Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

Şokil 3.b. İnsanın sinir sistemi. 1. 
Baş beyin. 2. Onurğa beyin. 3. 
Mühiti sinir sistcmi. 
inkişafı ilə yanaşı olaraq heyvanlar-da hiss üzvləri də inkişaf edir və təkmilləşir. 
Sinir sisteminin və re-septorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da 
mürək-kəbloşir. Heyvanlarda yeni psixi funksiyalar meydana gəlir və tə-kamülün 
nisbotən  aşağı  mərhələsində  özünü  göstəron  psixi  funksiyalar  (duyğular, 
qavrayış, hafızə və s.) təkmilləşir. Sinir sistemi no qədər mürəkkəbdirsə, psixika 
da bir о qədər təkmilləşmiş olur. 
 
Baş  beynin  inkişafı  onurğalı-ların 
təkamülünde  xüsusi  əhəmiy-yət  kosb  edir 
(bax: şəkil 4 və 5). 
Baş  beyində  müxtəlif  funksi-yaları 
yerinə  yetirən  lokallaşdınl-mış  müoyyon 
sahələrdo yer tutan morkəzlor yaranır., 
Bu morkəzlər xüsusi sinir tö-rəmoləri - 
assosiasiya  zonaları  vasitəsilə  qarşılıqlı 
əlaqoyə  girir,  Heyvan  nə  qodor  yüksok 
inkişaf  etmiş  olursa,  həmin  zonalar  bir  о 
qodor  tokmilləşmiş  olur.  Mərkozi  sinir 
sisteminə 
malik 
heyvanlar^ 
mühitin 
tosirlorini  daha  adekvat  surətdə  əks 
etdirirlor.  Yüksək  su-rotdo  toşəkkül  etmiş 
heyvanlarda sinir  fəaliyyotinin əsas  fondunu 
şərti reflekslərin məcmusyu toşkil edir. 
Beloliklə,  aydın  olur  ki,  psixi  funksiyalar  heyvanın  yaşayış  şə-raitindən  vo 
sinir sisteminin xüsu-siyyətlərindən asılı olaraq inkişaf cdir. Bos, bu xüsusiyyətlor 
onla-rın davranışında песо əks olunr? 
Torvari  sinir  sisteminə  malik  olan 
heyvanlar  mühitin  tosirlorinə  əsasən 
tropizmlər 
formasında 
ге-aksiya 
göstərirlor. 
Düyünlü 
sınir 
sistemi 
səviyyəsindo heyvanlann 
davramşında tropizmlor müşahidə olunsa da, əsas yeri instınktıv davranış forması 
vo  ya  instinktlər  tutur.  Onların  davranışında  vər-dişlor  do  özünəməxsus  rol 
oynamağa  başlayır.  Borulu  sinir  sistemi  səviyyəsindo  iso  qeyd  olunan  davranış 
formalan ilə yanaşı intellek-tual davranışa rast golirik. 
Tropizmlor nodir? Onlar песо tozahür edirlor? 
T  г  о  p  i  z  m  (yunanca  tropos  -  dönmək,  istiqamət  demək-dir)  termini  ilk 
dəfə bitkilərin günəşə doğru horokotlorini təsvir et- 

 
Şimpanze 
Böyük bcyin 
Şokil  4.  Baş  bcyin  böyük  ya-
rımküroləri  mərkəzi  sinir  sisteminin  ən 
mürokkob  və  ali  şöbosıdir.  O,  məməli 
heyvanlarda çox inkişaf etmiş, insanda isə 
on  yüksək  səviy-yəyə  çatmışdır.  Böyük 
yarımküro-lorin  orta  həcmi  insanabonzər 
mey-munlarda  600  sm'  oldugu  halda.  in-
sanda 1400 sm'-dir. 
