Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır
Cəmiyyətdə yaşamada hüquqların pozulması
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məşğulluq sferasında diskriminasiya
- Təhsil sferasında diskriminasiya
- Vətəndaş hüquqlarının pozulması
- Azərbaycan psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının qorunması üzrə milli monitorinq təcrübəsi
- Основные понятия
|
Cəmiyyətdə yaşamada hüquqların pozulması Psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarının pozulması təkcə psixiatriya müəssisələri şəraitində yox, həm də bu şəxslərin cəmiyyətdəki həyatında da baş verir. Tibb xidmətində çatmamazlıq və uyğunsuzluq, psixi pozuntusu olan insanlara mənfi münasibət və stereotiplərin üstünlük təşkil etməsi nəticəsində onlar həyatın bütün sferalarında öz hüquqlarının pozulması ilə üzləşirlər:
• Məşğulluq sferasında diskriminasiya Psixi pozuntusu olan insanların işlə təminatında diskrimasiya ilə yanaşı, həm də psixi pozuntu ilə bağlı işçilərin işdən azad olması geniş yayılmışdır. Statistikanın mövcud olduğu əksər avropa ölkələrində psixi pozuntusu olan insanların məşğulluğu 20%-30% arası, şizofreniya kimi ağır psixi xəstəlikləri olan insanlar (hansıların ki əksəriyyəti işləmək istəyir və bacarır) arasında məşğulluq isə 10% təşkil edir (Kilian R, Becker T., 2007). Həmçinin sağlamlıq imkanları məhdud insanları az ödənişli, monoton fəaliyyətlə bağlı və pis iş şəraiti təqdim edən işlərə qəbul etmək tendensiyası da mövcuddur.
•
Təhsil sferasında diskriminasiya Psixi pozuntuları olan insanlar çox vaxt təhsil hüququndan məhrum olurlar. Əksər Şərqi Avropa ölkələrində intellektual inkişaf pozuntuları olan uşaqlar bir çox hallarda məhdud təhsil imkanları olan xüsusi müəssisələrə - internatlara yerləşdirilir. Əqli inkişafdan geri qalan uşaqların institusionallaşdırılması və nəticə etibarilə onların təhsil hüquqlarının pozulması dünyanın çox ölkələrində tətbiq olunur. Təəssüf ki, bu şəkildə bu uşaqları həmişəlik məhrum edir və bütün həyatlarını qapalı müəssisə divarları arasında keçirməyə təşviq edirlər.
• Vətəndaş hüquqlarının pozulması (səsvermə hüququ, ədalətli məhkəmə hüququ, nigaha daxil olma və ailə qurma hüququ, pul vəsaitlərini idarə etmə hüququ) Psixi pozuntuları olan insanlar vətəndaş və siyasi hüquqların reallaşdırılmasında məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Belə insanların səsvermə hüququndan məhrum olunmasının uzun tarixi var (belə hesab olunur ki, onlar seçim edə bilmirlər) və hal-hazırda da ən demokratik ölkələr səsvermədə iştirak hüququna münasibətdə məhdudiyyətlər tətbiq edirlər (Mendiondo M., Teaster P., Lawrence S. 2011). Bir sıra ölkələrdə qanun qarşısında bərabərlik əlilliyi olan insanlara şamil edilmir (CRPD, səh. 12). Digər ölkələrdə qanun psixi xəstəlik və ya əqli inkişaf pozuntusu diaqnozu əsasında hakimlərə fəaliyyət qabiliyyətindən məhrum edə yaxud məhdudlaşdırmaq hüququ verir. Çox hallarda hesab olunur ki, psixi pozuntusu olan insanlar öz həyatları barədə qərar qəbul etmək iqtidarında deyillər və mühüm qərarları (yaşayış yeri və müalicə üsulu, maddi və şəxsi məsələlər kimi) onların əvəzinə ailə üzvləri, qəyyumlar, himayəçilər və ya tibb işçiləri qərar qəbul edirlər. Fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması və ya ləğv edilməsi bir çox insan hüquq pozuntularına yol açır: öz pul vəsaitlərini idarə etmə hüququ, yaşayış yerini seçmə hüququ, səsvermə hüququ, nigaha daxil olmaq və ailə qurmaq hüququ, əmək hüquq pozuntuları (ITHACA Toolkit, 2008). Bu əsas insan hüquqlarının inkarı ona gətirib çıxarır ki, psixi pozuntuları olan insanlar cəmiyyətə tam daxil ola bilmir, sosial, iqtisadi və
33
siyasi həyatda iştirak edə bilmir və müvafiq olaraq cəmiyyətdə mənalı və dolğun həyat sürə bilmirlər.
34
Psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarına riayət edilməsinin monitorinqi.
İnsan hüquqları teoriyası bəyan edir ki, insan hüquqları dəyişən və inkişaf edən sosial şərait kontekstində riayət olunur (və ya riayət olunmur). Beləliklə, cəmiyyətdə insan hüquqlarına əməl edilməsinə daimi nəzarətə ehtiyac var. Monitorinqin aparılması üçün həm beynəlxalq, həm də milli müstəvidə bütövlükdə insanlara, eləcə də müxtəlif sosial qruplara münasibətdə insan hüquqlarına riayət edilməsinin müxtəlif mexanizmləri işlənib hazırlanmışdır. Həssas qruplarda insan hüquqlarının pozulması haqda tam təsəvvürə malik olmaq üçün psixi pozuntusu olan insanlar üçün tibb xidmətlərinin monitorinqinə ehtiyac var. Beynəlxalq müqavilələrdə göstərildiyi kimi, dövlətlər əlilliyi olan insanların cəmiyyətdə yaşamaq hüquqlarını təmin etməyə borcludur (ƏHK, maddə 19). Bu öhdəlik yerinə yetirilmədikcə, dövlətlər psixiatriya xəstəxanalarında yerləşdirilən pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarını qorumaq və hörmətə zəmanət verməlidirlər. Onlar həmçinin ümumi profilli və yaşayış yeri üzrə xəstəxanalar fəaliyyət göstərən müəssisələrdə insan hüquqlarının qorunmasına zəmanət verməlidirlər. Psixiatriya müəssisələrində yerləşdirilmə gizli olaraq qaldıqca, insan hüquqlarının qorunması və hörmət olunmasına zəmanət verilə bilməz. Aktiv müstəqil inspeksiyaların aparılması bununla daha effektiv mübarizə aparmağa imkan verir. Bu tədbirlərsiz qapalı müəssisələrdə pasientlərlə qəddar və etinasız münasibət görünməz - bu da o deməkdir ki, cəzasız qalacaq və aradan qaldırıla bilməyəcək (MDAC Inspect report, 2006). Avropa Şurası səhiyyəni 8 baza prinsipi siyahısına salaraq, psixi pozuntuları olan şəxslərə münasibətdə insan hüquqlarına riayət olunmasının monitorinqi üzrə tövsiyyələr nəşr etdirmişdir (Council of Europe. Recommendation CM/Rec(2009)3). İnsan hüquqlarının monitorinqi beynəlxalq və daxili hüquq normalarının yerinə yetirilməsinə zəmanət verən əsas metoddur. İnsan hüquqlarının monitorinqi müəyyən perioda olan faktların sənədləşdirilməsi və nəzarəti, müşahidələrin digər periodlarla müqayisəsi, həmçinin müşahidə olunan faktların daxili qanunlara və siyasətə və ƏHK kimi beynəlxalq standartlara uyğunluğundan ibarətdir. Yalnız real mühitin standartlar qrupunun tətbiqi vasitəsilə analiz olunduğu halda müşahidəçilər daxili və beynəlxalq qanun və siyasətə nə qədər düzgün əməl edilib edilməməsini qiymətləndirə bilərlər. İnsan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində monitorinq mexanizmlərinin yaradılma zərurəti insan hüquqları haqda beynəlxalq sənədlərdə qəbul edilmişdir. Xüsusilə müəyyən beynəlxalq müqavilələrə, o cümlədən ƏHK-a üzv-dövlətlər harada yaşamağından asılı olmayaraq öz hüquq sistemlərində bütün insanlara qarşı insan hüquqlarının qorunmasına nəzarət üçün milli monitorinq mexanizmləri hazırlamaqla vəzifələndirilirlər. İşgəncələrə qarşı BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolu (OPCAT) beynəlxalq səviyyədə dövlətlərdən bütün həbsetmə məntəqələrinin, "milli preventiv mexanizmlər" də adlandırılan müstəqil inspeksiya prosedurlarının yaradılmasını tələb edir (MDAC Inspect report, 2006). Buna baxmayaraq tibb müəssisələrinə münasibətdə işgəncə və qəddar, qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı münasibətlərin hesabatının aparılması və qarşısının alınması məqsədi daşıyan monitorinqlər nadir hallarda tətbiq olunur. Səhiyyə müəssisələrinə insan hüquqlarının qorunduğu və hörmət olunduğu yerlər olmalıdırlar. Taleyin ironiyası elə gətirib ki, psixi və intellekt pozuntuları olan, psixoaktiv maddələrdən sui- istifadə edən insanlara qarşı ən kobud insan hüquq pozuntuları (bəzi hallarda işgəncə və ya qəddar, qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət həddinə çatan) və diskriminasiya məhz tibb müəssisələrində baş verir (WHO QualityRights Toolkit, 2012).
