Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tural K.VƏLİYEV
- ADAM SMİTİN BU GÜN ÜÇÜN ÖNƏMİ
|
Adam Smit - iqtisadiyyatın əlifbası Eamon Butler
“Azad DüĢüncələr” Assosiasiyası
Bakı - 2008
www.azadliqciragi.org 2
Ġngiliscədən Azərbaycan dilinə çevirənlər:
Tural K.Vəliyev Səadət Cahangirli
Redaktor: Tural K.Vəliyev
ISBN 5–8066–1711–4
2008 –
655(07) 0605010407
“Elm” nəĢriyyatı – 2008 www.azadliqciragi.org 3
REDAKTORDAN ...................................................................................................................... 5 ADAM SMĠTĠN BU GÜN ÜÇÜN ÖNƏMĠ ................................................................................ 6 XÜLASƏ .................................................................................................................................... 8 ADAM SMĠT NƏ ÜÇÜN ÖNƏMLĠDĠR? .................................................................................. 9 Ġqtisadiyyata dair keçmiĢ bir baxıĢ .............................................................................................. 9 Azad mübadilənin məhsuldarlığı ................................................................................................. 9 Azadlığa əsaslanan ictimai quruluĢ ............................................................................................ 10 Əxlaq psixologiyası .................................................................................................................. 10 ġəxsi maraq və ləyaqət .............................................................................................................. 10 Ġnsan təbiəti və insan cəmiyyəti ................................................................................................. 11 SMĠTĠN HƏYATI VƏ KARYERASI ....................................................................................... 12 Kirkaldi və Qlazqou .................................................................................................................. 12 Oksford və stimullar ................................................................................................................. 12 Ġlkin mühazirəçilik karyerası ..................................................................................................... 13 Səyahətlər ................................................................................................................................. 13 “Xalqların sərvəti” .................................................................................................................... 13 Xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttiĢi ........................................................................................ 14 “XALQLARIN SƏRVƏTĠ” ...................................................................................................... 15 GeniĢ əhatəli kitab .................................................................................................................... 15 Ġstehsal və mübadilə .................................................................................................................. 16 ĠxtisaslaĢmanın üstünlükləri ...................................................................................................... 16 Mübadilədən gələn ümumi gəlirlər ............................................................................................ 17 Daha geniĢ bazar daha böyük qazanc gətirir .............................................................................. 17 Dəyər indeksi ............................................................................................................................ 18 Torpaq, kapital və əmək ............................................................................................................ 18 Bazarlar istehsalı necə idarə edir ............................................................................................... 19 Əmək haqqı iqtisadi artımdan asılıdır ........................................................................................ 19 Bazar əmək haqqı normaları ...................................................................................................... 20 Əmək haqqı və siyasət .............................................................................................................. 20 Kapital və mənfəət .................................................................................................................... 20 Torpaq və rentalar ..................................................................................................................... 21 Mexaniki sistem ........................................................................................................................ 21 Kapital yığımı ........................................................................................................................... 