Böyük bcyin 
İnsan 
mək  məqsodilə  işlədilmişdir.  (Azərbaycan  dilində  «günəbaxan»  sözü  bu 
cəhətdən maraqlıdır.) Fransız psixologiyasında tropizm tcrmininin sinonimi kimi 
«taksis»  (yunanca  taxis  -  qayda,  uyğun-laşma  deməkdir)  terminindən  istifadə 
olunur.  Bizim  ədəbiyyatda  bitkilərin  müvafiq  reaksiyaları  daha  çox  tropizm, 
heyvanlann reak-siyaları isə taksis sözlərilə ifädə olunur. Bəzən həmin sözlərdon 
si-nonim sözlər kimi do istifadə olunur. 
Tropizm  və  ya  taksisin  iki  mərhələsini  fərqləndirirlor,  birinci  mərhələdə 
canlı  orqanizm  müvaflq  qıcıq  (işıq,  kimyəvi,  mexaniki  və  s.)  istiqamətino 
yönəlir,  ikinci  mərhəlodə  həmin  istiqamotdə  yerini  doyişir.  Ali  hcyvanlarda 
hafızənin  inkişafı  zomininde  mne-motaksis  (yunanca  mnemotaxis  -  yadda 
saxlamaq  deməkdir)  müşa-hidə  olunur:  heyvan  müəyyən  ərazidə  davranış  üçün 
mühüm olan oriyentirləri yadında saxlayır. Hcyvanın inkişaf səviyyosindən ası-lı 
olaraq tropizm və ya taksis müxtəlif formalarda özünü göstərir. 
I n s t i n к 11 о r (latınca - instinktus - oyanma demokdir) genetik cəhətdən 
tropizmlərlə  bağlı  olsa  da,  mahiyyət  etibarilə  yeni  davranış  forması  kimi 
mcydana  çıxır.  İnstinkt  termini  müxtəlif  vaxtlarda  müxtəlif  mozmun  ifadə 
etmişdir.  Bir  sıra  hallarda  şüurun  əksini  təşkil  edən  halları,  bəzən  insanın 
«düşünülməmiş», «impul- 
 
Pişik 
Böyük bcyin 
 
Şokil 5. Ltmbrional morhələlərdo bcynin inkişafı. 

 
 
siv»  horəkətlərini,  insan psixikasında  «heyvani cəhətləri»,  bəzən isə  mürəkkəb 
şərtsiz  reflcksləri  ifado  etmək  üçün  instinkt  terminin-dən  istifadə  olunmuşdur. 
Müasir  psixologiyada  terminin  monası  doqiqləşmişdir;  o,  elmi  tcrmin  kimi 
«gcnetik  cohətdən  təsbit  olun-muş»,  «irsən  möhkomlonmiş»,  «anadangəlmə 
davranış» mənasını ifado edir. 
İnstinktiv  davranış  forması  zəncirvari  xarakter  daşıyır:  o,  hər  hansı  bir 
qıcığın  (iy,  sos,  duruş,  dəri  reaksiyaları,  rong  və  s.)  təsiri  ilə  əmələ  golir  və 
ardıcıl  surətdə  davam  edir.  Müxtəlif  hallarda  hö-rümçoyin  tor  toxumasını,  bal 
ansının  şan  qayırmasını  müşahidə  et-səniz,  bunu  asanlıqla  müəyyon  edo 
bilərsiniz.  İlk  baxışdan  bu  hə-rəkotlər  məqsodouyğun  horokotlərə  bənzoyir, 
əslində isə belə dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahədən səciyyəvidir: - ogor bal 
üçüıı  nəzərdə  tutulmuş  şanmın  arxa  tərəfıni  kəssək,  arı  yararsız  şana  mü-vafıq 
miqdarda  bal  doldurur  vo  balın  о  biri  tərəfdon  axmasına  bax-mayaraq  şanın 
üzünü mumla suvayır. 
Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirə bodbəxlik üz vennişdi: xəs- 
 

 
təlikdən sonra tükləri tökülmüşdü. Onunla bir qəfosdə qalan digər vəhşilər keçəl 
şirə məhəl qoymayır və tcz-tcz ona hücum cdirdilər. Psixoloqlar Nero üçün süni 
yal  düzəltməyi təklif  ctmişlər. Şir  tək-lifın onun  xcyrinə  olduğunu  hiss  edibmiş 
kimi parikin geydirilmə-sinə mane olmamışdır. Pariki geydirəndən sonra şirlərin 
Neroya qarşı reaksiyası о dəqiqə dəyişmişdir. 