35
Bir sıra beynəlxalq və regional təşkilatlar həbs yerlərində və digər müəssisələrdə monitorinq mandatı hüququna malikdirlər. İşgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara qarşı BMT Yardımçı komitəsi (İQY) Konvensiyanı ratifikasiya etmiş ölkələrdə psixiatrik müəssisələr və sosial qayğı müəssisələri də daxil olmaqla, həbs yerləri və qapalı müəssisələri ziyarət mandatına sahibdir. Analoji şəkildə işgəncə və digər qəddar, qeyri- insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara qarşı yaradılmış Avropa konvensiyası çərçivəsində, Avropada işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara qarşı (İQK) Komitə azadlıqdan məhrum olunmuş insanlara münasibəti qiymətləndirmək üçün psixiatriya xəstəxanaları və sosial qayğı evləri də daxil olmaqla, həbs müəssisələrini ziyarət edir. Həm İQY, həm də İQK müstəqil ekspertlərdə ibarətdir, və hər ikisinin işgəncə və qəddar münasibətlərə qarşı effektiv mübarizə məsələləri üzrə maraqlı ölkələrə tövsiyyələr vermək hüququ vardır. İQK "psixiatriya müəssisələrinə məcburi yerləşdirmə" (CPT 8th general report on activities, 1998), həmçinin "böyüklər üçün psixiatriya müəssisələrində fiziki təzyiq tədbirləri" (CPT 16th general report on activities, 2006) üzrə xüsusi standartlar işləyib hazırlamışdır. Psixi sağlamlıq sahəsində və sosial qayğı müəssisələrində insan hüquqlarına riayət edilməsi üzrə hesabatların monitorinq və nəşri ilə əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə Beynəlxalq təşkilatlar (DRI, tarixsiz), psixi pozuntusu olan şəxslərin müdafiə Mərkəzi, (MDAC, tarixsiz) və psixiatriyada qlobal Təşəbbüs (GIP, tarixsiz) kimi beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları məşğul olur. İnsan hüququları üzrə beynəlxalq orqanlar və QHT-lər qapalı müəssisələrdəki situasiyada dəyişiklik edilməsində mühüm rol oynadıqlarına baxmayaraq, bu dəyişikliklər üçün bütün cavabdehliyi daşıya bilməzlər. Əsas məsuliyyət dövlət daxili orqan və mexanizmlərin üzərinə düşür. Sosial qayğı və psixi sağlamlığın qorunması müəssisələrinin mütəmadi və müstəqil monitorinqi əlilliyi olan insanlara münasibətdə insan hüquqarına riayət edilməsində yaxşılaşmalara gətirib çıxara bilər. Bundan başqa bu müəssisələrin monitorinqi müxtəlif sahələrdə dəyişikliklərə stimul verə bilər (Open Society Foundation, 2012 b). Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar psixiatriya və sosial qayğı müəssisələrində insan hüquqlarına riayət və xidmətlərin keyfiyyətinin artırılması məqsədilə müxtəlif nəzarət orqanlarında tətbiq üçün vahid tədbirlər (vasitələr) hazırlanılır (ITHACA Toolkit, 2008; WHO QualityRights tool kit, 2012). Gözlənilir ki, belə vasitələrin tətbiq edilməsi mövcud təcrübənin çatmamazlıqlarını aşkarlamağa və istifadəçilərin tələblərinə uyğun, insan hüquqları pozulmadan həyata keçirilən daha yüksək müalicə və xidmət təmin etmək üçün effektiv tədbirlər hazırlamağa, həmçinin istifadəçiləri müstəqilliyə, insan ləyaqətinə və öz müqəddəratının həllinə təşviq etməyə kömək edəcək. Qiymətləndirmə təkcə etinasızlıq və sui-istifadə hallarını aşkarlayıb düzəltmək yox, həm də gələcəkdə xidmətlərin effektivliyini artırmağa və xidmətin keyfiyyətini yüksəltməyə xidmət edir. Bundan əlavə insan hüquqlarına riayət olunması və xidmətlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin gedişində alınan rəylər və nəticələr, gələcəkdə yenidən formalaşdırılmış siyasət, planlar və qanunvericiliyin insan hüquqlarını daha çox müdafiə və təbliğ etməsinə yol aça bilər (WHO Quality Rights tool kit, 2012).
