Foaliyyotin şəraiti. Hor bir foaliyyot miioyyon bir obyektiv şəraitdə
hoyata keçirilir. İnsan öz məqsədini şərait baxımından qiy-mətləndirorok, bir
torofdon, foaliyyotin konkret vəzifolərini, digər tərəfdon, üsul və vasitolorini
müəyyen cdir. Belo sadə halları to-sovvür etmək çətin deyil: bir halda divara
böyük mix, başqa halda çox kiçik mix vumlmalıdır; bir halda mıxı tavana, başqa
halda dö-şəməyo vunnaq lazımdır. Belo hallarda moqsodi dork etmək həlo azdır,
hom do şəraiti düzgün qiymətləndirmək vo ona müvafiq olaraq səmərəli üsullar
seçmək zoruridir.
3.
Xarici və daxili foallıq. Xarici fəallıq iş və horəkotlər for-masında
təzahür cdir. İş nədir? Bu suala cavab vermək üçün biz ye-nə do məqsəd
anlayışına müraciət ctməliyik. Foaliyyotin bir ümu-mi moqsodi, bir do konkret
moqsod vo ya vozifolori olur. Foaliyyotin iimumi moqsodini (Tutaq ki, fohlo
yeni layiho iizro miioyyon bir
43 məhsul hazırlamalıdır.) A ilo ifadə edok. О, bu ümumi moqsodi özü üçün
konkretləşdirir, daha doğrusu, A moqsodi əsasında qarşısına miixtolif məqsədlər
qoyur, onlan a', a\ a\ a\ a
s
və sairə kimi ifado edok: a', tutaq ki, detalları yonmağı,
a
2
onlara nişan vurmağı və s. nozərdo tutur. Foaliyyotin sado bir cari vozifəni
həll etməyə yö-nolmiş bu cür nisbotən bitmiş elementi iş adlanır.
Misalı xatırlayaq: A məqsodini hoyata kcçirmək üçün fohlo öz qarşısına 5
nisbəton sado konkret moqsod qoyur. (Ola bilor ki, iimumi moqsod beş yox,
doqquz vo ya daha çox konkret moqsod şoklindo ifado olunsun.) Bu о dcmokdir
ki, fohlo tosvir etdiyimiz foaliyyot çərçivosinde beş iş icra edir. Moqsod - işin
morkozi tor-kib hissosidir. Onun bundan başqa daha iki torkib hissosi - motor
(horoki) vo sensor (hissi) komponentləri vardır. İşin torkib hissolo-ri öz
funksiyalarına göre bir-birindon fərqlonirlər - şəkil 14-do bu-nu aydın görmək
olar.. ,
İşin torkib hissolori foaliyyet prosesindo mahiyyot ctibarilo ho-rokotler kimi
tozahür edirlor. Nəzordən keçirdiyimiz funksiyalar onlann vasitosilo hoyata
kcçirilir.
Hərəkotlər özlərinin trayektoriyasma, icra müddətinə, gücüno, sürətino,
tcmpinə, eləcə do bədənin hansı torəfındon icra olunma-sına görə bir-
birlərindon forqlənirlor. Lakin bununla belo, horokətlori müqayisəli tərzdə
təhlil etsək, onların əsason üç ünsürdən («tutmaq». «yerini dəyişmək» və
«buraxmaq») ibarət olduğunu gö-rərik. İş şəraitindən asılı olaraq bu
ünsürlərdən hor biri özünəməx-sus psixofızioloji xarakteristika kəsb edir.
Mosələn, adamlar stəka-nı bir cür, balıq akvariumunu başqa cür tuturlar vo s.
Golin, indi bir mühüm cəhətə diqqət yctirək. İnsan müxtəlif iş və
hərəkətlori icra cdərkon cisimlərlə əməliyyat aparır: detail yo-nur, xammalın
yerini dəyişir, hazır məhsulu rəngləyir... başqa söz-lə, xarici aləmdəki
cisimlərin fonnasını, vəziyyətini və ya xassəlo-rini dəyişir. Psixologiyada
cisimlorin vəziyyətini və ya xassələri-ni doyişməyə yönəlmiş və horəkətlərə
maddi (əşyavi) iş vo hərə-kotlər deyilir.