Bu  cəhotdən  aşağıdakı  misal  da  maraqlıdır:  qanşqada  feromon  adlı  ifrazat 
hasil  edən  vəzilər  vardır.  Başqa  qanşqalar  bu  feromon-ların  kimyəvi  tosirini 
duyur.  Tozə  ölmüş  qanşqa  müəyyən  feromon  ifraz  edir.  Onda  bir-iki  gündən 
sonra  çürüntü iyi omələ  gəlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü  yuvadan 
bayıra  çıxarır.  Bu  instinktiv  davranışdır.  Qanşqaların  ölü  qanşqanı  düşünmədən 
yuvadan kənara atdıqlarını sübut etməkdən ötrü bclə bir təcrübə apar-mışlar: ölü 
qanşqada  hasil  olan  çürümə  mohsulunu  diri  qarışqanın  üstünü  çəkirlər.  Başqa 
qanşqalar  iyin  tosiri  nəticosindo  diri  qarış-qanı,  onun  müqavimət  göstərmosino 
baxmayaraq,  ölü  qarışqa  kimi  yuvadan  bayıra  atırlar.  Diri  qarışqa  yuvadan 
uzaqda  qalmayır  və  ye-nidon  öz  yuvasına  qayıdır.  Lakin  üzərino  sürtülmüş 
çürüntü məh-sulunun tosiri onu yenidən ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar 
edir.  Diri  «meyitin»  yuvadan  uzağa  daşınması  şoklində  olan  belə  instinktiv 
hərəkət təcrübəni aparan şəxs torofındon qarışqanın üzə-rinə çəkilmiş məhlul öz 
təsirini itirənə qədər davam edir. 
Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tə-sadüf olunur. 
İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xarakter daşıyır. Məsələn, yaşlı 
ali  meymunlarda  instinktiv  davranış  ibtidai  heyvanlann  instinktindon  osaslı 
surotdə  forqlənir.  Ali  mcy-munlarda  (xüsusən  şinpanzedə)  anadangolmə 
davranış  forması  olan  yuva  tikmək  instinkti  mövcuddur.  Tobii  şəraitdə  onlar 
budaq-larda yuva qururlar. Müşahidələr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları 
onların  materialı  seçərkən  praktik  təhlildən  istifadə  et-molərinə,  yəni  onları 
yararhlığına  göro  ayırmalanna  səbəb  olur.  Todqiqatın  gedişi  prosesində 
meymunlann  quruculuq  «fəaliyyəti»  gəmiricilərin  (siçovulun)  yuva  qurması  ilə 
müqayiso  edilmişdir.  Müxtəlif  bərkliyə  malik  olan  matcrialdan,  məsələn,  ağac 
budağın-dan və kağızdan həm şimpanze, həm də siçovul eyni tipli yuva qururlar: 
yuvanın  əsasını  nisbətən  bərk  materialdan,  iç  səthini  isə  daha  yumşaq 
materialdan  düzəldirlər.  Əgər  şimpanzcyə  və  siçovula  yalnız  yumşaq  material 
versək,  onlar  homin  matcrialdan  yuva  qur-mağa  başlayırlar.  Əgər  heyvanlar 
əvvəlco toqdim olunmuş matcri- 
26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bərk material ver-sək, 
dərhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyətcə fərqli olduğu aşkara çıxar. 
Şimpanze daha bərk materialı alan kimi, dərhal yuva-nı yenidən qurmağa 
başlayır. Əlinin bir hərəkəti ilo o, yumşaq materialdan düzəltdiyi yuvanı kənara 
itəloyir, bərk materialı götürür və ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır. 