36
Azərbaycanda psixiatrik yardım göstərilməsində psixi pozuntuları olan şəxslərə qarşı insan hüquqları pozuntuları 2001-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə psixi sağlamlıq sahəsində qanunvericilik qəbul edilməsi, 2011- ci ildə isə "Psixiatriya yardımı haqda" Qanuna düzəlişlər edilməsinə baxmayaraq, qanunvericiliyin tətbiqi ilə bağlı müəyyən problemlər mövcuddur. Birincisi, hal-hazırki vaxta hələ də qanunun bir çox komponentlərinin yerinə yetirilməsi üçün standartlaşdırılmış sənədlər hazırlanmayıb. İkincisi, əksər psixiatrlar, hakimlər, vəkillər və istifadəçilərin özləri psixi sağlamlığın qorunması, xüsusilə də pasientlərin hüquqlarının müdafiəsi üzrə təqdim olunan xidmətlər haqda kifayət qədər məlumatlı deyillər. Bu normaların mövcudluğu haqda məlumatsızlıq və onların qəbul olunmasının inkarı pasientlərin hüquqlarının ciddi pozuntularına gətirib çıxarır. Məsələn, bəzi məhkəmələr qeyri- könüllü hospitalizasiya ilə əlaqədar işlərin baxılmasına meylli deyillər, eyni zamanda psixiatriya müəssisələrinin administrasiyası adətən belə işlərin məhkəmələrə verilməsində maraqlı deyil. Lakin son illər vəzifədən bu cür sui-istifadə və səhlənkarlıq halları müvafiq beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən kəskin tənqidə məruz qalmışdır. 2006-cı ildə işgəncə və qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət və ya cəzaya qarşı Avropa komitəsinin (İQAK) deleqasiyası Azərbaycanda bir neçə psixiatrik müəssisəni ziyarət etmişdir. Deleqasiyanın məqsədi ƏHK-nın tövsiyyələrinin təcrübədə tətbiqindəki inkişafı qiymətləndirmək idi. İnspeksiyanın gedişində psixiatrik müəssisələrdəki situasiya dəyərləndirildi, həmçinin "Psixiatriya yardımı haqda" Qanuna müvafiq olaraq məcburi hospitalizasiyaya münasibətdə hüquqi zəmanətlərin tətbiqi araşdırıldı. Müəssisələrdə insanların saxlanılma şəraiti və mövcud qanunvericiliyə əməl edilməsinə aid xeyli mühüm pozuntular aşkarlanmışdır. İQAK-ın tənqidi hesabatının nəticəsi olaraq 1 saylı Şəhər psixiatriya xəstəxanası bağlanmış və Şəki şəhərində psixiatriya xəstəxanasında təmir işləri aparılmışdır. Bundan başqa, hesabat Qanunun tətbiqi prosedurunun mükəmməlləşdirilməsi üzrə tədbirləri stimullaşdırmışdır. 2008-ci ildə növbəti səfərlər zamanı İQAK deleqasiyası qeyd etmişdir ki, "2006 -cı ildən fərqli olaraq, onlar Şəki ş. psixiatriya xəstəxanasında pasientlərlə qəddar münasibət haqda məlumat almayıblar, belə ki, pasientlərin böyük əksəriyyəti personal haqqında müsbət fikir bildirmişdir. Bundan əlavə, müəssisədə pasientlərin mühitində zorakılıq ciddi problem səviyyəsinə çatmır" (CPT report, 2008). Lakin Maştağada böyük psixiatriya xəstəxanasını ziyarət zamanı deleqasiya xəstəxanadakı ağır həyat şəraiti və personal çatmamazlığı nəticəsində pasientlərin mühitində əmələ gəlmiş zorakılıq izləri qeyd etmişdir. Bundan başqa, xəstəxanadakı əksər palatalar pasientlərlə tək qalmaq üçün imkan vermirdi (belə ki, çarpayılar çox hallarda bir-birinə sıx yerləşmişdir, bəzən isə bir-birinə toxunur). Həmçinin vizual simulyasiya və individuallaşdırılmış yaşayış mühiti çatmamazlığı qeyd edilmişdir. Məcburi hospitalizasiyaya münasibətdə İQAK müəyyən etmişdir ki, həm Maştağadakı Respublika psixiatriya xəstəxanasında, həm də Şəkidəki regional psxiatriya xəstəxanasında demək olar ki, bütün daxil olmuş pasientlər "könüllü" kimi rəsmiləşdirilib. Müəssisələrə daxil olan zaman pasientlərə "Könüllü hospitalizasiya haqda ərizə" formasını imzalamaq təklif olnmuşdur. Lakin deleqasiyanın müşahidələrinə əsasən, pasientlər qapalı palatalarda saxlanılır, onlardan Komitə üzvlərinin danışdıqları böyük əksəriyyəti burada öz iradələrinə əsasən saxlanılmadıqlarını və xəstəxananı tərk etmək arzusunu bildirmişlər. Deleqasiya tərəfindən toplanan məlumatlardan
37
belə aydın oldu ki, bu pasientlərin çoxu müəssisəyə müstəqil surətdə könüllü məlumatlı hospitalizasiyaya razılıq haqda qərar verməyə imkan verməyən psixi vəziyyətdə daxil olmuşlar və onlara qərar verilmədə kömək göstərilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının qorunması və riayət olunmasında əhəmiyyətli manelər ailə və sosial əlaqələrini itirmiş pasientlərin müəyyən nizama salınmış evə yazılma prosedurunun olmamasıdır. Xəstəxanada müalicə bitdikdən sonra psixi pozuntusu olan insanların ailə üzvləri tərəfindən qəbul etməkdən bir çox imtina halları mövcuddur. Belə situasiyada xəstəxananın həkimləri və administrasiyası dilemma qarşısında qalır: evə yazıldıqdan sonra belə pasientlər böyük ehtimalla küçədə qalırlar, digər tərəfdən, onlar xəstəxandan çıxarılmasa psixiatrik xəsətəxanada tibbi göstərişsiz qalmalıdırlar. Hər iki halda insan hüquq və tibb etikası pozuntularından söhbət gedir. Təəssüf ki, belə pasientlərə xüsusi mənzil verilməsi və psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə diskriminasiyaya qarşı tədbirlərin qanunverici bazası mövcud olsa da, təcrübədə reallaşdırılmır. Bundan əlavə, psixiatriya stasionarlarında pasientlər effektiv və əlçatan hüquq xidmətinin çatmamazlığından əziyyət çəkirlər. İnsan hüquqları müdafiəsi sahəsində bir çox problemlərin səbəbi müxtəlif dövlət orqanları arasında koordinasiyasının çatışmazlığındadır. Bu situasiyaya nümunə kimi psixiatrik müəssisələrlə Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi Nazirliyinin tibbi-sosial komissiyası arasında kontaktın olmamasını göstərmək olar. Qanunvericiliyin qoyulan diaqnozların ölkədə qəbul olunmuş beynəlxalq standartlara uyğunluğunu tələb etməsinə baxmayaraq, göstərilən tibbi- sosial komissiya öz işində əlilliyin qiymətləndirilməsinin köhnəlmiş klassifikasını istifadə edir və psixiatrik müəssisələrdən olan
tibbi sənədlərə baxmırlar. 2011 -ci ildə İQAK deleqasiyasının məqsədi əvvəlki səfərdən sonra ötən dövr ərzində inkişafın səviyyəsi və Komitənin tövsiyyələrinə, o cümlədən psixiatrik müəssisələrdəki pasientlərin hüquqi zəmanətlərinə nə dərəcədə riayət olunmasını qiymətləndirməkdir. Deleqasiya psixiatrik müəssisələrin rekonstruksiyası və daha yüksək keyfiyyətli xidmətlə bağlı yaxşılaşma qeyd etmişdir. Xüsusilə Maştağadakı Respublika psixiatrik xəstəxanasının direktoru tərəfindən nəşr olunan, fiziki təzyiq tədbirlərinin istifadəsini məhdudlaşdıran, onların yalnız həkimin icazəsi ilə tibb bacıları və sanitarların iştirakı ilə xüsusi jurnalda yazılaraq (həkimin adı və imzası göstərilməklə) aparılmasını tələb edən personal üçün instruksiyalar diqqəti cəlb etmişdir. Bundan başqa, pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarının qorunması sahəsində müsbət dəyişikliklər olduğu qənaətinə gəlmişdir. Eyni zamanda, səfərin nəticələri əsasında formalaşdırılan, 2012-ci ilin sonlarında nəşr olunmuş İQAK-ın hesabatına daxil olan yeni tövsiyyələr formalaşdırılmışdır. İQAK İnspeksiyaları, həmçinin Azərbaycan ombudsman Aparatının nümayəndələri tərəfindən aparılan mütəmadi monitorinq psixi pozuntuları olan şəxslərin insan hüquqları sahəsində proqressə gətirib çıxarmışdır. Lakin, bununla yanaşı vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən nəzarət mexanizmlərini də prosesə cəlb etmək lazımdır. "Psixiatriya yardımı haqqında" Qanunun 42-ci maddəsi "Psixiatriya yardımı göstərilən şəxslərin hüquqlarına və qanuni maraqlarına riayət edilməsinə ictimai nəzarət", psixi sağlamlıq sahəsində olan, həmçinin digər professional təşkilatlara öz Qanunları əsasında psixi sağlamlıq xidməti kontekstində insan hüquqları ilə bağlı məsələlərin monitorinqini keçirməyə icazə verir. Beləliklə, istifadəçilərin təşkilatlanması insan hüquqlarının qorunması prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Psixi sağlamlıq sahəsində olan qanunvericilik və siyasət məsələləri üzrə məsləhətləşmədə rəsmi iştirakla yanaşı, onlar insan hüquqlarının pozulması, stiqmatizasiya və
38
diskriminasiya ilə mübarizədə istifadəçilərin maraqlarını birbaşa qorunmasını həyata keçirə bilərlər. İstifadəçilərin təşkilatlanması və onların ailə üzvləri insan hüquqlarının müdafiəsi məsələlərində hökumətə təsir göstərə və psixi pozuntusu olan insanların sosial inteqrasiyası məsələləri üzrə informasion-maarifləndirmə kampaniyalarında iştirak edə bilərlər. Psixi pozuntusu olan insanların ciddi insan hüququ pozuntularına məruz qalmalarının dərki nəticəsində yaranan istifadəçi hərəkatları, psixiatriya müəssisələrində insan hüquqlarının monitorinqində aktiv iştirak etməlidirlər. Onlar həm də cəmiyyətin və cavabdeh şəxslərin diqqətini yüksək səviyyədə psixi sağlamlığın təmin olunmasında bu sahədə xidmətlərin çatmamazlığı, psixiatriya müəssisələrində tibb xidmətinin aşağı keyfiyyəti, müalicə və qulluqda paternalistik yanaşma, müalicə metodları barədə məlumatsızlıq, sui istifadə və digər pozuntular kimi manelərə cəlb edə bilərlər.
