdə itirən hesab etsəydi, mübadilə baĢ verməzdi. Və bu, həlledici məsələdir. Smitin zamanında, bizim zamanımızda olduğu kimi daha çox, mal pula mübadilə olunurdu, nəinki baĢqa mala dəyiĢdirilirdi. Pul sərvət kimi qiymətləndirildiyi vaxtdan, elə göründü ki, prosesdən yalnız satıcı fayda götürür. Amma Smit qeyd edir ki, fayda qar- Ģılıqlıdır. Mübadilə ilə hər iki tərəf özü üçün məhsul hazırlamağa cəhd göstərməkdənsə, istədiyi məhsulu daha az səylə əldə edir. Hər biri mübadilə sayəsində zənginlik, sərvət yaradır. Sərvət, sözün baĢqa anlamında, dəyiĢməz deyil, amma insanların apardığı ticarət sayəsində yaranır. Bu, önəmli ideyadır. BaĢqa həlledici məsələ
odur ki, mübadilə hələ hər iki tərəfə fayda gətirir, hətta baxmayaraq ki, hər bir tərəf digər tərəfin mənafeyini deyil, tamamilə öz maraqlarını düĢünərək sövdələĢmə təklif edir və öhdəlik götürür. Bu, uğurludur, çünki bizə yol verir ki, istədiyimiz Ģeylərdə baĢqa adamların rol oynamasına maraq oyadaq. Smitin məĢhur sözlərinə görə: “Bu bizim nahar gözlədiyimiz qəssabın, Ģərabçının və ya çörəkçinin iltifatından deyil, onların öz maraqlarına qayğısı ilə bağlıdır. Biz özümüzü onların humanistliyinə deyil, özü- nəvurğunluğuna yönəldirik və heç zaman onlara öz ehtiyaclarımız barədə deyil, onların qazancları haqda danıĢırıq.” “Özünəvurğunluq” və ya “Ģəxsi maraq” dedikdə Smit “acgözlük” və “xudpəsəndliyi” nəzərdə tutmur. Onun mənası 18-ci əsrdəki kimi səslənir: müəyyən dərəcədə çirkin həvəsli olub baĢqalarına pislik et- məklə qazanmaq deyil, öz mənafeyinin tamamilə zəruri və uyğun Ģəkildə qayğısına qalmaq. Bu insanlar üçün çox xarakterik və mühümdür ki, “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ində “sayıqlıq” adlandırılır. Eyni kitabda, o, vurğulayır ki, “rəğbət” (sympathy) (və ya o dediyi kimi, “Ģəfqət” “empathy”) insanın baĢqalarına münasibətinin səciyyəvi xarakteristikasıdır və ədalət (baĢqalarına zərər vurmayan) onun fun- damental qaydalarından biridir.
Daha geniş bazar daha böyük qazanc gətirir
Mübadilədən əldə etdiyimiz qazanc odur ki, bizi ixtisaslaĢmaya təhrik edir və beləliklə, əlavə məhsulu artırır ki, onu baĢqaları ilə mübadilə edə bilək. Ancaq ixtisaslaĢma mübadilənin mümkün olduğu həcmdən asılı olaraq irəli gedə bilər ki, Smit də bu halda bazarın geniĢliyini nəzərdə tutur. Yalnız “böyük bir Ģəhər” hamballar üçün yetərli müĢtəri təmin edə bilər, məsələn, o zaman ki, dağılmıĢ cəmiyyətlər hətta peĢəkar dülgərlərə və ya bənnalara yardım etmək imkanında olmur, adamları məcbur edir ki, bu iĢlərin çoxunu özləri görsünlər. Bazarı Ģübhəsiz olaraq geniĢləndirən bir Ģey var ki, o da puldur. www.azadliqciragi.org 18
Əgər ac Ģərabçı həmiĢə susuz çörəkçi axtarsaydı, həyat cansıxıcı olardı. Buna görə də biz ümumi olaraq vasitə kimi pul iĢlədirik – bizim izafi məhsulumuzu pula mübadilə edirik, sonra pulu təzədən istədiyimiz baĢqa məhsullara dəyiĢirik.
