Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002



Yüklə 5,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/44
tarix09.02.2017
ölçüsü5,14 Mb.
#7866
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44

Foaliyyotin  şəraiti.  Hor  bir  foaliyyot  miioyyon  bir  obyektiv  şəraitdə 
hoyata  keçirilir.  İnsan  öz  məqsədini  şərait  baxımından  qiy-mətləndirorok,  bir 
torofdon,  foaliyyotin  konkret  vəzifolərini,  digər  tərəfdon,  üsul  və  vasitolorini 
müəyyen  cdir.  Belo  sadə  halları  to-sovvür  etmək  çətin  deyil:  bir  halda  divara 
böyük mix, başqa halda çox kiçik mix vumlmalıdır; bir halda mıxı tavana, başqa 
halda dö-şəməyo vunnaq lazımdır. Belo hallarda moqsodi dork etmək həlo azdır, 
hom do şəraiti düzgün qiymətləndirmək  vo ona  müvafiq olaraq səmərəli  üsullar 
seçmək zoruridir. 
3.
 
Xarici  və  daxili  foallıq.  Xarici  fəallıq  iş  və  horəkotlər  for-masında 
təzahür  cdir.  İş  nədir?  Bu  suala  cavab  vermək  üçün  biz  ye-nə  do  məqsəd 
anlayışına  müraciət  ctməliyik.  Foaliyyotin  bir  ümu-mi  moqsodi,  bir  do  konkret 
moqsod  vo  ya  vozifolori  olur.  Foaliyyotin  iimumi  moqsodini  (Tutaq  ki,  fohlo 
yeni layiho iizro miioyyon bir 
43 məhsul hazırlamalıdır.) A ilo ifadə edok. О, bu ümumi moqsodi özü üçün 
konkretləşdirir, daha doğrusu, A moqsodi əsasında qarşısına miixtolif məqsədlər 
qoyur, onlan a', a\ a\ a\ a
s
 və sairə kimi ifado edok: a', tutaq ki, detalları yonmağı, 
a
2
 onlara nişan vurmağı və s. nozərdo tutur. Foaliyyotin sado bir cari vozifəni 
həll etməyə yö-nolmiş bu cür nisbotən bitmiş elementi iş adlanır. 
Misalı xatırlayaq:  A  məqsodini  hoyata  kcçirmək üçün fohlo öz qarşısına  5 
nisbəton  sado  konkret  moqsod  qoyur.  (Ola  bilor  ki,  iimumi  moqsod  beş  yox, 
doqquz vo ya daha çox konkret moqsod şoklindo ifado olunsun.) Bu о dcmokdir 
ki,  fohlo  tosvir  etdiyimiz  foaliyyot  çərçivosinde  beş  iş  icra  edir.  Moqsod  -  işin 
morkozi  tor-kib  hissosidir.  Onun  bundan  başqa  daha  iki  torkib  hissosi  -  motor 
(horoki)  vo  sensor  (hissi)  komponentləri  vardır.  İşin  torkib  hissolo-ri  öz 
funksiyalarına  göre  bir-birindon  fərqlonirlər  -  şəkil  14-do  bu-nu  aydın  görmək 
olar.. , 
İşin torkib hissolori foaliyyet prosesindo mahiyyot ctibarilo ho-rokotler kimi 
tozahür  edirlor.  Nəzordən  keçirdiyimiz  funksiyalar  onlann  vasitosilo  hoyata 
kcçirilir. 
Hərəkotlər özlərinin trayektoriyasma, icra  müddətinə, gücüno, sürətino, 
tcmpinə,  eləcə  do  bədənin  hansı  torəfındon  icra  olunma-sına  görə  bir-
birlərindon  forqlənirlor.  Lakin  bununla  belo,  horokətlori  müqayisəli  tərzdə 
təhlil  etsək,  onların  əsason  üç  ünsürdən  («tutmaq».  «yerini  dəyişmək»  və 
«buraxmaq»)  ibarət  olduğunu  gö-rərik.  İş  şəraitindən  asılı  olaraq  bu 
ünsürlərdən  hor  biri  özünəməx-sus  psixofızioloji  xarakteristika  kəsb  edir. 
Mosələn, adamlar stəka-nı bir cür, balıq akvariumunu başqa cür tuturlar vo s. 
Golin,  indi  bir  mühüm  cəhətə  diqqət  yctirək.  İnsan  müxtəlif  iş  və 
hərəkətlori  icra  cdərkon  cisimlərlə  əməliyyat  aparır:  detail  yo-nur,  xammalın 
yerini  dəyişir,  hazır  məhsulu  rəngləyir...  başqa  söz-lə,  xarici  aləmdəki 
cisimlərin  fonnasını,  vəziyyətini  və  ya  xassəlo-rini  dəyişir.  Psixologiyada 
cisimlorin  vəziyyətini  və  ya  xassələri-ni  doyişməyə  yönəlmiş  və  horəkətlərə 
maddi (əşyavi) iş vo hərə-kotlər deyilir. 
Bos,  daxili  fəallıq  nədir?  О  hansı  xüsusiyyətlərlə  xarici  foallıq-dan 
fərqlonir?  Bunu  aydın  tosəvvür  etmək  üçün  foaliyyətdə  təkcə  idrak 
proseslərinin  (bax  şək.  1)  rolıınıı  aydınlaşdırmaq  kifayətdir.  Foaliyyotin 
planlaşdınlması,  qərar  qəbulu,  cari  informasiyaların  iş-lənməsi,  nəticənin 
yoxlanılması, işin təshihi  - bunların hamısı idrak proscslərinin: yoni diqqotin, 
qavrayışın, hafızənin, təfəkkürün və s. fəaliyyəti ilə ayrılmaz surotdo bağlıdır; 
idrak prosesləri olma-dan foaliyyot mövcud dcyildir və mövcud ola da bilməz. 
İşin torkib hissolori 
Onlann funksiyaları 
Şokil 14. fşin torkib hissolori və funksiyaları. 