təcrübəsi Azərbaycan Respublikası 2009-cu il yanvar ayında BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolunu ratifikasiya etmişdir. Prezidentin sərəncamı ilə ombudsman Aparatı (insan hüquqları üzrə müvəkkil) milli preventiv mexanizm (MPM) təyin edilmiş, 2010-cu il dekabrda isə qanunvericiliyə bu təsisatın MPM kimi fəaliyyətinin hüquqi bazasını təmin edən, ombudsman Aparatının işini tənzimləyən düzəlişlər edilmişdir. Azərbaycan MPM-i öz fəaliyyətinə 2009-cu ildə başlamış, bir müddət sonra isə psixiatriya və qapalı müəssisələrə ziyarətlərə cavabdeh olan xüsusi orqan təsis etmişdir (Association for the prevention of torture, tarixsiz).
39
VIII. Modulun qısa məzmunu Sağlamlıq imkanları məhdud olan insanlar dünyada mövcud ən çoxsaylı azlıqdır - onlar təxminən dünya əhalisinin 10%-i təşkil edirlər. Onların gündəlik üzləşdikləri situasiyalar əksər hallarda insan hüquqları ilə birbaşa əlaqəlidir. Hərçənd, əlilliyi olan insanların çoxu onların hər hansı hüququnun olduğunu bilmirlər, belə ki, insan hüquqları, onların psixi pozuntular nəticəsində yaranmış əlillik də daxil olmaqla əlillik problemlərinə hansı münasibətdə olduğu haqqında zəruri informasiyaya malik deyillər. Buna görə də, psixi pozuntusu olan insanları onların hüquqları, əlilliyə münasibətdə insan hüquqları və qeyri-qanuni münasibətlə necə mübarizə aparmaq haqda informasiya ilə təmin etmək son dərəcə vacibdir. Psixi sağlamlıq və insan hüquqları üzrə bu modul psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə insan hüquqları üzrə beynəlxalq standartları gözdən keçirir. Beynəlxalq insan hüquqları sistemi 1948-ci ildə Ümumi insan hüquqları bəyannaməsinin qəbulu anından inkişafdadır. İnsan hüquqlarının bütün insanlara doğuşdan mənsubluğunun 60 ildən çoxdur qəbul olunmasına baxmayaraq, uzun müddət əlilliyi olan insanlar sosial seqreqasiya və cəmiyyətin həyatında təcrid olunduqlarına görə "görünməz" vətəndaşlar olaraq qalırdılar. Onlar diskriminasiya, insan hüquqlarının daimi pozulmasına məruz qalır və cəmiyyətin digər üzvləri ilə bərabər hüquqlardan məhrum olurdular. Tədqiqatlar göstərdi ki, beynəlxalq konvensiyalar sağlamlıq imkanları məhdud insanlara qarşı real müdafiə təmin edə bilməmiş, onlar faktiki olaraq ikinci cins vətəndaş kimi qalır. İnsan hüquqları üzrə ən yeni BMT Konvensiyasının bəyan olunması sağlamlıq imkanları məhdud insanlara münasibətdə paradiqmanın dəyişməsinin sübutudur. Bunun nəticəsində onlar hüquqlara sahib insanlar kimi baxılmasına başlandı. Son məqsəd - dünya üzrə bütün cəmiyyətlərdə əlilliyi olan insanların tam çərçivədə insan hüquqlarının təmin edilməsidir. Hal-hazırda BMT insan hüquqları sisteminə, BMT tərəfindən yaradılan və riayət olunmasına nəzarət edilən doqquz əsas beynəlxalq konvensiya və doqquz müqavilə (nəzarət) orqanı daxildir. 1948-ci ildə insan hüquqları üzrə Ümumi bəyannamənin qəbulundan sonra, bütün BMT-ə üzv- dövlətlər ən az bir, onların 80%-i isə dörd əsas beynəlxaq müqaviləni ratifikasiya etmişdir (OHCHR, tarixsiz). İnsan hüquqları üzrə istənilən müqavilədə iştirak etmək haqda qərar qəbul etmək dövləti milli müstəvidə həmin müqavilənin müddəalarına uyğun mexanizm və qanunvericilik hazırlamaq və tətbiq etmək, həmçinin psixi pozuntuları olan şəxslər də daxil olmaqla bütün insanlara qarşı insan hüquqlarına hörmət etmək, qorumaq və həyata keçirməklə vəzifələndirir. Beləliklə, beynəlxalq insan hüquqlarının müdafiəsi sistemi psixi pozuntuları olan insanlara münasibətdə insan hüquqlarının təbliğində ən vacib vasitə olmaqla yanaşı, müxtəlif ölkələrdə psixi sağlamlığın müdafiəsi sahəsində milli qanunvericilik, strategiya və xidmət sistemlərinin yaradılması üçün rəhbərlik rolunu da oynayır. Psixi problemləri olan insanlara münasibətdə bütün insan hüquqlarına istisnasız zəmanət verilməsinə baxmayaraq, bəzi insan hüquqları bu şəxslər üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Hazırki modulda psixi pozuntuları olan və ya əlilliyi olan şəxslər üçün daha böyük məna kəsb edən hüquqlara xüsusi diqqət yetirilmişdir:
• Ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququ Əlilliyi olan insanların sağlamlıq hüququ digər hüquqlarla ayrılıqda reallaşdırıla bilməz. O diskriminasiyanın olmaması və fərdin digər müstəqillik və azadlıq prinsipləri, cəmiyyətin həyatında iştirak və sosial qoşululuq ilə sıx bağlıdır. Sağlamlıq hüququ "sağlam olmaq hüququ"
40
demək deyil. Bu əslində o deməkdir ki, hökumət hər kəsin mümkün olduğu qədər sağlam olması üçün şərait yaratmalıdır. Bundan başqa, dövlət geniş spektr səhiyyə xidmətlərini əlçatan eləməklə bərabər, ən yüksək sağlamlıq dərəcəsini qazanmaq üçün zəruri digər məsələləri də təmin etməlidir (layiqli sosial mühit, elmi tərəqqinin nəticələrindən istifadə və b.). Sağlamlıq hüququnu həyata keçirmək üçün dörd zəruri element var: Mövcudluq, Mümkünlük (Əlçatanlıq) (fiziki, iqtisadi, informasion və qeyri-diskriminasion), Qəbul olunarlıq və Keyfiyyət. Psixi pozuntuları olan şəxslər üçün ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq dərəcəsi yalnız psixi sağlamlığın qorunması sahəsində kifayət miqdarda müxtəlif xidmətlərin mövcudluğu zamanı real olur.