O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadə cdir, onu yuvasının 
içərisinə» döşəyir. Bu cür şəraitdə siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın 
üzərinə qoyaraq tikintini davam ctdirirlər. Beləliklə, siçovullar-dan fərqli 
olaraq meymunlar, hətta instinktiv surətdə hərəkət edən-də belə, xarici şəraiti 
nəzorə alırlar. 
İnstinktiv  davranış  anadangkəlmədir.  Bu  onun  başlıca  xüsusiy-yətidir. 
Müvafıq  qıcıq  təsir  göstərən  kimi  instinktiv  davranış  da  bir  növ  öz-özünə 
yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilə meymunlar üzərində aparılan 
müşahidəlor  göstordi  ki,  nisbətən  mürəkkob  instinktiv  davranış  tormaları  öz-
özünə  əmələ  gəlmir.  Onlar  əsasən  sürü  şəraitindo  formalaşır.  Məsələn, 
müəyyən  edil-mişdir  ki,  sürüdən  təcrid  cdilmiş  meymun  balalarında  seksual 
dav-ranış  müşahidə  olunmur.  Tocrübə  aşağıdakı  kimi  apanlmışdır:  üzə-rində 
təcrübə aparılan cavan mcymunlardan hər biri ayrıca qəfəsə salınmışdır. Onlar 
bir-birini  görsə  və  eşitsə  də,  bir-biri  ilə  fıziki  ün-siyyətə  girmək  imkanından 
mohrum  idilər,  başqa  sözlə,  seksual  oyunların  baş  vermosi  imkanı  aradan 
qaldırılmışdı.  Müəyyən  vaxt  keçdikdən  sonra  tədqiqatçılar  homin 
mcymunlardan nəsil almaq məqsədilə onları bir ycrə buraxanda molum oldu ki, 
seksual davra-nışm formalaşması bilavasitə qrup effckti ilə şərtlonir. 
Başqa tədqiqatlar da bu nəticəni sübut edir. Q. F. Xarlou təzə doğulmuş 
Masasas  rhesus  növlü  meymunlan  analanndan  ayınb  on-ları  fərdi  qəfəslərdo 
saxladı. Qofəslərə yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hər 
ikisinin  «bədəni»  tor-tor  məftildən  hazırlanmışdı.  Lakin  birincidən  fərqli 
olaraq  ikincinin  üstünə  tüklü  parça  çəkilmişdi.  Birinci  ananı  şərti  surətdo 
«moftil апа», ikincini isə «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fərq do 
var  idi:  «məftil  ana»nın  əmzikləri  var  idi:  meymunları  həmin  əmziklor  va-
sitəsilə ycdirdirdilor (şəkil 6). 
Təcrübələrin  gcdişindo  maraqlı  noticələr  alındı:  meymun  bala-ları  öz 
günlərinin  çoxunu  «рагса  апашп»  yanında  keçirirdilər,  ona  daha  çox  sığınır, 
onu  daha  çox  əzizləyirdilər.  Bu  göstərir  ki,  ana  ilə  bala  arasında  rabitolərin 
yaranmasında cismani təmas daha böyük 
27 
əhəmiyyətə 
malikdir, 
aclığın 
əhəmiyyəti  isə  nisbəton  azdır  (məftil 
ananın  əmzikləri  olsa  da,  meymun 
balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilər). 
Meymun 
balalarına  qəfıldən  tanış 
olmayan  hər  hansı  bir  əşya  göstərdikdə 
də,  onlar  adətən  «рагса  апапт»  yanına 
qaçırdılar (şəkil 7). 
Xarlou  eksperimentləri  müxtəlif  variantlarda  təşkil  edirdi.  On-lardan 
bəziləri ilə tanış olaq. Hksperimentin bir  variantında  meymun  balası  180  gün 
«рагса  апапт»  yanında  bəslənildikdon  sonra  onu  90  gün  tək  saxlayırlar.  90 
gündən  sonra  meymun  balasını  «рагса  апапт»  yanına  buraxırlar;  o,  ilk 
vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa 

 
başlayır.  Deməli,  90  gün  meymunla  «рагса  апа»  arasında  əvvəllər  yaranmış 
cmosio-nal rabitələri poza bilməmişdir. 