 
Problemin  belə  qoyuluşu  böyük  elmi-metodoloji  əhəmiyyotə  malik  olan 
birməsələni aydınlasdırmaq imkanı verir. Belə ki, insa-nın xarici vo daxili fəallığı 
bir-birilə  qarşılıqlı  surotdo  əlaqədardır.  Hər  hansı  bir  xarici  iş  və  hərəkət  daxili 
proseslorlə  şərtlənir.  Hor  bir  daxili  proses  iso  nəinki  sadoco  olaraq  xarici  iş  vo 
hərəkətlərdə təzahür edir, hom do onlann tosiri ilo dəyişilir. 
Qarşıya  prinsipial  sual  çıxır:  daxili  proseslor  xarici  iş  vo  horo-kotlorin 
tosirilo песо dəyişir? Bu no deməkdir? Mosolonin miiasir psixologiya üçün elmi-
metodoloji ohomiyyoti do mohz bu suallann mahiyyəti ilo bağlıdır. 
Maddi  (əşyavi)  iş  vo  hərəkətlər  birincidir,  ozolidir.  Hamiya  yaxşı  molum 
olan bir faktı xatırlayaq: daşın ağırlığını müəyyənləş-dinrıək üçün onu qaldırmaq 
lazımdır. Nə qədər bclə misallar gös-tormək olar? Şeylərin məntiqi belədir. 
Ən yeni psixoloji tədqiqatlar göstorir ki, foaliyyot prosesindo maddi (əşyavi) 
iş  və  hərəkətlər  təkrar  olunduqca  möhkəmlənir  və  yeni  psixoloji  xüsusiyyətlər 
kəsb  edirlor.  Burada  ən  azı  üç  istiqa-mət  miioyyon  etmok  olar:  a)  maddi  iş  və 
hərokətlor tədricon daxili perseptiv (qavrayış), mnemik (hafızə), fıkri (təfəkkür) 
və s. əmə- 
45 liyyatlara çcvrilir; b) onlar avtomatlaşır 
vo  foaliyyot  prosesindo  vərdişlər  kimi 
çıxış  edirlor;  v)  maddi  iş  vo  horokotlor 
kommunika-tiv  (inkilisco  kommuncate  - 
məlumat  vermək,  xobər  çatdınnaq  de-
mokdir)  ohomiyyot  kosb  edir,  ifadoli 
horokotloro  -  mimika,  panto-mimika, 
jestlər vo s.-yə çevrilirlər. 
Biz  bunlardan  hor  birini  ayrı-aynlıqda  nəzərdən  keçirəcoyik.  Yuxarıdakı 
sualları  aydınlaşdırmaq  üçün  birinci  istiqamoti  burada  nisbətən  ətraflı  şərh 
etmoliyik. 
4.  Interiorizasiya  vo  eksteriorizasiya  haqqinda.  Əvvəlcə  bir  misal 
göstərək. Uşaqlarda say haqqinda tosəvvürlor песо əmələ gəlir? Onlara on ədəd 
çöp (və yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplərlə saymağı öyrənirlər (çox vaxt 
bu məqsədlə bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cəhotə diqqot edin. Bu zaman 
uşaqlar cisim lərlə - cöplə, eləco də konfct və ya barmaqla əmoliyyat aparır: buna 
görə  do  onlann  çöplo  və  s.  ilo  apardığı  say  oməliyyatları  m a d d i  
( e ş y a v i )   ə m ə l i y y a t l a r d ı r .   Uşaqlar  saymağı  песо 
öyrənirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. Onlann biri belədir. Uşaga tutaq 
ki, anası bir  konfet  göstorib deyir:  -bir. Uşaq tokrar edir.  Ana dcyir:  -  mono bir 
konfet  ver.  Uşaq  stolun  üsründə  olan  konfetlordən  birini  götürüb  anasına  verir. 
Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorə bilorsən-mi? 
Uşaq  barmağını  göstərir  (əgər  o,  çaşırsa  ana  səhvi  islah  edir).  Bu  prosesdə 
konfetdən  də,  çöpdən  də,  başqa  əşyalardan  da  istifado  olunur.  Bu  qayda  ilə 
uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haqqinda təsəvvürlər yaradılır; ilk vaxtlar 
uşaq say əməliyyatını ancaq cisimlərlə - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcz-