•
Müstəqil həyat tərzi və cəmiyyətə qoşululuq Əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə Konvensiyanın 19-cu maddəsində təsbit olunan müstəqil həyat tərzi və cəmiyyətin həyatına cəlb edilmə hüququ, ƏHK-da əksini tapmış əlilliyi olan insanlara münasibətdə paradiqmanın dəyişməsinə əsas sübutlardan biridir. Konvensiyanın bu müddəasında deyilir ki, cəmiyyətdə yaşamaq şəxsən bunun üçün xüsusi "bacarıq", "səlahiyyət" və "kompetentlik" tələb etməyən ayrılmaz hüquqdur. Bü hüququn qəbul olunması bir çox ölkələrdə yaşayış yeri üzrə sağlamlığın müdafiəsi xidməti qəbulu və hər kəs üçün "digər insanlarla bərabər öz yaşayış yerini, harada və kimlə yaşamağının seçilməsi, müəyyən mənzil şəraitində yaşamaq məcburiyyətinin olmaması"nın təmini istiqamətində siyasətin inkişaf etdirilməsini stimullaşdırmalıdır (Open Society Foundation Report, 2011). Bundan başqa bu hüquq tələb edir ki, bütünlükdə əhali üçün nəzərdə tutulmuş bütün xidmətlər və kollektiv istifadə obyektləri bərabər şəkildə əlilliyi olan insanlar üçün də əlçatan olmalı və onların ehtiyaclarına cavab verməli, öz növbəsində sağlamlıq imkanları məhdud və psixi pozuntuları olan şəxslər üçün gündəlik xidmətlərin mövcudluğu, əlçatanlığı və uyğunluğu təmin edilməlidir.
•
Qanun qarşısında bərabərlik hüququ ƏHK-nın 12-ci maddəsində deyilir ki, hər bir əlilliyi olan şəxs, harda olmağından asılı olmayaraq bərabər hüquq müdafiəsi hüququna malikdir. Bu maddədə həm də təsdiq olunur ki, əlilliyi olan insanlar həyatın bütün aspektlərində digərləri ilə bərabər hüquq səlahiyyətinə sahibdirlər. Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, onlar öz maraqlarına aid məsələlər, o cümlədən müalicələri, yaşayış yerinin seçilməsi, şəxsi və maddi məsələlər haqda qərar qəbul edilməsində əsas rol oynamalıdırlar. 12-ci maddə həm də müəyyən edir ki, ehtiyac olduğu hallarda, insanlara hüquq səlahiyyətinin həyata keçiriləməsində dəstək verilməlidir. Qanun qarşısında bərabərlik, ƏHK tərəfindən təklif olunan, əlilliyi olan insanları həyatın bütün sferaları və hadisələrində hüquq səlahiyyətli olaraq qəbul edən əlilliyin yeni modelində açar rolunu oynayır. Bu müddəa xüsusi mənaya malikdir, belə ki, üzv-dövlətlərdən mövcud tam iş qabiliyyəti olmayan sistemi sökmək və psixi pozuntusu olan insanların hüquq pozuntuları üçün baza təmin edən tam himayə tələb edir.
• Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ ƏHK-nın 14-cü maddəsi təyin edir ki, "əlilliyin olması heç bir halda azadlıqdan məhrum etmə üçün səbəb olmamalıdır". Bu müddəa psixi pozuntusu olan insanların aylar, hətta illərlə psixiatriya müəssisələrində saxlanması kimi sistematik hallara cavabdır. Bu hüquq məcburi hospitalizasiya və ya qapalı tipli sosial müəssisəyə yerləşdirilmə problemi kontekstində birincili əhəmiyyət daşıyır.
• İşgəncə və qəddar, qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı rəftar və cəza növlərindən azad olma 41
Məlumdur ki, bir çox ölkələrdə psixiatriya stasionarlarında və sosial müəssisələrdə psixi pozunruları olan insanlar tez-tez fiziki, seksual və psixoloji zorakılığa məruz qalırlar. Onların çoxu günlər, aylar və hətta illərini məqsədsiz və qeyri-aktiv mövcudluq, əzablı darıxma və tam sosial təcriddə keçirirlər. Onları tez-tez fiziki təcrid edir yaxud fiziki təzyiq tədbirləri tətbiq edirlər. Bununla yanaşı, onlara itaətkar və "asan idarə olunan" olmaları məqsədilə yüksək dozada psixofarmakoloji preparatlar təyin edilir. Bir çox hallarda belə rəftar qəddar davranış və bəzən hətta işgəncələrə bərabər sayıla bilər. Buna görə ƏHK-nın 15-ci maddəsi üzv-dövlətlərdən əlilliyi olan insanların işgəncə və qəddar, qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı rəftar və cəzalara məruz qalmamaları üçün effektiv tədbirlər tətbiq etməlidir.
•
Diskriminasiyadan azad olma Bu modulda izah olunan qeyri-diskriminasiya prinsipləri, başlıca hüquq olan diskriminasiyadan azad olma prinsipləri ilə eyni zamanda bütün digər insan hüquqlarının azad şəkildə reallaşdırılması üçün böyük əhəmiyyət daşıyan geniş konsepsiya təqdim edir. Diskriminasiyadan azad olmanın iki aspekti var. Birincisi, hökumət əlillik səbəbindən diskriminasiyanın qarşısını almalı, o cümlədən əlilliyi olan insanlara münasibətdə aktiv diskriminasiyanı şərtləndirən qanun, siyasət və təcrübəni ləğv etməyə borcludur. Diskriminasiya nümunələri həyatın bütün sferalarında rast gəlinir (psixi pozuntusu olan insanların tibbi yardım almasına mane yaradan diskriminasiya edici təcrübə, və ya psixi pozuntusu olan insanların səsvermə hüququnun həyata keçirilməsinə mane törədən qanunlar və s.). İkincisi, hökumət əlilliyi olan insanların digər insanlarla bərabər öz hüquqlarını reallaşdırma imkanına zəmanət vermək üçün səmərəli mexanizmlər (müəyyən aktiv tədbirlər tətbiq etmək) təmin etməlidir. Hökumətlər beynəlxalq standartlar və öhdəliklərə əməl etməli, həmçinin psixi pozuntusu olan şəxslərin əsas hüquqlarına zəmanət vermək üçün milli müstəvidə müxtəlif hüquqi, administrativ, texniki və təşkilati tədbirlər hazırlamalı və həyata keçirməlidir. Bütün bunlara baxmayaraq psixi pozuntulardan əziyyət çəkən insanlar hal-hazırda da ən zəif sosial qrup olaraq qalır. Psixi pozuntusu olan şəxslər üçün stiqmatizasiyanın nəticəsi əksər hallarda peşə məşğulluğu, layiqli mənzil, təhsil və s. kimi hüquqların reallaşdırılmasına mane olan həyatın bütün aspektlərinə aid diskriminasiya olur. Bu onlar üçün zəruri müalicə və qayğının mümkünlüyünə mənfi təsir göstərir. Diskriminasiya hədəf auditoriyanın tələblərinin səhiyyə sahəsindəki proqramlarla uyğunsuzluğuvə tibb xdmətlərinin əldə edilməsində məhdudluğu ilə biruzə verə bilər. Bütün hallarda, dövlət (və ya qeyri-dövlət) subyektləri əsas insan hüquqlarından (vətəndaş, siyasi, mədəni, sosial və iqtisadi hüquqlar daxil olmaqla) sui- istifadə, laqeydlik edir və onları inkar etdiyi hallarda insan hüquqlarının pozulması qeyd olunur. Hazırki modulda psixi pozuntusu olan şəxslərin xüsusilə tez-tez insan hüquq pozuntuları qurbanı olduqları sahələr sıralanır: -Müalicənin mümkünlüyü sahəsində (xidmətlər kifayət qədər deyil və ya onlar demək olar ki, tamamilə mövcud deyil, iqtisadi mənada yardım bütün insanlar üçün əlçatan deyil və ya keyfiyyəti pisdir) -Sağlamlığın qorunması üzrə xidmətlərin göstərilmə prosesində (dəhşətli həyat şəraiti; qeyri- insani və ya ləyaqət alçaldıcı rəftar: sərt qanun və prosedurlar, fərdi seçimlər və tələbləri nəzərə almama, fiziki və seksual zorakılıq, hücrə-çarpayılardan istifadə və digər fiziki zorakılıq tədbirləri, reabilitasion və terapevtik prosedurların yoxluğu, medikamentoz preparatların dozalarının artırılması; əsassız hospitalizasiya və müalicə; hüquqi prosedurların mümkünsüzlüyü və s.) -Cəmiyyətdəki həyatda hüquq pozuntuları (işə düzəlmə, təhsil, vətəndaş hüquqlarının həyata keçirilməsi) 42