Pul vasitəsilə mübadilə edilib-edilməməsinə baxmayaraq, mübadilə olunan müxtəlif məhsullarda qiymət normasını nə təyin edir? Smit üçün tapmaca idi ki, mahiyyətcə faydasız (almaz kimi) olan bir Ģeyin yüksək “mübadilə dəyəri” var, həyati (su kimi) önəmi olan Ģeyin isə demək olar ki, heç bir dəyəri yoxdur. Bu gün biz bunu “ən son fayda nəzəriyyəsi” ilə həll edə bilərik: almaz nadir tapılan olduğuna görə, ondan əlavə biri böyük hədiyyədir; amma su çox olduğuna görə, bir dolu fincan belə həqiqətən ehtiyacımız üçün çox azdır. Və yaxud da biz tələb və təklif analizlərinə əsaslana bilərik. Təəssüf ki, ilk vasitə hələ mövcud deyildi, “Xalqların sərvəti”ndə bu məqamda Smit hələ ikincini də təkmilləĢdirməmiĢdi. Beləliklə, o hələ məhsula xüsusi dəyər verən Ģeyin nə olduğunu müəyyən etmək üçün mübarizə aparır. Bu, ibtidai cəmiyyətlərdə ona təbii görünürdü ki, dəyər ilkin olaraq məmulatların hasilatına sərf olunan əməyi əks etdirməlidir. Ġstənilən halda, biz satacağımız məhsulun yaranmasına “zəhmət və əziyyət”i məhz ona görə sərf edirik ki, öz aldığımız məhsulların yaranmasına sərf olunan səyimizə qənaət edək. Hər hansı bir Ģey alan tərəflərdən hansı birindəsə belə məsələ yoxdur ki, onlar özləri o məhsulu az səy sərf etməklə yarada bilərlər, mübadilənin ideal norması bərabər zəhməti əks etdirməlidir. Buna görə də, ovçular arasında “əgər qunduzun ovlanmasına sərf olunan zəhmət maralın ovlanmasına nisbətən ikiqat zəhmət bahasına baĢa gəlirsə, bir qunduz təbii olaraq iki marala və ya onun dəyərinə mübadilə olunmalıdır”. Əlbəttə, Smit fərqindədir ki, bütün iĢlər bərabər zəhmət bahasına baĢa gəlmir. Bir istehsal prosesi ağır əmək, daha çox bacarıq və ya uzunmüddətli təlim və təcrübə tələb edirsə, digəri fərqli ola bilər. Amma bu amillər “bazarda qiymətləĢmə və sövdələĢmə” zamanı nəzərə alınacaq. “Xalqların sərvəti”nin bu hissəsi dəyərin “əmək nəzəriyyəsi” kimi çox tənqid olunmuĢdur. Amma bu nəzəriyyə də, öz növbəsində Karl Marksa imkan verdi iddia etsin ki, iĢçilərin əməyi müntəzəm olaraq kapitalist sahibkarlar tərəfindən oğurlanır. Beləliklə, o, Ģübhəsiz dünya üçün yaxĢı heç nə vermədi. Amma hələ Smit bizi real olaraq dəyərin “əmək nəzəriyyəsi”nə aparmır. O gerçəkdən baĢa düĢməyə çalıĢır ki, məhsulun ümumi dəyəri üçün bu gün əsas iqtisadi ölçü kimi nəyi baĢa düĢmək lazımdır. Ovçuluq cəmiyyətində, bu dəyərlər, demək olar ki, bütünlükdə əməkdir. Amma biz inkiĢaf baxımından bundan irəli getmiĢik; və Smit istehsalın
daha müasir iqtisadi sistemdə iĢləyən torpaq və kapital kimi digər faktorlarını müəyyən etməyə çalıĢır. Həmin ideya bu gün iqtisadiyyatda yenidən əsaslı konsepsiyaya çevrilib. Və sonra Smit tələb və təklif anlayıĢlarını irəli sürür – həm də onların yalnız qiymətə təsirlərini nəzərdən keçirməklə deyil, bütünlükdə istehsal və paylanma sistemini necə hərəkətə gətirdiyini aydınlaĢdırmaqla. Bu, baĢlanğıc məsələdir və onu o müxtəlif fəsillərə götürür ki, onlara birlikdə baxmağa ehtiyac var və göstərir ki, dəyərin yeganə mənbəyi olan əməkdən kənarda cəmiyyət necə təkamül edərdi.