tcz  öz  barmaq-lanndan  istifado  edir.  Gah  iki  konfetin  üstünə  üç  konfet  golir, 
gah  yeddi  çöpdon  üç  çöp  götürüb  qardaşına  vcrir...  Bu  əməliyyatlar  davam 
etdikco,  uşaqlarda  tədricon  ədədlor  haqqinda  tosovvürlor  for-malaşmağa 
başlayır  və  günlorin bir  günü o, hcç bir cisimdən  - 
cop-
don,  konfetdən  və  s. 
istifado ctmədon fıkrindo saymağı, üstə gəl-moyi, çıxmağı vo s. öyrənir. 
Bu  о  deməkdir  ki,  uşaqda  artıq  odədlor  haqqinda  təsovvür-lər  əmələ 
gelmişdir, yəni uşaqların cisimlor  (çöp,  konfct və  s.)  vasitosilo icra etdiyi 
say  əmoliyyatları,  psixoloji  dildə  desək,  maddi  əmoliyyatlar  fıkri 
omoliyyatlara çevrilmişdir. 
Psixologiyada  maddi  (əşyavi)  omoliyyatlann  likri  oməliyyatla-га 
çevrilməsinə  interiorizasiya  deyilir.  interiorizasiya  latınca-  interior  sözündən 
əmələ gəlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili» 
46 sözü təsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyətini dəqiq ifadə edir: 
maddi oməliyyatlar (çöplərlə saymaq) xarici, fıkri əməliyyat-lar (fıkrən 
saymaq) daxili əməliyyatlardır, deməli, burada söhbət xarici əməliyyatların 
daxili omoliyyatlara çevrilməsindən gcdir. Interiorizasiya termini do məhz bu 
cəhəti ifadə edir. 
interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo 
b.)  tərəfındən  təklif  olunmuş  vo  miixtolif  materiallar  osasında  öyronilmişdir. 
Hal-hazırda  interiorizasiya  terminindon  miixtolif  psixoloji  coroyanlarda  gcniş 
istifado olunur. 
interiorizasiya  geniş  anlayışdır.  Bizim  tosvir  etdiyimiz  misal  no  qodor 
sado  olsa  da,  onun  mahiyyotini  aydınlaşdırmağa  imkan  verir.  Maddi 
omoliyyatlann  daxili  omoliyyatlara  çevrilmosi  mürəkkəb  prosesdir.  Onun  bir 
çox qanunauyğuııluqları hələ  kifayot qodor öy-ronilməmişdir. Lakin bir cəhət 
aydmdır:  interiorizasiya  prosesindo  nitq  həllcdici  rol  oynayır.  Uşaq  maddi 
omoliyyatlann  icrasi  prosesindo  nitq  vasitosilo  bu  sahodo  bərqərar  olmuş 
ictimai  tocriiboni  monimsoyir:  başqa  adamlar  kimi  fıkirləşməyi,  mühakimə 
yürütmə-yi öyrənir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tədqiqatları göstorir ki, 
fıkri əmoliyyatlar mərhələlorlə aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco əməliyyatın 
motivlori  toşokkül  cdir  (1),  ilk  bələdloşmo  sxe-mi  yaranir  (2),  omoliyyatin 
maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4), 
nəhayət, əməliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır. 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  xarici  omoliyyatlar  daxili  omoliyyatlara 
çevrildikco, əşyavi  foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi 
olan  əşyavi  foaliyyotin  intcriorizasiyasi  no-tkosindo  omolo  golir,  yoni  psixi 
proseslor  mahiyyot  etibarilo  maddi  omoliyyatlann  ideal  plana  kcçməsindon 
başqa  bir  şcy  dcyildir.  Bos,  eksteriorizasiya  no  demokdir?  Eksteriorizasiya 
latinca  -  exterior  sözündən  omolo  gəlmişdir:  monası  xarici,  zahiri  demokdir. 
Burada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mənası vardir. Mosolonin kökü ondan 