Bos, daxili fəallıq nədir? О hansı xüsusiyyətlərlə xarici foallıq-dan
fərqlonir? Bunu aydın tosəvvür etmək üçün foaliyyətdə təkcə idrak
proseslərinin (bax şək. 1) rolıınıı aydınlaşdırmaq kifayətdir. Foaliyyotin
planlaşdınlması, qərar qəbulu, cari informasiyaların iş-lənməsi, nəticənin
yoxlanılması, işin təshihi - bunların hamısı idrak proscslərinin: yoni diqqotin,
qavrayışın, hafızənin, təfəkkürün və s. fəaliyyəti ilə ayrılmaz surotdo bağlıdır;
idrak prosesləri olma-dan foaliyyot mövcud dcyildir və mövcud ola da bilməz.
İşin torkib hissolori
Onlann funksiyaları
Şokil 14. fşin torkib hissolori və funksiyaları.
Problemin belə qoyuluşu böyük elmi-metodoloji əhəmiyyotə malik olan
birməsələni aydınlasdırmaq imkanı verir. Belə ki, insa-nın xarici vo daxili fəallığı
bir-birilə qarşılıqlı surotdo əlaqədardır. Hər hansı bir xarici iş və hərəkət daxili
proseslorlə şərtlənir. Hor bir daxili proses iso nəinki sadoco olaraq xarici iş vo
hərəkətlərdə təzahür edir, hom do onlann tosiri ilo dəyişilir.
Qarşıya prinsipial sual çıxır: daxili proseslor xarici iş vo horo-kotlorin
tosirilo песо dəyişir? Bu no deməkdir? Mosolonin miiasir psixologiya üçün elmi-
metodoloji ohomiyyoti do mohz bu suallann mahiyyəti ilo bağlıdır.
Maddi (əşyavi) iş vo hərəkətlər birincidir, ozolidir. Hamiya yaxşı molum
olan bir faktı xatırlayaq: daşın ağırlığını müəyyənləş-dinrıək üçün onu qaldırmaq
lazımdır. Nə qədər bclə misallar gös-tormək olar? Şeylərin məntiqi belədir.
Ən yeni psixoloji tədqiqatlar göstorir ki, foaliyyot prosesindo maddi (əşyavi)
iş və hərəkətlər təkrar olunduqca möhkəmlənir və yeni psixoloji xüsusiyyətlər
kəsb edirlor. Burada ən azı üç istiqa-mət miioyyon etmok olar: a) maddi iş və
hərokətlor tədricon daxili perseptiv (qavrayış), mnemik (hafızə), fıkri (təfəkkür)
və s. əmə-
45 liyyatlara çcvrilir; b) onlar avtomatlaşır
vo foaliyyot prosesindo vərdişlər kimi
çıxış edirlor; v) maddi iş vo horokotlor
kommunika-tiv (inkilisco kommuncate -
məlumat vermək, xobər çatdınnaq de-
mokdir) ohomiyyot kosb edir, ifadoli
horokotloro - mimika, panto-mimika,
jestlər vo s.-yə çevrilirlər.
Biz bunlardan hor birini ayrı-aynlıqda nəzərdən keçirəcoyik. Yuxarıdakı
sualları aydınlaşdırmaq üçün birinci istiqamoti burada nisbətən ətraflı şərh
etmoliyik.
4. Interiorizasiya vo eksteriorizasiya haqqinda. Əvvəlcə bir misal
göstərək. Uşaqlarda say haqqinda tosəvvürlor песо əmələ gəlir? Onlara on ədəd
çöp (və yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplərlə saymağı öyrənirlər (çox vaxt
bu məqsədlə bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cəhotə diqqot edin. Bu zaman
uşaqlar cisim lərlə - cöplə, eləco də konfct və ya barmaqla əmoliyyat aparır: buna
görə do onlann çöplo və s. ilo apardığı say oməliyyatları m a d d i
( e ş y a v i ) ə m ə l i y y a t l a r d ı r . Uşaqlar saymağı песо
öyrənirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. Onlann biri belədir. Uşaga tutaq
ki, anası bir konfet göstorib deyir: -bir. Uşaq tokrar edir. Ana dcyir: - mono bir
konfet ver. Uşaq stolun üsründə olan konfetlordən birini götürüb anasına verir.
Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorə bilorsən-mi?
Uşaq barmağını göstərir (əgər o, çaşırsa ana səhvi islah edir). Bu prosesdə
konfetdən də, çöpdən də, başqa əşyalardan da istifado olunur. Bu qayda ilə
uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haqqinda təsəvvürlər yaradılır; ilk vaxtlar
uşaq say əməliyyatını ancaq cisimlərlə - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcz-
tcz öz barmaq-lanndan istifado edir. Gah iki konfetin üstünə üç konfet golir,
gah yeddi çöpdon üç çöp götürüb qardaşına vcrir... Bu əməliyyatlar davam
etdikco, uşaqlarda tədricon ədədlor haqqinda tosovvürlor for-malaşmağa
başlayır və günlorin bir günü o, hcç bir cisimdən -
cop-
don, konfetdən və s.
istifado ctmədon fıkrindo saymağı, üstə gəl-moyi, çıxmağı vo s. öyrənir.
Bu о deməkdir ki, uşaqda artıq odədlor haqqinda təsovvür-lər əmələ
gelmişdir, yəni uşaqların cisimlor (çöp, konfct və s.) vasitosilo icra etdiyi
say əmoliyyatları, psixoloji dildə desək, maddi əmoliyyatlar fıkri
omoliyyatlara çevrilmişdir.
Psixologiyada maddi (əşyavi) omoliyyatlann likri oməliyyatla-га
çevrilməsinə interiorizasiya deyilir. interiorizasiya latınca- interior sözündən
əmələ gəlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili»
46 sözü təsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyətini dəqiq ifadə edir:
maddi oməliyyatlar (çöplərlə saymaq) xarici, fıkri əməliyyat-lar (fıkrən
saymaq) daxili əməliyyatlardır, deməli, burada söhbət xarici əməliyyatların
daxili omoliyyatlara çevrilməsindən gcdir. Interiorizasiya termini do məhz bu
cəhəti ifadə edir.
interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo
b.) tərəfındən təklif olunmuş vo miixtolif materiallar osasında öyronilmişdir.
Hal-hazırda interiorizasiya terminindon miixtolif psixoloji coroyanlarda gcniş
istifado olunur.
interiorizasiya geniş anlayışdır. Bizim tosvir etdiyimiz misal no qodor
sado olsa da, onun mahiyyotini aydınlaşdırmağa imkan verir. Maddi
omoliyyatlann daxili omoliyyatlara çevrilmosi mürəkkəb prosesdir. Onun bir
çox qanunauyğuııluqları hələ kifayot qodor öy-ronilməmişdir. Lakin bir cəhət
aydmdır: interiorizasiya prosesindo nitq həllcdici rol oynayır. Uşaq maddi
omoliyyatlann icrasi prosesindo nitq vasitosilo bu sahodo bərqərar olmuş
ictimai tocriiboni monimsoyir: başqa adamlar kimi fıkirləşməyi, mühakimə
yürütmə-yi öyrənir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tədqiqatları göstorir ki,
fıkri əmoliyyatlar mərhələlorlə aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco əməliyyatın
motivlori toşokkül cdir (1), ilk bələdloşmo sxe-mi yaranir (2), omoliyyatin
maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4),
nəhayət, əməliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara
çevrildikco, əşyavi foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi
olan əşyavi foaliyyotin intcriorizasiyasi no-tkosindo omolo golir, yoni psixi
proseslor mahiyyot etibarilo maddi omoliyyatlann ideal plana kcçməsindon
başqa bir şcy dcyildir. Bos, eksteriorizasiya no demokdir? Eksteriorizasiya
latinca - exterior sözündən omolo gəlmişdir: monası xarici, zahiri demokdir.