21 Pul ............................................................................................................................................ 22 Ġstehlak və sərmayə ................................................................................................................... 22 Kapital üzərində əlavə düĢüncələr ............................................................................................. 23 Ġqtisadi institutların tarixi .......................................................................................................... 23 Ġqtisadi nəzəriyyə və siyasət ...................................................................................................... 24 Merkantilistlər və pul ................................................................................................................ 24 Mütləq mənfəət ......................................................................................................................... 24 Tariflər və subsidiyalar ............................................................................................................. 25 Müstəmləkə ticarətinin məhdudiyyətləri .................................................................................... 25 Liberal alternativ ....................................................................................................................... 26 Dövlətin rolu ............................................................................................................................. 26 Müdafiə .................................................................................................................................... 27 Ədalət ....................................................................................................................................... 27 Ġctimai iĢlər və institutlar........................................................................................................... 27 Ġctimai iĢlər ............................................................................................................................... 28 Gənclərin təhsili ........................................................................................................................ 28 Bütün yaĢlarda olanlar üçün təhsil ............................................................................................ 29 Soveren ..................................................................................................................................... 29 www.azadliqciragi.org 4 Verginin tətbiq olunma prinsipləri ............................................................................................. 29 Dövlət borcları .......................................................................................................................... 30 “Xalqların sərvəti” bu gün ......................................................................................................... 31 “ƏXLAQĠ DUYĞULAR NƏZƏRĠYYƏSĠ” ............................................................................. 32 Kitabın əsas ideyaları ................................................................................................................ 32 ġəxsi maraq və rəğbət ............................................................................................................... 32 Ədalət, xeyriyyəçilik və ləyaqət ................................................................................................ 32 Ləyaqət ..................................................................................................................................... 32 Təbii Ģəfqət hissi ləyaqətin əsası kimi........................................................................................ 32 Fikir ayrılığı və təmkinlilik ....................................................................................................... 33 Mükafat, cəza və cəmiyyət ........................................................................................................ 33 Ədalət təməl kimi...................................................................................................................... 34 Özünütənqid və vicdan .............................................................................................................. 35 Əxlaq qaydaları ......................................................................................................................... 35 Sərvətə münasibət ..................................................................................................................... 35 Özünü təkmilləĢdirmə ............................................................................................................... 