 
ibarotdir  ki,  xarici  omoliyyatlar  daxili  omoliyyatlara  vcvrilirlor,  onlar  iso  öz 
növbosində  yenidon  xarici  əməliyyatlarda  tecossüm  etmoyə  başlayırlar.  Bu 
prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15). 
Fikrimizi  yeno  də  yuxarıdakı  misal  osasında  aydınlaşdıraq:  ar-tıq  bizo 
molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal və ya 
mosələ  verək:  fıkri əməliyyatlardan  istifado  cdəcək vo  məsəloni doftorində  həll 
edocokdir. Bu о dcməkdir ki, 

 
Misal: 
 
Uşaq məsoləni həll edir 
 
Şəkil 15. interiorizasiya və eksteriorizasiya 
proseslərinin sxcmi 
 
formalaşmış  fıkri  əməliyyatlar  yenidən  uşağın  təlim  fəaliyyətində  təzahür 
etməyə başlayır, yəni eksteriorizasiya olunur. 
İnsanın  yaradıcılıq  niyyətlərinin  həyata  keçirilməsi  eksteriorizasiya 
prosesləri  üçün  səciyyəvidir.  Eksteriorizasiya  vo  interiorizasiya  prosesləri 
qarşılıqlı  əlaqədədir.  Bunun  da  səbəbi  aydındır:  in-sanın  oşyavi  (xarici) 
foaliyyoti  ilo  daxili  foaliyyoti  qarşılıqlı  voh-dotdodir.  Onlar  bir-birlərini 
qarşılıqlı  surotdo  şərtləndirirlor.  Daxili  foaliyyot  formalaşdıqca,  əşyavi  (xarici) 
foaliyyot  do  yeni  keyfıy-yətlər  kosb  edir.  Əşyavi  fəaliyyətdə  hor  bir  psixi 
prosesin (qavra-yış, diqqət, hafızə, təfəkkür vo s.) öz funksiyası vardir. 
5. Vərdişlər vo bacanqlar haqqinda. Eksteriorizasiya proses-ləri vərdişlər 
vo bacanqlar vasitosilo hoyata keçirilir. 
Hor  bir  foaliyyot  müntozəm  surotdo  icra  edildikco,  onun  torki-bino  daxil 
olan bəzi hərəkətlər qismən avtomatlaşır, yəni şüurun xüsusi nəzarəti olmadan 
icra edilir. Foaliyyot prosesindo qismən avtomatlaşan belə hərəkətlərə vərdişlər 
deyilir. Savadlı adamın  ya-zı  yazması,  oxuması,  yaxud təcrübəli şoferin  maşını 
idarə etməsi, rəssamın cismin həcmini rəng vasitosilo rosmdə vcrməsi və s. vər-
dişlərə misal ola bilər. 
Foaliyyot 
prosesindo 
moqsədin 
hoyata 
kcçirilməsi 
vordişlərin 
səviyyəsindon bilavasitə asılıdır. 
İnsan  yeni  şəraitdə  də  həmişə  özünün  vərdişlərindən  istifado  cdir.  Yeni 
şəraitdo  qarşıya  qoyulmuş  ınəqsədo  müvafiq  olaraq  iş  üsullannın  seçilməsi  vo 
həyata keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdişlərdən istifado olunması bacarıq 
adlanır. 
6.  Foaliyyotin  nəticəsi.  Foaliyyotin  öz  məntiqi  vər:  onun  konkret  nəticəsi 
olmalıdır.  Nəticə  isə  birdən-birə  alınmır.  Burada  psixoloji  baxımdan  maraqlı 
cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  insanlar  foaliyyotin  noticosini  işi  görüb  qurtarandan 
sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişində qiymətlondirirlər. 
Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  onunla  bağlıdır  ki,  insan  foaliyyotin  noticosini 
qabaqcadan  görə  bilir.  Psixologiyada  buna  antisipasi-ya  (latınca  -  anticipo  - 
irəlicədən  görmək  demokdir)  -  deyilir.  Foaliyyot  prosesindo  antisipasiya 
miixtolif  səviyyələrdə  özünü  göstərir:  о,  horəkətlərin  dəqiqliyini  tomin  edir, 
obyektlori  dinamik  şəkildo  qavramaq,  işləri  qabaqcadan  planlaşdırmaq  imkanı 
verir. 
İşin  nəticəsinin  məqsəd  baxımından  qiymətləndirilməsi  iso  foaliyyotin 
səmərəsini  şərtləndirən  ən  başlıca  cəhətdir.  Bu  prosesi  sxematik  şəkildə  belə 
təsvir etmok olar (şəkil 16). 
Bu  zaman  işçi  məqsəddən  çıxış  edib  A  cismini  hazırlama-ğa  başlayır. 
Diqqət cdin. Proses məqsəddən nəticəyə doğru gcdir: —> işarəsi bunu göstərir. 
Golin, məqsədlə nəticə arasındakı əla-qəni düz əlaqə adlandıraq. 
A cismi tədricən hazırlanır: o, əvvəlcə, tutaq ki, a
1
, sonra a
2
, daha sonra a\ 
a
4
, a\ nəhayət, a
6
 vo a
7
 forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün 
hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi əhəmiyyəti vardır: a' səviyyəsində 
həmin  sualı  həll  etmədən  a
2
,  eləcə  do  buna  müvafıq  olaraq  a
3
  vo  ya  a
4
  - 
keyfıyyotlə  hazirlana  bilmoz.  O,  bunun  üçün  no  etmolidir?  A  cisminin 
hazirlanmasinin  hor  bir  mərhələsində  işçi  alınan  nəticəni  ümumi  moqsod 
baxımın-dan  qiymotlonirmolidir.  Bunu  sxematik  şəkildo  belo  ifado  etmok  olar 
(şokil 17). 
Bir  cohoto  diqqot  edin:  noticoni,  tutaq  ki,  a'-in  песо  hazırlan-masim 
moqsod  baxımından  qiymotlondiririk.  Proses  noticodon  məqsədə  doğru  gcdir: 
<— işarəsi do bunu göstərir. 
Belo əlaqəni əks əlaqə adlandırırlar. 
Əks əlaqə nədir? 
Foaliyyotin hor bir morholosindo miioyyon bir notico, bizim 
48 
Misal: 
Uşaq fıkrən 
saymağı 
öyrənir 
Misal: 
Uşaq 
çöplərlə 
sayır 
Interiorizasiya 
Ekstcraorizasiya 

 
Foaliyyotin noticosi 

cismini 
hazirlamaq 
A cisminiy operativ 
suroti vo s. 
A cismin hazırlanması prosesi Şəkil 17. Foaliyyot 
prosesinin iimumi sxcmi. 
 