Burada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mənası vardir. Mosolonin kökü ondan
ibarotdir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara vcvrilirlor, onlar iso öz
növbosində yenidon xarici əməliyyatlarda tecossüm etmoyə başlayırlar. Bu
prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15).
Fikrimizi yeno də yuxarıdakı misal osasında aydınlaşdıraq: ar-tıq bizo
molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal və ya
mosələ verək: fıkri əməliyyatlardan istifado cdəcək vo məsəloni doftorində həll
edocokdir. Bu о dcməkdir ki,
Misal:
Uşaq məsoləni həll edir
Şəkil 15. interiorizasiya və eksteriorizasiya
proseslərinin sxcmi
formalaşmış fıkri əməliyyatlar yenidən uşağın təlim fəaliyyətində təzahür
etməyə başlayır, yəni eksteriorizasiya olunur.
İnsanın yaradıcılıq niyyətlərinin həyata keçirilməsi eksteriorizasiya
prosesləri üçün səciyyəvidir. Eksteriorizasiya vo interiorizasiya prosesləri
qarşılıqlı əlaqədədir. Bunun da səbəbi aydındır: in-sanın oşyavi (xarici)
foaliyyoti ilo daxili foaliyyoti qarşılıqlı voh-dotdodir. Onlar bir-birlərini
qarşılıqlı surotdo şərtləndirirlor. Daxili foaliyyot formalaşdıqca, əşyavi (xarici)
foaliyyot do yeni keyfıy-yətlər kosb edir. Əşyavi fəaliyyətdə hor bir psixi
prosesin (qavra-yış, diqqət, hafızə, təfəkkür vo s.) öz funksiyası vardir.
5. Vərdişlər vo bacanqlar haqqinda. Eksteriorizasiya proses-ləri vərdişlər
vo bacanqlar vasitosilo hoyata keçirilir.
Hor bir foaliyyot müntozəm surotdo icra edildikco, onun torki-bino daxil
olan bəzi hərəkətlər qismən avtomatlaşır, yəni şüurun xüsusi nəzarəti olmadan
icra edilir. Foaliyyot prosesindo qismən avtomatlaşan belə hərəkətlərə vərdişlər
deyilir. Savadlı adamın ya-zı yazması, oxuması, yaxud təcrübəli şoferin maşını
idarə etməsi, rəssamın cismin həcmini rəng vasitosilo rosmdə vcrməsi və s. vər-
dişlərə misal ola bilər.
Foaliyyot
prosesindo
moqsədin
hoyata
kcçirilməsi
vordişlərin
səviyyəsindon bilavasitə asılıdır.
İnsan yeni şəraitdə də həmişə özünün vərdişlərindən istifado cdir. Yeni
şəraitdo qarşıya qoyulmuş ınəqsədo müvafiq olaraq iş üsullannın seçilməsi vo
həyata keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdişlərdən istifado olunması bacarıq
adlanır.
6. Foaliyyotin nəticəsi. Foaliyyotin öz məntiqi vər: onun konkret nəticəsi
olmalıdır. Nəticə isə birdən-birə alınmır. Burada psixoloji baxımdan maraqlı
cəhət ondan ibarətdir ki, insanlar foaliyyotin noticosini işi görüb qurtarandan
sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişində qiymətlondirirlər.
Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, insan foaliyyotin noticosini
qabaqcadan görə bilir. Psixologiyada buna antisipasi-ya (latınca - anticipo -
irəlicədən görmək demokdir) - deyilir. Foaliyyot prosesindo antisipasiya
miixtolif səviyyələrdə özünü göstərir: о, horəkətlərin dəqiqliyini tomin edir,
obyektlori dinamik şəkildo qavramaq, işləri qabaqcadan planlaşdırmaq imkanı
verir.
İşin nəticəsinin məqsəd baxımından qiymətləndirilməsi iso foaliyyotin
səmərəsini şərtləndirən ən başlıca cəhətdir. Bu prosesi sxematik şəkildə belə
təsvir etmok olar (şəkil 16).
Bu zaman işçi məqsəddən çıxış edib A cismini hazırlama-ğa başlayır.
Diqqət cdin. Proses məqsəddən nəticəyə doğru gcdir: —> işarəsi bunu göstərir.