36 Ləyaqət ..................................................................................................................................... 36 Mükəmməl cəmiyyətin quruluĢu ............................................................................................... 37 SMĠTĠN MÜHAZĠRƏLƏRĠ VƏ BAġQA YAZILARI .............................................................. 38 BirləĢmiĢ mövzular ................................................................................................................... 38 Smit elmin fəlsəfəsi haqqında ................................................................................................... 38 Naməlum Ģəxsin dərdi ............................................................................................................... 39 Fərziyyələr və təkziblər ............................................................................................................. 39 Elm və insan qavrayıĢı .............................................................................................................. 39 Ünsiyyət psixologiyası .............................................................................................................. 40 Ünsiyyət və insan təbiəti ........................................................................................................... 40 Ünsiyyət elmi ............................................................................................................................ 40 Smit hökumət və dövlət siyasəti haqqında ................................................................................. 41 Ədalət, dövlət və hüquq ............................................................................................................ 41 Əmək və mübadilə .................................................................................................................... 41 Bacarıqsız hökumət ................................................................................................................... 42 Azadlıq və inkiĢaf ..................................................................................................................... 42 Nəticə ....................................................................................................................................... 43 “GÖRÜNMƏZ ƏL” RĠCƏTĠ .................................................................................................... 44 Zəngin yoxsul üçün iĢ yaradır ................................................................................................... 44 Yerli və xarici sənaye ................................................................................................................ 44 Ġnsan fəaliyyətinin düĢünülməmiĢ nəticələri .............................................................................. 44 Davamlı sistem ......................................................................................................................... 45 Fərdi fəaliyyət və ictimai nəticələr ............................................................................................ 46 ADAM SMĠTĠN BƏZĠ DEYĠMLƏRĠ ....................................................................................... 47
www.azadliqciragi.org 5
Adam Smit klassik siyasi iqtisadın banisidir. Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən Adam Smit Ġnstitutunun direktoru Eamon Butlerin müəllifliyi ilə nəĢr olunan bu kitab siyasi iqtisadın atası A.Smit haqqında geniĢ bilgi verir. “Adam Smit – iqtisadiyyatın əlifbası” * kitabı həm görkəmli Ģəxsiyyətin həyatı, həm də yaradıcılığı ilə bağlı gərgin araĢdırmaların məhsuludur. Müəllif kitabda A.Smitin yaradıcılığında baĢlıca yer tutan “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” tədqiqat əsərinin əhatəli təhlilini təqdim edir. Məlum olduğu kimi, bu möhtəĢəm əsər dünyanın əksər dillərinə çevrilmiĢ və müxtəlif mənbələrdə əsərin adı da ayrı-ayrı formalarda verilmiĢdir. Marks və təbii ki, bütün marksistlər marksizmin “üç tərkibi və üç mənbəyini” araĢdırarkən A.Smit və D.Rikardonun simasında ingilis siyasi iqtisadiyyatını marksizmin mühüm mənbələrindən biri kimi Ģərh və təhlil etmiĢdir. Heç təsadüfi deyil ki, marksizmin banisi K.Marks özünün Ģah əsəri “Kapital”da A.Smitə 130 dəfədən artıq istinad etmiĢdir. Eyni mənzərəyə bu və ya digər Ģəkildə liberal iqtisadiyyat əsərlərində də rast gəlirik. Marksizmi qəbul etməyən liberal, mühafizəkar, milliyyətçi ideoloqlar da Adam Smitin simasında siyasi iqtisad sistemini yüksək qiymətləndirmiĢlər. Heç təsadüfi deyil ki, Sovetlər Birliyi dağıldıqdan, dünya sosialist sistemi çökəndən sonra yeni müstəqil dövlətlər üçün Adam Smitin iqtisadi baxıĢlar sistemi yeni önəm kəsb etmiĢdir. Bazar iqtisadiyyatının, liberal siyasi iqtisadın yenidən doğulması diqqət mərkəzindədir. Yeni ideologiyanın formalaĢması, Adam Smit irsinə böyük maraq və ehtiyac Azərbaycanda da açıq-aydın duyulmaqdadır. Adam Smitin Türkiyə türkcəsinə tərcüməsini gerçəkləĢdirən böyük türkçü alim, mütəfəkkir Azərbaycan türkü Əli bəy Hüseynzadə olmuĢdur. 