Fəaliyyətin moqsodi 
Foaliyyotin moqsodi 
Əks olaqo hissi-oyani xarakter daşıyır. Buna goro do o, sensor nozarot yolu 
ilo, yoni hiss üzvlərinin kömoyilo hoyata keçirilir. Mosolən, metaloridən metalm 
rənginə,  müəllim  iso  dərs  zamanı  şagirdlorin  danışıb-danışmamasma  diqqət 
yetirir  vo  onlann  vasitosilo  bütün  prosesə  -  metal  əridən,  tutaq  ki,  temperatur 
rejiminə,  müəllim  intizama  nozarot  edir.  Bu  monada  da  metalın  rənginə, 
ıışaqların  səsinə  və  s.  hissi  oriyentirlər  deyilir.  Metaləridən  və  ya  müəllim  bu 
oriyentirlərin  köməyiilə  yol  verilon  nöqsanları  miioyyon  edib  aradan  qaldınr. 
Qarşıya bir sual çıxır: metaləridon nə üçün əriyən metalın rənginə, müollim isə 
uşaqlann  səsinə  fıkir  verir?  Bu,  foaliyyotin  xüsusiyyətlərindən,  ən  başlıcası  isə 
məqsədindən asılıdır. Metaləridən və  ya  müəllim  hissi oriycntirləri və  müvafıq 
hərəkətləri təsadüfən deyil, işin məqsədinə əsasən miioyyon edir; yoni foaliyyot 
prosesindo horokotlor sistemi nəticə ctibarilə işin məqsədləri ilo idaro və tənzim 
olunur.  Bu  qanunauyğunluq  ümumi  əhəmiyyətə  malikdir  və  bütün  foaliyyot 
sahələrində özünü göstə-rir. 
misalimizda  a
1
,  a
2
  vo  s.  alınır.  Bu  zaman  a
1
  foaliyyotin  moqsodi  ba-xımından 
qiymotlondirilir,  onun  haqqinda  əldə  edilmiş  infonnasiya  a
2
-nin  hazirlanmasi 
prosesindo  nozoro  alinir,  yəni  a
1
  haqqindaki  infonnasiya  a
2
-nin  hazirlanmasi 
üçün  zoruri  olan  şərtə  çevrilir,  a

haqqinda  əldə  edilmiş  infonnasiya  a'-iin 
hazırlanmasında  nozoro  alinir,  beloliklo  do  foaliyyot  davam  edir.  N.  Vinerin 
fikrinco, oks olaqo ovvolki nəticələrin sonrakı vozifolorin ycrino yetirilmosi yo-
lu  ilo  sistemin  idaro  olunmasi  mctodudur.  Onun  fızioloji  osasını  oks 
afferentasiya təşkil cdir (P. K. Anoxin). 
 
 
7. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət 
 
Şəxsiyyət  psixologiya  elmində  əsas  kateqoriyalardan  biri  hesab  olunur. 
Lakin  bununla  belo,  qcyd  etmək  lazımdır  ki,  homin  katcqo-riya  heç  do  xalis 
psixoloji kateqoriya deyildir. Şəxsiyyət bir çox clmlər, xiisuson do bütün ictimai 
clmlər  torofmdon  ayn-ayn  istiqa-mətlərdə  öyrənilir.  Psixologiya  elmini 
şoxsiyyotin psixoloji simasi, onun daxili alominin, psixi həyatının formalaşması 
Foaliyyotin nəticəsi 
 
A cismini 
   
hazırlamaq 
   
 
 
A cisminin operativ 
suroti vo s. 
   