Eksperimentin  başqa  bir  variantı:  meymun  balalarını  3  qrupa  -А.  В  və  V 
qruplarına böldülər. 
A  qrupunda  meymun  balalannı  180  gün  tok  (anasız)  saxladılar,  sonra  isə 
onlara  ümumi  «idman  meydançasında»  başqa  meymunlar-la  oynamaq  imkanı 
verdilor. 
В  qrupunda  meymun  balalan  180  gün  «рагса  апапт»  yanında  saxlanıldı, 
onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar. 
V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin 
onlara  ovvoldon  eyni  vaxtda  başqa  meymun  balalan  ilo  birlikdo  oynamaq  üçün 
şərait yaradılmışdı. 
Eksperimentin  nəticələri  göstərdi  ki,  mcymunun  başqa  mcy-munlardan 
təcrid  cdilmosi  nəticosində  onların  davranışında  dəyi-şikliklər  əmələ  golir.  A 
qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilə oynamır, onlarla əlaqə saxlamırlar. 
Hotta  onlann  «рагса  апа»  ilo  oyunu  belə,  başqa  qruplardakı  meymunların  öz 
anaları  ilə  oyunun-dan  seçilirdi.  В  qrupıındakı  meymun  balalan  hətta  «рагса 
апапт»  yanında  büzüşüb  künco  sığınırdılar.  Halbuki  V  qrupuna  daxil  edil-miş 
meymunlar  başqa  meymun  balalan  ilo  asanlıqla  əlaqoyə  girir,  birgə  oyunlarda 
sorbəst iştirak edirdilor. 
Xarlou  meymun  balalan  üzorində  müşahidəlorini  ıı/.un  müddət  davam 
etdirmişdir.  O,  müəyyən  etmişdir  ki,  В  qnıpuna  daxil  edil-miş 
meymun 
balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar əmələ gəlir. Onlar, 
hətta ana olduqda bclə, öz balalarına  «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilə 
ümumiyyətlə  maraqlan-mırlar,  ya  da  onları  vurur,  ümidsiz  halda  ona  sığınmaq 
istoyon ba- 
28 lasını özündən uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş meymun 
balalan böyüyəndən sonra özlərini normal surətdə aparırlar. 
Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo əldə edilmiş i 
m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilə К. Lorentsin 
qazlarla apardığı təcrübələrin təhlili göstərdi ki, vaxtilə, tamamilə vo bütünlüklə 
anadangəlmə,  irsi,  instinktiv  davranışa  aid  edilən  bir  çox  davranış  fonnaları 
oslindo həyatda qazanılmadır. 
K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilə-ri ana qazın 
altma,  ikincilori  isə  inkubatora  qoymuşdu.  Yumurtadan  qaz  balalan  çıxdtqda 
onların  bir  hissəsi  ana  qazla  birlikdə  dən ax-tarmağa  başlayır, inkubator qazları 
isə ilk dəfo Lorentsi görür və hər ycrə onun arxasınca getməyo başlayırlar (şəkil 
8). 
Qaz balalarının hamısını bir yerə yığıb üstlərini böyük bir qutu ilə örtdülər. 
Bir qədərdən sonra qutunu götürdülər: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı 
vo  Lorentsi  görən  kimi  dərhal  iki  у  его  ayrıldılar.  Horəsi  «öz  valideyninin» 
yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı. 
İ m p r i n t i n q (inkiliscə - imprint - hokkolma dcməkdir) quş vo heyvan 
balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da və ya birinci günlərdə) 
bilavasitə  yaxınlıqda  yerləşən  mütəhər-rik  cisimləri  təsbit  etmək  və  yadda 
saxlamaq  qabiliyyətinə  dcyilir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  ogər  cisim  (və  yaxud 
adam)  hərokot  etmir-sə,  qaz  onu  görən  kimi  dayanır.  Halbuki  yumurtadan 
çıxandan  sonra  qaz  balasının  ilk  dəfə  gördüyü  cisim  hərəkət  edirsə,  о  həmin 
cis-mi  yadında  saxlayır  və  onu  gö-rən  kimi  izlomoyə  başlayır.  Şəkil  9-da 
imprintinqin  öyrə-nilməsi  sahəsində  aparılmış 
təcrübə təsvir olunur. 