1928-ci il tarixli, çap olunmamıĢ bu əsərin XI fəslini araĢdırıcı Əliheydər Bayat “Hüseynzadə Əli bəy” (Ankara, 1998, s.205-216) kitabında nəĢr etmiĢdir. Əli bəy Hüseynzadənin Adam Smitə marağı və fikir həyatında ona xüsusi diqqət yetirməsi bizim ictimai fikir tariximiz üçün də çox əhəmiyyətlidir. Yeri gəlmiĢkən, qeyd edək ki, Ə.B.Hüseynzadənin 1928-ci ildəki tərcümə dili çağdaĢ Azərbaycan türkcəsinə çox yaxındır. Orijinaldan – ingiliscədən tərcümə olunan bu kitab Adam Smit irsini tamamilə əhatə etməsə də, onun önəmli hissəsini təqdim edir. Tərcüməçi S.Cahangir Azərbaycan dilinin siyasi-iqtisad üslubuna, terminlər sisteminə söykənərək ədəbi dilimiz üçün yeni olan dil-üslub özəlliklərinə üstünlük vermiĢ, orijinala sadiq qalaraq sadəliyə, aydınlığa, yığcamlığa, yeri gələndə obrazlılığa üstünlük vermiĢdir. Təbii ki, biz bu tərcümənin tamamilə qüsursuz olduğu iddiasında da deyilik. Yeni olan hər Ģey özü ilə bərabər müəyyən xətalar da gətirməmiĢ deyildir. Biz inanırıq ki, oxucularımızdan gələn təklif, tənqid və rəylərlə gələcək nəĢrlərimiz daha uğurlu olacaqdır. Bu baxımdan zəhmət çəkib fikir, qeyd və rəylərini göndərən oxucularımıza bəri baĢdan öz təĢəkkürlərimizi bildiririk. Kitabın çapa hazırlanmasında öz dəyərli məsləhətlərini vermiĢ professor Kamil Vəli Nəri- manoğluna, iqtisadçı alim Nemət Əliyevə, Ceyhun Hüseynova dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Ġnanırıq ki, Adam Smit haqqında Dr.Eamon Butlerin təqdim olunan bu kitabı siyasi iqtisadçılar, araĢdırmaçılar, tələbələr və geniĢ oxucu kütləsi üçün də maraqlı olacaqdır.
_________
*
lifba” adını tam aydınlıq üçün “Adam Smit – iqtisadiyyatın əlifbası” kimi çevirdik. Hər iki ad eyni məzmunu ifadə edir (red.). www.azadliqciragi.org 6
Bir çoxlarına görə, xüsusilə onun ana vətəni ġotlandiyada, Adam Smit önəmli Ģəxsiyyətdir. Edinburqda onun Ģərəfinə abidə ucaldılıb, banknotlara əksi həkk olunub və kollec və teatrlara adı verilib. Hətta mən bunu da Qlazqou Universitetində Adam Smitin adını daĢıyan binadakı ofisimdən (Q.Smit bu universitetin professorudur – Tərc.) yazıram. Amma kədərlidir ki, Smit onun düĢündüyündən çox çox az tanınmıĢ və tədqiq olunmuĢdur. Smit ġotlandiyada, Britaniyada və həqiqətən, Avropada da tanınan hərtərəfli biliyə malik mütəfəkkirlərdən biridir. Ümid bunadır ki, Adam Smit “iqtisadiyyatın əlifbası” – dərsliyi bu geniĢ ictimai məlumatsızlığı düzəltməyə müəyyən dərəcədə yol açacaq. Mənim Adam Smitlə ilk tanıĢlığım məlumatlı yuxarı sinif iqtisadiyyat müəllimim vasitəsilə yaranıb. O, dərsləri canlandırmaq üçün “Xalqların sərvəti”ndən misallar gətirirdi. ÇərĢənbə axĢamı dördüncü dərs intellektual zövqlü söhbətlərlə qaynayırdı, sancaq düzəldənlər, yun palto hazırlayan iĢçilər və qəssablar, pivəçilər və çörəkçilər... Mənim bəxtim gətirdi ki, bu böyük Ģəxsin fəaliyyəti haqqında erkən təcrübə qazandım və hətta bəxtim daha artıq onda gətirdi ki, Ģotland maarifçiliyi əsasında keçdiyim o dərsi sonrakı yüksək təhsilimin bir hissəsi kimi götürmək imkanım yarandı. Təəssüf ki, Smitin düĢüncələri haqqında mənim faydalandığım ilkin təcrübə bütünlükdə çox azdır. Bu gün Smitin yaradıcılığı tələbə və qeyri-peĢəkarlar tərəfindən kifayət dərəcədə oxunmur. Smit bizim məktəb və universitetlərdə yetərincə öyrənilməyib. Bu, böyük bir nöqsandır. Xüsusi olaraq təəssüfləndiricidir ki, bir çox yüksək dərəcəsi olmayan iqtisadçı tələbələr öz sahələrinin əsasını qoyan “ataları” haqqında yalnız səthi müqəddimələr verməklə kifayətlənmiĢlər. Bir çox iqti- sadiyyat kursları mühazirələrində Smiti yalnız qısa təqdimatla, bir qayda olaraq sancaq düzəldənlər misalı ilə, əmək bölgüsü məsələsində onun müəyyən etdiyi
qısa mücərrəd terminlərlə, yüksək prinsiplərin müzakirəsinə keçmədən xatırlayır. Smit aydın tərzdə yazdığına görə, onun yaradıcılığı 250 il əvvəl olduğu kimi oxunaqlıdır. Onun yazıları ruhlandırıcı və maarifləndirici müĢahidələrin zəngin və mürəkkəb sistemindən ibarətdir. Smitin yaradıcılığı mürəkkəb cəmiyyətlərin həqiqətən necə fəaliyyət göstərdiyini anlamağa yönəlib. Bu ictimai elm xüsusi qarĢılıqlı münasibət və asılılığın önəmli reallığı haqda məlumatlılığın mərkəzində dayanır. Bunların hər ikisi bizim bu gün yaĢadığımız dünyanın reallıqlarıdır. QloballaĢan dünyada Smitin beynəlxalq və yerli ticarət elmi bizim bütün yaĢamımıza yön verən qüvvələrin düz mərkəzindən keçir. O müxtəlif dövrlərdə yazmıĢ ola bilər, amma onun merkantilizmin səhvləri haqqında diaqnozu və ixtiyari siyasi müdaxiləyə ümumi inamsızlığı, xüsusilə bu gün, ticarətin güman edilən nəticələrinə müqavimət göstərənlər tərəfindən, onun asanlıqla ələ keçirildiyi dünyada daha yerinə düĢür. Smitin intellektual elm adamları arasında da