   
 
 
Şokil 16. Fəaliyyət prosesindo işin nəticəsinin 
qiymətləndirilməsi. 

 
prosesinin qa-nunaııyğunluqlan maraqlandırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxa-
rıda  nəzərdən  keçirdiyimiz  belo  bir  fundamental  faktı  əsas  götürür  ki,  psixi 
hadisolor foaliyyot  vo iinsiyyot prosesindo formalaşır. in-kişaf  vo tozahür edir. 
Lakin ö/-(i/lüyiində onlar foaliyyot vo ünsiy-yətə deyil, şəxsiyyətə moxsusdur. 
Şəxsiyyətin psixologiyası mosələləri son dərəcə mürəkkəb xarakter daşıyır. 
Şəxsiyyətin başlıca xassələri hansılardır? Onlar песо formalaşırlar? Şəxsiyyətin 
xassələrinin  obyektiv  əsasını  nə  təşkil  edir?  Bu  suallara  cavab  vcrmək  üçün 
mosələnin həllino metodolo-ji baxımdan düzgün yanaşmaq zoruridir. 
Bir  halda  ki.  biz  şəxsiyyət  anlayışı  ilə  insanı  ictimai  varlıq,  cə-miyyotin 
üzvü kimi sociyyələndiririk, о zaman zənıri surotdo mo- 