Golin, məqsədlə nəticə arasındakı əla-qəni düz əlaqə adlandıraq.
A cismi tədricən hazırlanır: o, əvvəlcə, tutaq ki, a
1
, sonra a
2
, daha sonra a\
a
4
, a\ nəhayət, a
6
vo a
7
forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün
hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi əhəmiyyəti vardır: a' səviyyəsində
həmin sualı həll etmədən a
2
, eləcə do buna müvafıq olaraq a
3
vo ya a
4
-
keyfıyyotlə hazirlana bilmoz. O, bunun üçün no etmolidir? A cisminin
hazirlanmasinin hor bir mərhələsində işçi alınan nəticəni ümumi moqsod
baxımın-dan qiymotlonirmolidir. Bunu sxematik şəkildo belo ifado etmok olar
(şokil 17).
Bir cohoto diqqot edin: noticoni, tutaq ki, a'-in песо hazırlan-masim
moqsod baxımından qiymotlondiririk. Proses noticodon məqsədə doğru gcdir:
<— işarəsi do bunu göstərir.
Belo əlaqəni əks əlaqə adlandırırlar.
Əks əlaqə nədir?
Foaliyyotin hor bir morholosindo miioyyon bir notico, bizim
48
Misal:
Uşaq fıkrən
saymağı
öyrənir
Misal:
Uşaq
çöplərlə
sayır
Interiorizasiya
Ekstcraorizasiya
Foaliyyotin noticosi
A
cismini
hazirlamaq
A cisminiy operativ
suroti vo s.
A cismin hazırlanması prosesi Şəkil 17. Foaliyyot
prosesinin iimumi sxcmi.
Fəaliyyətin moqsodi
Foaliyyotin moqsodi
Əks olaqo hissi-oyani xarakter daşıyır. Buna goro do o, sensor nozarot yolu
ilo, yoni hiss üzvlərinin kömoyilo hoyata keçirilir. Mosolən, metaloridən metalm
rənginə, müəllim iso dərs zamanı şagirdlorin danışıb-danışmamasma diqqət
yetirir vo onlann vasitosilo bütün prosesə - metal əridən, tutaq ki, temperatur
rejiminə, müəllim intizama nozarot edir. Bu monada da metalın rənginə,
ıışaqların səsinə və s. hissi oriyentirlər deyilir. Metaləridən və ya müəllim bu
oriyentirlərin köməyiilə yol verilon nöqsanları miioyyon edib aradan qaldınr.
Qarşıya bir sual çıxır: metaləridon nə üçün əriyən metalın rənginə, müollim isə
uşaqlann səsinə fıkir verir? Bu, foaliyyotin xüsusiyyətlərindən, ən başlıcası isə
məqsədindən asılıdır. Metaləridən və ya müəllim hissi oriycntirləri və müvafıq
hərəkətləri təsadüfən deyil, işin məqsədinə əsasən miioyyon edir; yoni foaliyyot
prosesindo horokotlor sistemi nəticə ctibarilə işin məqsədləri ilo idaro və tənzim
olunur. Bu qanunauyğunluq ümumi əhəmiyyətə malikdir və bütün foaliyyot
sahələrində özünü göstə-rir.
misalimizda a
1
, a
2
vo s. alınır. Bu zaman a
1
foaliyyotin moqsodi ba-xımından
qiymotlondirilir, onun haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a
2
-nin hazirlanmasi
prosesindo nozoro alinir, yəni a
1
haqqindaki infonnasiya a
2
-nin hazirlanmasi
üçün zoruri olan şərtə çevrilir, a
2
haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a'-iin
hazırlanmasında nozoro alinir, beloliklo do foaliyyot davam edir. N. Vinerin
fikrinco, oks olaqo ovvolki nəticələrin sonrakı vozifolorin ycrino yetirilmosi yo-
lu ilo sistemin idaro olunmasi mctodudur. Onun fızioloji osasını oks
afferentasiya təşkil cdir (P. K. Anoxin).
7. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət
Şəxsiyyət psixologiya elmində əsas kateqoriyalardan biri hesab olunur.