yetərli rəqibləri vardır. Amma onların “eqoizm peyğəmbəri” kimi qəbul etmədikləri Smit, onun yaradıcılığını oxuyan və anlayan hər hansı Ģəxsin tanıdığı Smit deyil. “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi” kitabı hissiyyatı insan fəaliyyətinin düz mərkəzində yerləĢdirən əxlaq fəlsəfəsi haqqında dərin insan yaradıcılığıdır. Smit öz yetkinlik yaĢının hər gününü insan fəaliyyətini öyrənməyə və aydınlaĢdırmağa sərf etmiĢdir. O, mükəmməl əxlaq haqqında əlçatmaz ideyalar axtarmır. Əksinə, o öz vaxtını normal insanların ictimai qarĢılıqlı münasibəti gerçəkdən necə həyata keçirdiyini və onların əxlaqi qərarları necə qəbul etdiyini sınaqdan keçirməyə sərf edir. Və ya bəzi dayaz tənqidçilər “Xalqların sərvəti”ndə ticarətin öyrənilməsi və “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ndə rəğbətin analiz olunması arasında ziddiyyət olduğunu irəli sürür. Hər ikisi insan fəaliyyətinin qollarıdır və Smit eyni konseptual vəziyyəti hər ikisinin insan ictimai həyatı ilə əlaqələrinin sınaqdan keçirilməsinə tətbiq edir. Smitin yaradıcılığı insan ictimai həyatının empirik reallığını öyrənmək istəyinə əsaslanır. Məsələn, artıq onun siyasi müdaxiləyə qarĢı arqumentləri ticari mübadilənin reallığının düzgün analizlərinə əsaslanır. Bu da tez-tez nəzərdən qaçır ki, onun fərdlər arasında mübadilənin səmərəli faydaları haqqında misalları çox zəngin deyil (o, buna çox da məhəl qoymur), əksinə,
www.azadliqciragi.org 7 çox zəifdir. Smit inanırdı ki, ticarət hər kəsə xeyir verir və xüsusilə də, cəmiyyətin lap aĢağı təbəqəsində olanlara. Adam Smitin yaradıcılığı azad cəmiyyətə dəstək vermək üçün fundamental prinsiplərin və gərəkli institutların aydın analizlərini təqdim edir. Qanun norması və ədalət bütün bəĢəriyyətə xeyir verən təbii azadlığın “sadə və açıq” sistemi üzrə çərçivə təmin edir. Ona baxmayaraq, Ģərik əxlaqi təcrübələrin təkamülü insan cəmiyyətinin yaĢamına və onun davamlılığına yardım edir. Bu, “görünməz əl” və ya daha ümumi düĢünülməmiĢ nəticələr vasitəsilə ictimai təkamül ideyasıdır ki, müasir dünya üçün Smitin əsas irsini təĢkil edir. Bir Ģəxsin təqdir olunması, çoxlu sayda mühüm insan nailiyyətlərinin olması deməkdir, Smitin dostu Adam Ferqüsonun düĢündüyü kimi, insan fəaliyyətinin nəticələri insan planının məhsulu deyil, bizim hamımız üçün hərtərəfli dərsdir. Bu o fikirdir ki, Smiti öz dərin skeptisizmini “insanlar sistemi” istiqamətinə aparır ki, insanlığı alicənab sonluqlara nail olmaq üçün təĢkil etsin. Smit iĢgüzar, ehtiyatlı Ģəxsdir və onun düĢüncəsi asanlıqla siyasi ideologiyanın iddiasına təslim olmur. Bu o demək deyil ki, Smitin radikal düĢüncə sahibi olduğunu düĢünməməliyik. Öz zamanı üçün onun ideyaları inqilabi ideyalar idi. Bizim zamanımızda onun ideyaları gələcəyin siyasi mənzərəsini göstərir ki, bu insanpərvər və liberal Ģəkildə ən yaxĢı formada xarakterizə olunur. Onlar radikal olaraq qalır, çünki onlar bizim siyasi dərslər üçün həlledici fərziyyələr təqdim edir. Bəlkə də, bizim siyasətçilər Smitin yaradıcılığını oxumuĢ və anlamıĢ olsaydı, onun radikal görünən dünyası sağlam düĢüncə, həqiqi faktlara əsaslanan təklif kimi qəbul olunardı. ġübhə az ola bilər ki, elmi cəmiyyətdə Adam Smit adına təqaüd sağlam vəziyyətdədir. 2000- 2004-cü illər arasında dünyanın müxtəlif yerlərindən olan 14-dən artıq məzun tələbə Adam Smit “PhD” (elmlər doktoru) elmi dərəcəsini bitirdi. Bu alimlər elm sahələrində fəaliyyət göstərən Adam Smit təqaüdçülərini bir beynəlxalq cəmiyyətdə birləĢdirirlər. Beynəlxalq Adam Smit Cəmiyyəti tərəfindən illik “Adam Smit icmalı”nın nəĢri Smitin yaradıcılığında elmi marağın gücünə əlavə vəsiyyətnamədir. Adam Smit təqaüdçülərindən baĢqa, Smitdən ilhamlanan sağlam cəmiyyət məktəbləri də var. Onun fikirlərindən ruhlananların, o ideyaları öz yaradıcılıqları vasitəsilə geniĢləndirmək üçün böyük imkanları vardır. Smitin “məĢhur müasir” elmi nəzəriyyəsinə maraq artır və onun əxlaqi- sosial psixologiyası təkamül psixologiyası üzrə yeni yarımbölmələrdə tədqiqata yardım edir. Onun dil və estetika nəzəriyyələri tədqiq ounmaqdadır və alimlər üçün səmərəli bilgilər verir. Dr. Butlerin dərsliyi ustalıqla göstərir ki, Smit böyük elmi irs qoyub gedib. Amma həm də yarımçıq irs qoyub gedib. Smitin fikirlərindəki fərziyyələrin tədqiqi bir ömür boyunca davam edə bilən zəngin və həyəcanverici araĢdırma layihəsidir. Adam Smit bizə misilsiz yazılı zəngin irs buraxıb. O, bu gün bizim yaĢadığımız dünyanın formalaĢmasına kömək etmiĢ bir Ģəxsiyyətdir. O, həm də bizə həmin dünyanı anlamağa intellektual vasitələr dəsti təqdim etmiĢ bir Ģəxsdir. Onun yaradıcılığı geniĢ surətdə oxunmalı və düzgün anlaĢılmalıdır. Əgər bu baĢ versə, onun ideyalarının ilhamverici qüvvəsi öz dövrünün maariflənməsinə yardım etdiyi kimi, bizim dünyamızın iĢıqlanmasına da kömək edər.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|