 
soləyə  «Comiyyət  və  şəxsiyyot»  problcmi  aspektində  yanaşmalı,  insanın 
cəmiyyətdə həyatını öyrənməliyik. 
K.  Marks  «Feyerbax  haqqındakı  tezislərin»  6-cı  maddəsirıdə  bu  cohoti 
xüsusilo  qcyd  edir.  O,  yazır:  «...İnsanın  mahiyyəti,  аупса  bir  fərdə  xas  olan 
abstrakt  bir  şey  deyildir.  İnsan  mahiyyoti  öz  ger-çokliyində  ictimai 
münasibətlərin məcmusudur». 
İctimai  miinasibotlor  nədir?  Onlann  hansı  növləri  vardır?  ictimai 
münasibətlər şəxsiyyətin psixi simasını песо müəyyən cdir? Bu sualları, qısa da 
olsa, aydınlaşdıraq. 
Sosial  qrupların,  siniflərin  və  millətlərin  iqtisadi,  ictimai-siya-si,  mədoni 
hoyatı  vo  foaliyyoti  prosesindo  onlann  arasında  və  öz  daxilindo  əmələ  gələn 
münasibətlorə  ictimai  münasibətlor  dcyilir.  Ayn-ayrı  adamlar  ictimai 
münasibotlərə bu vo ya digor sosial ümu-milik vo qrupun üzvü kimi daxil olur. 
Fərdlərin  münasibətləri  yal-niz  ilk  baxışda  daha  çox  şəxsi  münasibotlər  kimi 
görünür. Əslində iso onlar bir-birilo iinsiyyoto bu vo ya digor sosial müəyyənliyə 
monsub olan fordlor kimi daxil olurlar. 
İctimai miinasibotlori maddi vo ideoloji miinasibotlor olmaq iizro iki böyük 
qrupa bölürlər. 
Maddi  nemətlər  istchsalı  cəmiyyətin  əsasını  toşkil  edir.  Buna  goro  ictimai 
miinasibotlor  icorisindo,  maddi  miinasibotlor  -  iqtisadi  istehsal  miinasibotlori 
xiisusi  yer  tutur.  Onlar  aparıcı,  miioyyonc-dici  münasibətlordir.  Maddi  ictimai 
miinasibotlorin xarakteri co-miyyotin mohsuldar qiivvolori ilo miioyyon olunur, 
onlar adamla-rın şüuru vo iradəsindən asih deyildir. 
İdeoloji  münasibətloro  siyasi,  hiiquqi,  oxlaqi  vo  b.  miinasibotlor  daxildir. 
Onlar  maddi  ictimai  miinasibotlorin  osasinda  meydana  çıxır.  ideoloji 
miinasibotlorin xarakteri istehsal miinasibotlori ilo miioyyon olunur. 
Maddi  hoyatin  istehsal  üsulu,  iimumiyyotlo,  hoyatm  ictimai-si-yasi  vo 
mənovi  prosesləri  üçün  sort  olur.  İnsanlarm  varlığını  onlann  şüuru  miioyyon 
etmir, oksino, insanlann ictimai varlığı onlann şuurunu miioyyon edir. 
Comiyyot  ictimai  miinasibotlorin  mexaniki  birliyindon  deyil,  vahid 
sistcmindon ibarotdir. 
ictimai  miinasibotlor  şəxsiyyotin  formalaşmasının  obyektiv  əsasım  toşkil 
edir. Şəxsiyyət cəmiyyətin üzvüdür vo onun mohsu-ludur. 
Şoxsiyyot üçün comiyyot sadəcə olaraq xarici miihit deyildir. 
52 
O,  cəmiyyətin  üzvü  kimi,  cəmiyyətdə  bərqərar  olmuş  ictimai  miinasibotlor 
sistemino daxil olur vo bu osasda onun bir şəxsiyyot kimi özünoməxsus xassolori 
fonrıalaşır. 