Nə qədər ki, insan hüquq pozuntuları və onlara müdaxilə halları rast gəlinir, cəmiyyətdə insan hüquqlarına riayət olunmasına nəzarət etmək və insanları belə hüquq pozuntulardan qorumaq zərurəti mövcuddur. Monitorinq keçirilməsi üçün istər beynəlxalq, istərsə də milli müstəvidə bütövlükdə, həmçinin müxtəlif sosial qruplara münasibətdə insan hüquqlarına əməl edilməsinə müxtəlif nəzarət mexanizmləri hazırlanmışdır. İnsan hüquqlarına riayət olunmasının monitorinqi - insan hüquq pozuntularının aşkarlanması və hüquq pozuntularında cinayətkar şəxsləri məsuliyyətə cəlb etmək metodologiyasıdır. Psixi pozuntusu olan insanlar üçün səhiyyə xidmətlərinin göstərilməsi monitorinqi cəmiyyətin xüsusi zəif qrupuna münasibətdə insan hüquqlarına əməl edilməsi haqda tam və obyektiv informasiya almağa yönəlmişdir. Beləliklə, bu modulun ayrıca bölməsi insan hüquqlarına riayətin monitorinq konsepsiyası və psixiatriya müəssisələrində insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınması üçün onun vacibliyinə həsr olunmuşdur. Beynəlxalq müqavilələrdə göstərildiyi kimi (ƏHK), dövlətlər əlilliyi olan insanları yaşayış yerini seçmə hüququ daxil olmaqla cəmiyyətdə yaşama və psixi sağlamlıq və sosial müdafiə sahəsində bütün dünya üzrə psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə geniş yayılmış təcrübə olan ixtisaslaşdırılmış qapalı müəssisələrdə yox, yaşayış yeri üzrə xidmətlərin alınması ilə təmin etməlidir (CRPD, art.19). Bu öhdəlik yerinə yetirilmədikcə, dövlətlər psixiatriya müəssisələrində yerləşdirilən pasientlərə münasibətdə insan hüquqlarına hörmət edilməsi və qorunmasına zəmanət verməlidirlər. Onlar həmçinin ümumi profilli xəstəxanalar və yaşayış yeri üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrdə insan hüquqlarının müdafiəsinə zəmanət verməlidirlər.Səhiyyə müəssisələri insan hüquqlarına hörmət və əməl edilən yerlər olmalıdırlar. Taleyin ironiyası elə gətirib ki, psixi və intellekt pozuntuları olan, psixoaktiv maddələrdən sui-istifadə edən insanlara qarşı ən kobud insan hüquq pozuntuları (bəzi hallarda işgəncə və ya qəddar, qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət həddinə çatan) və diskriminasiya məhz tibb müəssisələrində baş verir (WHO QualityRights Toolkit, 2012). Qapalı müəssisələr və digər səhiyyə sektorunda baş verənlər insan hüquqlarına münasibətdə situasiyanın və göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün geniş cəmiyyət və müstəqil monitorinq orqanları üçün açıq olmadıqca insan hüquqlarının qorunması və onlara hörmət olunmasına zəmanət verilə bilməz. İnsan hüquqlarının monitorinqi müəyyən perioda olan faktların sənədləşdirilməsi və nəzarəti, müşahidələrin digər periodlarla müqayisəsi, həmçinin müşahidə olunan faktların daxili qanunlara və siyasətə və ƏHK kimi beynəlxalq standartlara uyğunluğundan ibarətdir. Psixi sağlamlığın qorunması və sosial qayğı müəssisələrinə mütəmadi və müstəqil nəzarət insan hüquqlarına əməl edilməsi haqda real təsəvvürlər verə, beynəlxalq və daxili qanunlar və siyasətin nə dərəcədə uğurla həyata keçirilməsini göstərə bilər. Bu əlilliyi olan insanlara münasibətdə insan hüquqlarına riayət olunması sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılmasını stimullaşdıra bilər və gələcəkdə islah edilən siyasət, plan və qanunvericiliyin insan hüquqlarını daha çox qoruma və təbliğ etməsinə gətirib çıxara bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar psixiatriya və sosial qayğı müəssisələrində insan hüquqlarına riayət olunması, xidmət keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və qiymətləndirilməsi məqsədilə müxtəlif nəzarət orqanları tərəfindən tətbiq olunması üçün vahid tədbirlər (vasitələr) hazırlanmasında müəyyən addımlar atılmışdır: •
2010-cu ildə ITHACA (Institutional treatment, human rights and care assessment / İnstitusional müalicə, insan hüquqları və səhiyyə xidmətlərinin qiymətləndirilməsi) psixiatriya müəssisələrində insan hüquqları ilə bağlı situasiya və səhiyyənin ümumi dərəcəsinin qiymətləndirilməsi üçün müfəssəl vasitələr toplusu hazırlamışdır (ITHACA Toolkit, 2008).
43
• 2012-ci ildə ÜST psixiatriya müəssisələri və sosial müdafiə orqanlarında insan hüquqlarına riayət və keyfiyyət təmini metodikaları toplusunu nəşr etdirmişdir. WHO QualityRights tool
Belə vasitələrin tətbiqinin psixi pozuntusu olan insanlara göstərilən xidmət və müalicənin lazımi keyfiyyətdə olması, insan hüquq pozuntuları olmadan aparılması, istifadəçilərin tələblərinə uyğunlaşdırılması, həmçinin istifadəçilərin müstəqilliyi, ləyaqəti və öz müqəddaratını müəyyənləşdirməsini təbliğ etməsi məqsədilə mövcud səhiyyə təcrübəsinin çatmamazlıqlarını müəyyənləşdirməyə və effektiv tədbirlər görməyə kömək etməsi gözlənilir. Bundan əlavə, psixi pozuntusu olan insanların həyatın bütün sferalarında və bütün cəmiyyətlərdə digər insan hüquqları da həmçinin hörmət, təbliğ edilməli və həyata keçirilməlidir.
44
Ədəbiyyat Association for the prevention of torture. Accessed at: http://www.apt.ch/en/opcat_pages/npm-designation-6/?pdf=info_country on 20 October, 2012.
Bartlett P., Lewis O. and Thorold O. 2006. Mental Disability and the European Convention on Human Rights, Martinus Nijhoff, Brill Publishing, The Netherlands.
Committee against torture adopted Concluding Observations with regards Azerbaijan on 2–20 November, 2009, Geneva 2009.
Committee for prevention of torture (CPT's) 8th General Report on the activities covering the period 1 January to 31 December 1997CPT/Inf (98) 12 [EN] - Publication Date: 31 August 1998
Committee for prevention of torture (CPT's) 16th General Report on the activities covering the period 1 August 2005 to 30 July 2006 CPT/Inf (2006) 35 [EN] - Publication Date: 16 October 2006
Committee for the Covenant on Economic, Social and Cultural Rights issued a "General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health" in 2000 in order to elaborate upon Article 12 of the Covenant, which specifies the right to the highest attainable standard of health (or "right to health").
Committee on the Rights of the Child adopted Concluding Observations with regards Azerbaijan on 12 March, 2012. Accessed at: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC-C- AZE-CO-3-4_en.pdf on 20 October, 2012.