Hər hansı növ müasir istehsal prosesində sizə iĢi görmək üçün insanlar, o iĢi icra etmək üçün avadanlıqlar, alət və maĢınlar və torpaq lazımdır. Beləliklə, ümumi qiymətlər istehsalın üç başlıca amili arasında bölünə bilər – Smit bəyan edir. Ovçuluq iqtisadiyyatından fərqli olaraq, bu amillər istehsal olunan məhsuldan gələn qazancda öz paylarını əldə etmək ixtiyarına sahib olan müxtəlif qrup insanlar
www.azadliqciragi.org 19
tərəfindən mənimsənilir. Burada, iĢçilərin əməyi, əlbəttə ki, əmək haqqında ifadə olunur. Kapital da (Smit buna səhm deyir) iĢ sahibləri tərəfindən qoyulur ki, bu da mənfəətdə əksini tapır. Nəhayət, burada torpağın istifadəsi yer sahibinə ödənilən icarə haqqında əks olunur. Beləliklə, torpaq, kapital və əmək birlikdə – iĢçiləri, iĢ sahiblərini və torpaq sahiblərini qarĢılıqlı asılı edərək – istehsala Ģərait yaradır. Amma onların qarĢılıqlı asılılığı istehsaldan da o yana gedir, əlavə is- tehsal mübadilə üçün nəzərdə tutulduğuna görə, onlar həlledici olaraq həmin məhsulların qiymətləndiril- məsinə və yayılmasına da cəlb olunurlar. Smit tədricən bizə onu anlatmağa çalıĢır ki, bir millətin məhsulunun istehsalı, qiymətləndirilməsi və yayılması qətiyyən təcrid olunmuĢ vəziyyətdə deyil, hər biri ayrı olan hissələr hamısı birlikdə, fəaliyyətdə olan iqtisadi sistemin qarĢılıqlı əlaqəsi olan hissələri kimi eyni vaxtda həyata keçirilir. Bu da böyük nəzəri kəĢf idi. Bazarlar istehsalı necə idarə edir
Smit daha sonra izah edir ki, bu sistem istehsalı necə hərəkətə gətirir və istiqamətləndirir. Məhsulların mübadilə olunduğu “bazar qiyməti”, onların ümumi istehsal qiymətindən (bunu o, “təbii qiymət” adlandırır) yüksək və ya aĢağı ola bilər. Bu, məhsula olan tələbdən (və ya ən azı, almaq üçün pulu olan müĢtərilərin “real” tələbindən) və onun bazara hansı miqdarda çıxarılmasından asılıdır. Əgər bazar qiyməti satıcıların istehsal qiymətlərindən yüksəkdirsə, qazanc gətirir, yox əgər aĢağıdırsa, itki yaradır. Bazar qiyməti heç vaxt uzun müddətə istehsal qiymətlərindən aĢağı qala bilməz: yoxsa satıcılar da- vamlı olaraq itirməkdənsə, bazardan uzaqlaĢardılar. Amma nə bazar, nə də istehsal qiyməti uzun müddətə çox yüksək səviyyədə qala da bilməz. O, rəqibləri xəbərdar edir ki, qazanc yaranmalıdır, təchizat artmalı və bazar qiyməti yenidən aĢağı qiymətə təklif olunmalıdır. Beləliklə, sənayenin məqsədi bazara həqiqi tarazlıq gətirməkdir. Əlbəttə, rəqabətdə nöqsanlar ola bilər. Qaydalar bazara giriĢi məhdudlaĢdıra bilər. Monopolist bazarı bağlı saxlamaqla, qiymətləri qalxmağa məcbur edə bilər. Və ya informasiya çatıĢmazlığı ola bilər: məsələn, rəqiblər ondan xəbər tutana qədər ucuz hasilat prosesinin “ixtiraçısı” illərlə böyük qazanc götürə bilər. Beləliklə, təbii qiymətlə bazar qiyməti fərqlənə bilər. Əmək haqqı iqtisadi artımdan asılıdır