Lakin bununla belo, qcyd etmək lazımdır ki, homin katcqo-riya heç do xalis
psixoloji kateqoriya deyildir. Şəxsiyyət bir çox clmlər, xiisuson do bütün ictimai
clmlər torofmdon ayn-ayn istiqa-mətlərdə öyrənilir. Psixologiya elmini
şoxsiyyotin psixoloji simasi, onun daxili alominin, psixi həyatının formalaşması
Foaliyyotin nəticəsi
A cismini
hazırlamaq
A cisminin operativ
suroti vo s.
Şokil 16. Fəaliyyət prosesindo işin nəticəsinin
qiymətləndirilməsi.
prosesinin qa-nunaııyğunluqlan maraqlandırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxa-
rıda nəzərdən keçirdiyimiz belo bir fundamental faktı əsas götürür ki, psixi
hadisolor foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo formalaşır. in-kişaf vo tozahür edir.
Lakin ö/-(i/lüyiində onlar foaliyyot vo ünsiy-yətə deyil, şəxsiyyətə moxsusdur.
Şəxsiyyətin psixologiyası mosələləri son dərəcə mürəkkəb xarakter daşıyır.
Şəxsiyyətin başlıca xassələri hansılardır? Onlar песо formalaşırlar? Şəxsiyyətin
xassələrinin obyektiv əsasını nə təşkil edir? Bu suallara cavab vcrmək üçün
mosələnin həllino metodolo-ji baxımdan düzgün yanaşmaq zoruridir.
Bir halda ki. biz şəxsiyyət anlayışı ilə insanı ictimai varlıq, cə-miyyotin
üzvü kimi sociyyələndiririk, о zaman zənıri surotdo mo-
soləyə «Comiyyət və şəxsiyyot» problcmi aspektində yanaşmalı, insanın
cəmiyyətdə həyatını öyrənməliyik.
K. Marks «Feyerbax haqqındakı tezislərin» 6-cı maddəsirıdə bu cohoti
xüsusilo qcyd edir. O, yazır: «...İnsanın mahiyyəti, аупса bir fərdə xas olan
abstrakt bir şey deyildir. İnsan mahiyyoti öz ger-çokliyində ictimai
münasibətlərin məcmusudur».
İctimai miinasibotlor nədir? Onlann hansı növləri vardır? ictimai
münasibətlər şəxsiyyətin psixi simasını песо müəyyən cdir? Bu sualları, qısa da
olsa, aydınlaşdıraq.
Sosial qrupların, siniflərin və millətlərin iqtisadi, ictimai-siya-si, mədoni
hoyatı vo foaliyyoti prosesindo onlann arasında və öz daxilindo əmələ gələn
münasibətlorə ictimai münasibətlor dcyilir. Ayn-ayrı adamlar ictimai
münasibotlərə bu vo ya digor sosial ümu-milik vo qrupun üzvü kimi daxil olur.
Fərdlərin münasibətləri yal-niz ilk baxışda daha çox şəxsi münasibotlər kimi
görünür. Əslində iso onlar bir-birilo iinsiyyoto bu vo ya digor sosial müəyyənliyə
monsub olan fordlor kimi daxil olurlar.
İctimai miinasibotlori maddi vo ideoloji miinasibotlor olmaq iizro iki böyük
qrupa bölürlər.
Maddi nemətlər istchsalı cəmiyyətin əsasını toşkil edir. Buna goro ictimai
miinasibotlor icorisindo, maddi miinasibotlor - iqtisadi istehsal miinasibotlori
xiisusi yer tutur. Onlar aparıcı, miioyyonc-dici münasibətlordir. Maddi ictimai
miinasibotlorin xarakteri co-miyyotin mohsuldar qiivvolori ilo miioyyon olunur,
onlar adamla-rın şüuru vo iradəsindən asih deyildir.
İdeoloji münasibətloro siyasi, hiiquqi, oxlaqi vo b. miinasibotlor daxildir.
Onlar maddi ictimai miinasibotlorin osasinda meydana çıxır. ideoloji
miinasibotlorin xarakteri istehsal miinasibotlori ilo miioyyon olunur.