Council of Europe. Recommendation CM/Rec(2009)3 of the Committee of Ministers to member states on monitoring the protection of human rights and dignity of persons with mental disorder (Adopted by the Committee of Ministers on 20 May 2009 at the 1057th meeting of the Ministers’ Deputies)
Council of Europe website, accessed at: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/ default_en.asp on 5 October, 2012.
Dhanda A. &. Narayan T. 2007. Mental health and human rights. The Lancet, Vol 370. Dhanda A. 2007. Legal Capacity in the Disability Rights Convention: Stranglehold of the Past or Lodestar for the Future? Syracuse Journal of International Law and Commerce, 34(2007) 429- 462.
Disability Rights International, Human rights monitoring report on Serbia, Mexico, Vietnam, Argentina, etc., accessed at: http://www.disabilityrightsintl.org/media-gallery/our-reports- publications/ on 5 October, 2012.
Disability Rights International website, accessed at http://www.disabilityrightsintl.org on 20 October, 2012. 45
European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) Report to the Azerbaijani Government on the visit to Azerbaijan carried out from 8 to 12 December 2008, Strasbourg 2009.
Global initiative on psychiatry, Vilnius office website, accessed at: www.gip-vilnius.lt, on 5 October, 2012.
Gostin L. Human Rights of Persons with Mental Disabilities: The European Convention of Human Rights. International Journal of Law and Psychiatry. Volume 23(2), 2000.
Human Rights: A Basic Handbook for UN Staff issued by the Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) and the United Nations Staff College Project, 1999
Human Rights Position Paper of the World Network of Users and Survivors of Psychiatry http://www.wnusp.net/wnusp%20evas/Dokumenter/Human%20Rights%20Position %20Paper.html
Human rights watch. World report 2012. From Paternalism to Dignity: Respecting the Rights of Persons with Disabilities, http://www.hrw.org/world-report-2012/paternalism-dignity
Interim report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, July 2008 (A /63/175) access at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/ 48db99e82.html on 20 August, 2012
International Disability Alliance, “Contribution to the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights’ thematic study to enhance awareness and understanding of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, focusing on legal measures key for the ratification and effective implementation of the Convention”, 15 September 2008, accessed at, http://www.daisy.org/news/attachments/IDA-CRPD-Forum-Submission0809-15.doc on 20 August, 2012.
International Disability Alliance (IDA) CRPD Forum, Principles for Implementation of CRPD Article 12.
International Disability Alliance (IDA) Position Paper on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD) and Other Instruments, April 25, 2008
International Disability Alliance (IDA) website, accessed at: http://www.internationaldisabilityalliance.org/ on 5 October, 2012.
Introduction to sociology. 7th ed. New York: W. W. Norton & Company Inc, 2009. page 334 Institutional treatment, human rights and care assessment Toolkit, developed within the European Commission funded ITHACA project (ITHACA Toolkit), accessed at: http://www.ithacastudy.eu/english.html on 10 July, 2012; Human rights & health. Persons with mental disabilities. Pan American, health organization, 2008, accessed at: www.paho.org on 25 September, 2012.
46
Judith A. 2004. The Right to Health: A Resource Manual for NGOs. International Federation of Health and Human Rights Organisations (IFHHRO).
Kilian R, Becker T. 2007. Macro-economic indicators and labour force participation of people with Schizophrenia, Journal of Mental Health, 16(2): 211-222.
Mendiondo M., Teaster P., Lawrence S. 2011. “Public Guardianship: In the Best Interests of Incapacitated People?”
Mental Health and Human Right; Health and Human Rights Publication Series, 2007. Issue No. 6 http://www.upliftinternational.org/25_questions_hhr.pdf#search=%2225%20questions %20and%20answers%20right%20to%20health%22
Mental Disability Advocacy Center. Inspect: Inspectorates of mental health and social care institutions in the European Union, 2006.
Mental Disability Advocacy Center, “Summaries of Mental Disability Cases Decided by the European Court of Human Rights”, 2007, accessed at: www.mdac.info on 25 September, 2012.
Mental Disability Advocacy Center, Human rights monitoring reports from Turkey, Romania, Czech Republic, Slovakia, Slovenia, available at: http://www.mdac.info/en/resources?goal=139&format=All&=Apply, accessed on 5 October, 2012.
Monitors. Professional training series No. 17. UN Human rights Office of the High Commisioner for human rights. New York and Geneva, 2010.
Monitoring of human rights. Accessed at: http://www.theadvocatesforhumanrights.org/Human_Rights_Monitoring_Tools.html on 5 October, 2012.
Office of the High Commissioner for Human Rights. Human rights Bodies. Accesses at: http://www.ohchr.org/en/hrbodies/Pages/HumanRightsBodies.aspx on 25 September, 2012.
Office of the High Commissioner for Human Rights. The right to health. Fact Sheet no.31. OHCHR-WHO, accessed at: http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Factsheet31.pdf on 25 September, 2012.
Open Society Foundation. A Community for All: Implementing Article 19. Report, 2011, accessed at: http://www.soros.org/reports/community-all-implementing-article-19 on 26 September, 2012.
Open Society Foundation. Twenty mechanisms for addressing torture in health care, 2012, accessed at : http://www.soros.org/publications/twenty-mechanisms-addressing-torture- health-care on 25 September, 2012.
Open Society Mental Health Initiative: http://www.osmhi.org/?page=309. Glosary, accessed on 10 October, 2012. 47
Optional Protocol to the Convention against Torture (OPCAT) Subcommittee on Prevention of Torture, accessed at: http://www2.ohchr.org/english/bodies/cat/opcat/index.htm on 20 September, 2012.
Principles for the Protection of Persons with Mental Illness and the Improvement of Mental Health Care. UN General Assembly Resolution 46/119 of 17 December 1991 (MI Principles).
Promoting Mental Health: Concepts, Emerging evidence, Practice: A report of the World Health Organization, Department of Mental Health and Substance Abuse in collaboration with the Victorian Health Promotion Foundation and the University of Melbourne. World Health Organization. Geneva. World Health Report 2001 - Mental Health: New Understanding, New Hope, World Health Organization, 2001.
Report of the Secretary-General, to the United Nations General Assembly A/58/181, 2003. United Nations.
Report of Special Rapporteur on health on Mental Disability and Human Rights, accessed at: http://www.ifhhro.org/images/stories/ifhhro/documents_UN_special_rapporteur/3_4_4.pdf on 25 September, 2012.
Scuola Aifo Fallereau. Training Manual on the Human Rights of Persons with Disabilities. 2007. Ulaanbaatar.
Secretary-General to the United Nations General Assembly A/58/181 Report. Progress of efforts to ensure the full recognition and enjoyment of the human rights of persons with disabilities. 2003.
Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman and degrading treatment Report A/63/175, July 28, 2008.
Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities (1993). UN General Assembly Resolution 48/96 of 20 December 1993, accessed at : http://www.un.org/esa/socdev/enable/dissre00.htm on 26 August, 2012.
The Role of International Human Rights in National Mental Health Legislation. 2001. Geneva, World Health Organization, Department of Mental Health and Substance Dependence. (http://www.who.int/mental_health/resources/policy_services/en/)
Training Manual on the Human Rights of Persons with Disabilities. Ulaanbaatar 2007. United Nations. From Exclusion to Equality: Realizing the Rights of Persons with Disabilities. Handbook for Parliamentarians on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and its Optional Protocol, 2007. http://www.un.org/disabilities/default.asp? id=212
United Nations website on disability ENABLE. Accessed at: http://www.un.org/esa/socdev/enable/rapporteur.htm on 15 August, 2012.
48
UN Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, United Nations, 10 December 1984.
UN Convention on the rights of persons with Disabilities. Accessed at: http://www.un.org/disabilities/default.asp?navid=14&pid=150 on 5 October, 2012
UN Special Rapporteur on the right to health report Report (E/CN.4/2005/51), focusing on persons with mental disabilities, 2005.