Bu nöqsanlar əmək bazarında da mövcuddur. Torpaq, kapital və əmək qarĢılıqlı Ģəkildə asılı ola bilər, amma iĢçilər, iĢ sahibləri və yer sahibləri arasında mübarizə qeyri-bərabərdir. ĠĢ sahibləri iĢçilər arasında sövdələĢmələri qadağan edən qanunları təĢviq edir, baxmayaraq ki, iĢ sahibləri arasında sövdələĢmə “daimi və dəyiĢməzdir”-Smit deyir. Amma iĢ sahibləri yadda saxlamalıdırlar ki, əmək haqlarını aĢağı səviyyədə saxlamaq yanlıĢ
iqtisadiyyatdır: daha yaxĢı ödəniĢlər və Ģərtlər məhsuldarlığı artıra və beləliklə, yüksək qazanc gətirə bilər. O düĢünür ki, iĢçilərin ən yaxĢı dostları milli gəliri və kapital artımını yüksəldir, çünki onlar əməkçilərin əmək haqlarını artırır. Torpaq sahibi daha çox qazancla iĢə daha çox xidmətçi götürəcək. Toxucu və yaxud çəkməçi əlavə kapital ilə iĢə köməkçilər cəlb edəcək. BaĢqa sözlə, nə zaman ki, iĢə tələbat artır və yalnız onda milli sərvət çoxalır. “Əməyin liberal dəyəri” bütünlükdə iqtisadi artımdan asılıdır. Amma əmək haqlarının real ölçüsü onların alıcılıq qabiliyyətindədir: və Smit qeyd edir ki, vergilər Ģamların, dərinin, spirtli içkilərin və onun zamanındakı baĢqa zinət mallarının qiymətini qaldırdığı halda, ərzaq və digər mühüm mallar ucuzlaĢırdı. Buna görə bazar sisteminə minnətdar olmaq gərəkdir. Bu, xüsusi olaraq yoxsula kömək edirdi və heç də pis Ģey deyildi, ona görə ki: “Çox böyük bir hissəsi yoxsul və zavallı olan hər hansı bir cəmiyyət mütləq mənada sağlam və xoĢbəxt ola bilməz”.
www.azadliqciragi.org 20
Bazar əmək haqqı normaları
Nəzəriyyədə, Smitin müəssisələrində iĢdən gələn gəlirlər bərabərləĢməyə xidmət etməlidir. Əgər bir ticarət daha yaxĢı qiymətləndirsəydi, adamlar baĢqa sahədən dəstə ilə ora axıĢar və bazar tezliklə tarazlığı düzəldərdi. Və həqiqətən nəyə görə əmək haqqı normaları fərqlidir? Onun cavabı budur ki, biz ancaq əməyin maddi gəlirlərini deyil, valyuta formasında olmayan qazancını da nəzərdə tutmalıyıq. Bəzi ixtisas sahələri çətin və ya xoĢagəlməzdir (hansı ki, buna görə qəssablara və cəlladlara toxuculardan daha yaxĢı pul ödənilir). Bəzi ticarət sahələri (bənna kimi) mövsümidir. BaĢqası (tibb kimi) böyük ictimai etimad tələb etdiyinə görə böyük məvacib istəyir.
Bəzi ixtisaslar öyrənməyə çox xərc aparır (məsələn, hüquq); və hətta belə sərmayədən sonra real uğur Ģansı da zəif ola bilər (opera müğənniləri). Bütün bu amillər xüsusi ticarət sahələrində əməyin bazar qiymətinə təsir göstərəcək.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|