Maddi hoyatin istehsal üsulu, iimumiyyotlo, hoyatm ictimai-si-yasi vo
mənovi prosesləri üçün sort olur. İnsanlarm varlığını onlann şüuru miioyyon
etmir, oksino, insanlann ictimai varlığı onlann şuurunu miioyyon edir.
Comiyyot ictimai miinasibotlorin mexaniki birliyindon deyil, vahid
sistcmindon ibarotdir.
ictimai miinasibotlor şəxsiyyotin formalaşmasının obyektiv əsasım toşkil
edir. Şəxsiyyət cəmiyyətin üzvüdür vo onun mohsu-ludur.
Şoxsiyyot üçün comiyyot sadəcə olaraq xarici miihit deyildir.
52
O, cəmiyyətin üzvü kimi, cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai miinasibotlor
sistemino daxil olur vo bu osasda onun bir şəxsiyyot kimi özünoməxsus xassolori
fonrıalaşır.
Şəxsiyyətin psixoloji mosololorinin ictimai münasibətlərlə olaqosi dialektik
xarakter daşıyır. Həmin əlaqəni vasitosiz, birbaşa törəyən proses kimi izah etmok
onu mexaniki şokildo başa düşmok olardı. Şəxsiyyotin psixoloji xassolorinin
ictimai münasibotlərlə olaqosi miixtolif amillorlə şortlənir. Hor bir konkret adam
ictimai miinasibotlori foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo miixtolif sosial qmplann
(o ciimlodon ailonin) vasitosilo monimseyir. Bu о demokdir ki, hor bir konkret
şoxsiyyot comiyyotin hoyatına özünomoxsus torzdo daxil olmuş, qoşulmuşdur.
Onun hoyat vo foaliyyotindo ictimai miinasibotlorin miixtolif növləri öz
reallığını miixtolif şokildo tapir. Golin misal göstərək: görəsən, fəhlə, müollim
vo ya alim istehsal münasibotlorinə eyni şəkildə daxil olurlanm? Şübhosiz ki,
yox.
ictimai miinasibotlorin növləri miixtolif olsa da, onlar hor bir şoxsiyyotin
hoyatında eyni dorocodo yer tutmur. Onlardan hor han-si biri miioyyon bir
adamın hoyatında bilavasito mühüm rol oyna-dığı halda, başqasının həyatına
dolayı yolla təsir göstorir. ictimai miinasibotlorin hor hansi bir növü miioyyon
bir adamın hoyatinda üstün yer tutduğu halda, başqasınm hoyatinda kömokçi yer
tutur. Adamlardan biri ictimai miinasibotlorin bu vo ya digor növiinə epi-zodik
şokildo daxil olur, halbuki başqa bir adamın bütiin şüurlu ho-yati ictimai
miinasibotlorin homin növü ilo iizvi surotdo bağlı olur.
ictimai miinasibotlorin növlərinin miixtolif adamlann hoyatinda miixtolif
yer tutmasını no ilo izah etmok olar? Bu adamlann hansi sinfo, milloto, etnik
qrupa monsub olmasi, daxil olduğu sosial qrupun, о cümlədon ailosinin tipi vo
quruluşu, tohsil soviyyosi, hansi ictimai vo siyasi partiyanin iizvii olmasi vo s.
ilo əlaqədardır. Bundan asılı olaraq adamlann foaliyyoti vo iinsiyyoti prosesindo
özünəməxsus cohotlor meydana çıxır, onlar özlorinin hiiquq vo vo-zifolorino
muvafiq olaraq kollektivdə, ailədə, başqa sosial qruplar-da yaranan
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus yer tu-turlar. Bu cohotlor todricon
onlann horokot vo omollorindo, tolo-batlannda, foaliyyot motivlərində vo başqa
psixoloji xassolorindo tozahiir edir, möhkomlonir vo onları şəxsiyyt kimi
sociyyolondiron xassəlorə çevrilirlor.
53 8. Ali psixi t'unksi \ alarm sistemli
Dostları ilə paylaş: |