WNUSP position paper on the UN Principles for the Protection of People with Mental Illness http://www.wnusp.net/wnusp%20evas/Dokumenter/positionpaper.html
World Health Organisation Constitiution, accessed at: http://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf on 25 September, 2012.
World Health Organisation. Mental health and development: Targeting people with mental health conditions as a vulnerable group, 2010.
World Health Organization, Mental health care law: ten basic principles, 1996, Geneva. World Health Organisation publication „Promoting the Rights of people with mental disabilities“, Department of Mental Health & Substance Abuse, 2007, accessed at http://www.who.int/mental_health/policy/legislation/1_PromotingHRofPWMD_Infosheet.pdf on 25 September, 2012.
World Health Organisation. Photo essay on human rights violations, accessed at: http://www.who.int/features/2005/mental_health/en/index.html on 5 October, 2012.
World Health Organisation Resource Book on Mental Health, Human Rights and Legislation, 2005, Chapter 1, World Health Organisation, Geneva.
World Health Organization. WHO QualityRights tool kit to assess and improve quality and human rights in mental health and social care facilities. Geneva, 2012.
World Health Organisation. 25 Questions and Answers on health and Human Rights. 2002. Health and Human Rights Publication Series No 1, Geneva. 9786099535593 51
Краткий обзор Примерно 10% населения земного шара, или 650 миллионов человек, в настоящее время живут с инвалидностью. Они составляют самое многочисленное меньшинство в мире. Согласно данным Всемирной организации здравоохранения число людей с инвалидностью постоянно растет в связи с увеличением численности населения земного шара, прогрессом в медицине и глобальным старением населения. Сравнительные исследования законодательства в отношении инвалидов в различных странах, свидетельствуют о том, что только в 45 странах мира приняты запрещающие дискриминацию по признаку инвалидности, законы и другие законодательные акты, регламентирующие вопросы, связанные с инвалидностью (United Nations Enable, без даты). В этой связи, очевидна необходимость глобальной международной дискуссии об инвалидности в контексте развития страны, сокращения бедности, расширения участия в жизни социума и реализации прав человека значительной части населения которую составляют люди с ограниченными возможностями. Защита прав людей с ограниченными возможностями (включая и психические расстройства) относится к новейшим проблемам защиты прав человека. Люди с ограниченными возможностями зачастую оказываются в ситуациях, где нарушаются их права. Однако, многие люди с инвалидностью и их близкие даже не знают о том, что у них есть какие-либо права, так как не получают необходимой информации о своих правах. Нередко люди не знают, что могут что-то изменить в своей драматической ситуации, или даже не осознают, что с ними обращаются – неправильно. Поэтому, крайне важно обеспечить доступ к информации о правах человека и возможностях борьбы с неправомерным отношением и обращением, людям с ограниченными возможгостями, в том числе лицам с психическими расстройствами. Таким образом, люди с ограниченными возможностями нуждаются в получении информации о том, что такое права человека, как они реализуются в контексте инвалидности, и как использовать новый международный документ по правам человека, Конвенцию ООН о правах инвалидов, в качестве эффективного инструмента для воздействия на правительство в решении многих проблем, ведущих к экономической депривации, изоляции и маргинализации лиц с ограниченными возможностями. Данный модуль о психическом здоровье и правах человека рассматривает новые стандарты по правам человека в отношении лиц с психическими расстройствами, их основные права, а также наиболее часто встречающиеся виды нарушений их прав. Такие нарушения должны проверяться специальными органами контроля (международными или национальными), поэтому в настоящем модуле рассматривается также концепция мониторинга соблюдения прав человека, и обосновывается его необходимость в качестве профилактического метода для контроля соблюдения прав человека в психиатрических учреждениях здравоохранения. Этот модуль может быть полезен для людей, живущих с проблемами психического здоровья и для их родственников, а также для людей, работающих в области охраны психического здоровья, и тех, кто хочет узнать больше о роли прав человека в этой сфере. Информация, содержащаяся в данном разделе, собрана из различных источников: статей, публикаций, учебных материалов, а также специально разработанных руководств по мониторингу и оценке соблюдения прав людей с психическими расстройствами 1 .
1 Основные источники: Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ), Управления Верховного комиссара по правам человека (УВКПЧ), Центр защиты лиц с психическими расстройствами (Mental Disability Advocacy Center, MDAC), ООН и др. 52
Введение Более 650 миллионов человек – около 10% от общей численности населения в мире страдает от различных видов нетрудоспособности. Более половины из них проживают в развивающихся странах. Несмотря на различные условия жизни, у них есть нечто общее: они подвергаются различным формам дискриминации и социальной изоляции. Дискриминация является четко сформулированной проблемой в области прав человека, однако только в последнее время людей с инвалидностью начали рассматривать в качестве правообладателей. В течение долгого времени люди с ограниченными возможностями были «невидимыми гражданами» из-за социальной сегрегации и изоляции. Они подвергались дискриминации и были лишены равных с остальными членами социума возможностей. С ними необоснованно обращались иначе, нежели с остальными гражданами, что постоянно приводило к нарушению их прав. Этих людей зачастую рассматривали как объекты защиты, лечения и оказания помощи, а не в качестве субъектов имеющие права. В результате такого подхода инвалиды были исключены из активной части общества. В течение последних двух десятилетий в защите прав человека в отношении людей с ограниченными возможностями произошел кардинальный сдвиг, который в конечном итоге привел к появлению нового международного договора о правах человека – Конвенции ООН о правах инвалидов. С изменением парадигмы людей с ограниченными возможностями, начали рассматривать в качестве носителей прав и субъектов права. Конечной целью этого подхода является расширение возможностей людей с ограниченными возможностями и усиление потенциала, а также обеспечения их активного участия в политической, экономической, социальной и культурной жизни на условиях уважения и приспособления к их отличиям. В нормативном аспекте этот подход опирается на международные стандарты в области прав человека и направлен на практическое обеспечение того, чтобы люди с инвалидностью могли в полной мере осуществлять все свои права. Усиление защиты прав человека также является одним из способов предотвращения инвалидности. По сравнению с ограничением физических возможностей, инвалидность, связанная с психическими расстройствами порождает еще большую дискриминацию, стигматизацию и широкий спектр нарушений прав человека. Люди с психическими расстройствами подвергаются стигматизации и дискриминации на ежедневной основе и очень часто становятся жертвами физического и сексуального насилия. Зачастую люди с психическими расстройствами сталкиваются с ограничениями в осуществлении своих политических и гражданских прав, ограничивается возможность их участия в общественной сфере. Кроме того, они ограничены в своей способности получать доступ к необходимой медико- санитарной помощи и социальным услугам, в том числе к неотложной помощи. Большинство людей с психическими расстройствами сталкиваются с неоправданными препятствиями при посещении школы и устройстве на работу (Mental health and development, WHO, 2010). Широкая распространенность стигматизации лиц с психическими расстройствами свидетельствует о том, что проблемам психического здоровья по-прежнему не уделяется должного внимания на политическом уровне, и, как следствие, население лишено адекватных услуг в области охраны психического здоровья. Основная часть услуг психиатрической помощи для людей с психическими расстройствами сосредоточена в крупных учреждениях (психиатрических больницах и учреждениях социальной опеки). Люди с психическими расстройствами, проживающие в этих учреждениях, зачастую становятся объектом несоответствующего потребностям, унижающего достоинство и даже опасного 53
обращения и лечения, а условия их содержания бывают антисанитарными и бесчеловечными. Как защита прав человека, так и охрана психического здоровья направлены на укрепление благополучия населения. Существуют три вида взаимного влияния между сферами психического здоровья и прав человека: политика в области психического здоровья влияет на соблюдение прав человека, нарушения прав человека негативно влияют на психическое здоровье, а укрепление психического здоровья и защита прав человека являются взаимодополняющими и взаимно усиливающими процессами.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|