Mühit  doyişkəndir.  Ona  təkcə  instinktiv 
davranış  for-masında  uyğunlaşma  oslindo 
mümkün  deyildir.  Bu  zəmində  də  heyvanlar 
mühitə  hom  də  fərdi  surətdə  uyğunlaşırlar. 
Onlar öyronmo, eləco do bir çox hallarda toqlid 
yolu ilə müxtəlif vordişlərə yiyələnir- 
29 
lər. 
Fərdi qazanılmış davranış formalan 
dedikdə, heyvanlann yiyə-ləndikləri 
vərdişlər nəzərdə tutulur. Bir məsələyə 
diqqət edok; bu davranış fomıası nə 
üçün fordi davranış fonnası adlanır? 
İnstinktlər novo məxsusdur. Bu о 
demokdir ki, eyni bir instinktiv 
davranış müvafiq novo məxsus olan 
heyvanlann, mosələn, itlərin hamısında 
əsasən eyni xüsusiyyotlərlo təzahür 
edir. Halbuki vor-dişlor fərdi xarakter 
daşıyır. İki müxtəlif şoraitdə cyni 
növlü iki itin birindo bir cür, о birində 
isə başqa cür vərdişlər formalaşır, yəni 
onlann formalaşması fərdi xarakter 
daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq 
fərdi qazanılmış davranış formalan 
instinktiv davranış formalan əsasında 
təşəkkül edir. Bu iki davranış 
formaları bir-birilə о qədər qarşılıqlı 
Şokil  9.  Ördək  balası  yumurtadan  çı-
xandan  sonra  ilk  dofo  hərəkət  cdən  süni  ana 
ördoyi  görür  və  onu  izləməyə  başlayır.  Bu 
imprintinqin yaranması ilə izah olunur. 

 
əlaqodə təzahür edirlər ki, hətta bəzən 
onları bir-birindon forqlondirmək çətin 
olur. İmprintinq faktlannın müəyyən 
edilməsi bu baxımdan böyük əhəmiyyətə 
malik idi. 
İntellektual  davranış  da  genetik  cəhətdən  instinktiv  və  fərdi  qa-zanılmış 
davranış formaları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu cəhəti nəzo-rə almadan intellektual 
davranışı başa düşmok olmaz. 
İntellektual  davranış  nədir?  Ona  nə  üçün  məhz  «intellektual»  davranış 
deyilir?  intellektual  davranışın  əsasını  ayn-ayrı  cisimlər  arasındakı  mürokkəb 
münasibotlori  oks  etdirmək  təşkil  edir;  bu  zaman  heyvan  iki  cisim  arasındakı 
əlaqoni  tapdığına  görə  bu  davranış  formasını  intellektual  davranış  kimi 
xarakterizə edirlər (şəkil 10). 
Akadcmik  İ.  P.  Pavlovun  Rəfael  adlı  meymunla  apardığı  təcrü-bəlor  bu 
sahədə  klassik  təcrübələr  hesab  olunur.  Şəkil  10-da  onlar-dan  biri  təsvir 
edilmişdir. 
Yuxarıdan  banan  asılmışdır.  Otağa  isə  bir  neçə  yeşik  və  taxta  parçalan 
tökülmüşdür.  Ac  meymun  bananı  görən  kimi atılıb-düş-məyə  başlayır,  yeşikləri 
üst-üstə  yığır,  lakin  əli  banana  çatmır,  bir-dən  gözü  taxta  parçasına  sataşır, 
məsələnin  həlli  yolunu  tapir:  taxta  parçasından  istifado  edib  bananı  götürür. 
Golin, təsvir ctdiyimiz tocrübədə bəzi cohətlərə diqqət edək. 
Birincisi.  Meymun  ağacdan  bir  növ  alət  kimi  istifado  etdi.  intellektual 
davranışın mahiyyətini başa düşmək üçün bu faktın əhə-miyyəti böyükdür. Lakin 
onu şişirtmodon düzgün qiymətləndirmək lazımdır. 
Mcymunlar,  adoton,  qabaqcadan  alət  hazırlamırlar:  alət  onlar  üçün 
bilavasitə iş prosesində öz-özünə meydana çıxır, 
tezliklə  do  öz  əhəmiyyətini  itirir.  Bizim 
misalımızda  meymun  bananı  götür-dükdon 
sonra  alət  kimi  istifado  etdiyi  ağacı  dərhal 
tullayır, çünki 
30 
ağac  onun  üçün  öz  əhəmiyyətini  itirir.  Bu  о 
demokdir  ki,  meymunlar  istifado  etdikləri 
alətləri  qonımurlar.  Başlıca  cə-hətlərdən  biri  do 
ondan  ibarətdir  ki,  onlar  özlərinin  təcrübosini 
başqa meymun- 
 
lara,  elocə  do  öz  balalarına  vermirlər.  Əgər  biz  başqa  bir  meymunu  homin 
şoraito salsaq, bananı ağacla oldə etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır. 
İkincisi. 
Meymunun  gözü  taxta  parçasma  sataşanda,  məsolonin  həlli 
yolunu  tapır.  Alman  psixoloqlarından  V.  Köler,  K.  Büler  və  b.  bu  faktı 
«insayt»  (inkiliscə  -  insight  -  anlama,  birdon  başa  düşmək  demokdir)  termini 
ilo ifado ctməyə başladılar. 
Onlar  insayt  cffektini  meymunlarda  spcsifik  insan  tofəkkürü-nün 
əlaniv)tı  kımi  qiymotlondirirdilər.  TəsadüFı  deyildir  ki,  sonralar  alman 
psixoloqları (M. Vertheymer və K. Dunker) insayt terminin- 
31 dən insan təfəkkürünün xüsusiyyətlərini təsvir ctmək məqsodilə də istifadə 
ctməyo başladılar. Meymunların intellektual hərəkotlə-ri konkrct praktik 
təfokkür şoklində baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündə təfəkkürün filogenctik 
köklərini başa düşmək baxımından nə qodər maraqlı olsa da, heyvanlann 
intellektual davranışını insa-nın təfəkkürü ilə cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı 
bölməlordə bu-nun səbəblərini nozordən kcçirəcoyik. Burada isə həmin fıkri 
əsas-landırmaq üçün bir təcrübə ilə tanış olaq. Qutunun içərisinə mey-vələr 
qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isə spirt lam past yanır. Meymun meyvəni 
götürmək istəyir, lakin lampa olini yandırır və buna görə də meyvəni götürə 
bilmir. 
Qutunun yuxarı tərofində su bakı qoyulmuşdur. Tocrübə zama-nı meymun 
tosadüfən  su  bakının  kranına  toxunur.  Krandan  su  axır  və  lampa  sönür. 
Meymun meyvələri götürüb yeyir. Təcrübəni tok-rar edirlər. Meymun krandakı 
su  ilə  odu  söndürür  və  meyvoni  gö-türüb  yeyir.  Bundan  sonra  hovıızun 
üzorində  sal  düzəldirlər.  Qutu-nu  gətirib  qoyurlar  salın  üzərinə.  Su  bakı  iso 
əvvəlki  yerindo  qalır.  Tocrübəni  davam  etdirirlor.  Meymun  meyvəlori 
götürmok  üçün  spirt  lampasını  söndünrıolidir.  O,  ətrafa  baxır:  hovuz  su  ilə 
 
Şəkil  10.  Meymunun  eqli 
davranışına  aid  locrü-bələr:  a) 
meymun  ağacın  kömoyi  ilə 
almanı  götürür.  b)  meymun 
tavandan  asıl-mış  meyvoni  əldo 
etmək üçün ycşiklori üst-üstə yı-
ğır. 
v) 
meymun 
müvafıq 
nümunələrə 
osasən 
oxşar 
fiqurlan seçir. 

 
doludur.  Lakin  meymun  buna  ohomiyyət  vermir.  O,  yenə  də  əvvəlki  su  ba-kını 
axtarır. 
Su  bakından  su  götürmək  üçün  meymun  salın  üzorinə  qoyul-muş  sınıq-
salxaq 
кофи 
ilə  о  tərəfə  keçməlidir.  O,  belə  do  cdir:  mcymun  yanan  lampanı 
söndürmok  üçün  hovuzdakı  sudan  deyil,  yenə  də,  nə  qədor  çətin  olsa  da,  su 
kranındakı sudan istifadə edir. Bu zaman o, təxminən belə «fikirləşir»: «krandakı 
su  ilə  lampanı  söndürürlən>,  «hovuzdakı  suyu  içirlər»  və  s.  Bu  о  demokdir  ki, 
mcymunda su haqqinda ümumiləşmiş anlayış yoxdur. 
Əgər  biz  bu  şəraito  hor  hansı  bir  uşağı  salsaq,  o,  başqa  cür  ho-rəkət  edər: 
uşaq  heç  də  «sınıq-salxaq» 
кофи 
ilə  yıxıla-yıxıla  о  ta-ya  kcçməz,  hovuzdakı 
suyun  vasitəsilə  odu  söndürər,  çünki  о  bilir  ki,  su  odu  söndürür,  yəni  onda  su 
haqqinda ümumi anlayış vardır. 
intellektual  davranış  mürokkəb  xarakter  daşıyır.  Meymunlar  əllərinə  düşən 
cisimləri saatlarla parçalaya, hər vasitə ilə adamları aldadıb qofəsin yanına cəlb 
edə, sürünən həşoratları müşahidə edə bilirlər və s. Meymunların davranışlarınm 
bu xüsusiyyətləri onların yaşayış tərzi Пө izah olunur. Təbii şoraitdə qida axtaran 
zaman meymun fasiləsiz olaraq «araşdırmaq» fəaliyyəti ilə məşğul olur. 
32 
Vəhşi  şimpanzenin  səksən  biro  qədor  «xöroyi»  vardır.  Bunların  ya-nsını 
meyvələr, dörddə birini isə yaфaqlar təşkil edir. 
Qalanları  isə  toxumlar,  güllər,  budaqlar,  köklərdən  ibarət  olur.  Bundan 
başqa,  şimpanze  hoşoratlarla  da  qidalanır.  Nadir  hallarda  onların  süfrələrinə 
kərtənkələ,  kiçik  gəmiricilər,  hətta  bozən  daha  böyük  heyvanlar  əlavə  olunur. 
Buradan  aydın  olur  ki,  meymunlar-da  bolodloşmə  tədqiqat  davranışının  yüksək 
inkişafı, onların müx-təlif obyektlərə yönəlmiş «һəг şeyi bilmə həvəsi» tamamilə 
müva-fıq  bioloji  köklərə  malikdir.  Meymunların  qida  kimi  istifado  etdik-ləri 
meyvəlorin  fonna  və  rəngləri  onlar  tərofmdon  nəinki  forqlon-dirilir,  hətta  şərti 
refleksin  yaranması  noticəsindo  müvafıq  qida  keyfıyyətləri  ilo  əlaqoləndirilir. 
Qida  axtaran  zaman  meymun  səhvsiz  olaraq  yemoli  mcyvələri  yeyilməyən  və 
zəhərli meyvələr-dən fərqləndirir. 
Lakin,  bununla  belo,  qeyd  ctmək  lazmmıdır  ki,  instinktiv  dav-ranış 
heyvanlann  əsas  davranış  formasıdır.  Heyvanlar  fərdi  qaza-nılmış  davranış 
fonııalarından  vo  intellektual  davranış  formaların-dan  zoruri  hallarda  istifado 
edirlər.  intellektual  davranış  heyvanlar  üçün  çox  vaxt  potensial  imkan  olaraq 
qalır.