Şəxsiyyətin psixoloji mosololorinin ictimai münasibətlərlə olaqosi dialektik 
xarakter daşıyır. Həmin əlaqəni vasitosiz, birbaşa törəyən proses kimi izah etmok 
onu  mexaniki  şokildo  başa  düşmok  olardı.  Şəxsiyyotin  psixoloji  xassolorinin 
ictimai münasibotlərlə olaqosi miixtolif amillorlə şortlənir. Hor bir konkret adam 
ictimai miinasibotlori foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo miixtolif sosial qmplann 
(o  ciimlodon  ailonin)  vasitosilo  monimseyir.  Bu  о demokdir  ki,  hor  bir  konkret 
şoxsiyyot  comiyyotin  hoyatına  özünomoxsus  torzdo  daxil  olmuş,  qoşulmuşdur. 
Onun  hoyat  vo  foaliyyotindo  ictimai  miinasibotlorin  miixtolif  növləri  öz 
reallığını  miixtolif  şokildo  tapir.  Golin  misal  göstərək:  görəsən,  fəhlə,  müollim 
vo  ya  alim  istehsal  münasibotlorinə  eyni  şəkildə  daxil  olurlanm?  Şübhosiz  ki, 
yox. 
ictimai  miinasibotlorin  növləri  miixtolif  olsa  da,  onlar  hor  bir  şoxsiyyotin 
hoyatında  eyni  dorocodo  yer  tutmur.  Onlardan  hor  han-si  biri  miioyyon  bir 
adamın  hoyatında  bilavasito  mühüm  rol  oyna-dığı  halda,  başqasının  həyatına 
dolayı  yolla  təsir  göstorir.  ictimai  miinasibotlorin  hor  hansi  bir  növü  miioyyon 
bir adamın hoyatinda üstün yer tutduğu halda, başqasınm hoyatinda kömokçi yer 
tutur.  Adamlardan  biri  ictimai  miinasibotlorin  bu  vo  ya  digor  növiinə  epi-zodik 
şokildo  daxil  olur,  halbuki  başqa  bir  adamın  bütiin  şüurlu  ho-yati  ictimai 
miinasibotlorin homin növü ilo iizvi surotdo bağlı olur. 
ictimai  miinasibotlorin  növlərinin  miixtolif  adamlann  hoyatinda  miixtolif 
yer  tutmasını  no  ilo  izah  etmok  olar?  Bu  adamlann  hansi  sinfo,  milloto,  etnik 
qrupa  monsub  olmasi,  daxil  olduğu  sosial  qrupun,  о  cümlədon  ailosinin  tipi  vo 
quruluşu,  tohsil soviyyosi,  hansi ictimai  vo  siyasi partiyanin iizvii olmasi  vo  s. 
ilo əlaqədardır. Bundan asılı olaraq adamlann foaliyyoti vo iinsiyyoti prosesindo 
özünəməxsus  cohotlor  meydana  çıxır,  onlar  özlorinin  hiiquq  vo  vo-zifolorino 
muvafiq  olaraq  kollektivdə,  ailədə,  başqa  sosial  qruplar-da  yaranan 
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus yer tu-turlar. Bu cohotlor todricon 
onlann horokot vo omollorindo, tolo-batlannda, foaliyyot motivlərində vo başqa 
psixoloji  xassolorindo  tozahiir  edir,  möhkomlonir  vo  onları  şəxsiyyt  kimi 
sociyyolondiron xassəlorə çevrilirlor. 
 
53  8.  Ali  psixi  t'unksi  \  alarm  sistemli 
Yüklə 5,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin