Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artologiya
- Auerbax sinir düyünlərinə
- Adrenalin və neyroadrenalin
- Analgetiklər
- Analgeziya
- Boz maddə
- Böyük qan dövranı
- Böyük qan dövranında diastola zamanı yaranan minimal təzyiq
- Beynin ağ maddəsi
- Cinsən qocalıq
- Diafraqma
- Diastolik təzyiq
- Dodaqlar
- Dendiro
- Ekstramural vəzilər
- Entroendokrin sistemi
- Embrioblast
- Embrional inkişaf
- Fermentlər
- Gözyaşı vəzi
- Göz alması
- Gözün sinirlənməsi
- Xayahq kisəsi
- Hərəki neyronlar
- Hipofız
- Hipotalamo - hipofizar sistem
- Hipotoniya
|
558 downloaded from KitabYurdu.org ildə ADU-nun biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bi- tirmişdir. 1979-cu ildə Moskva şəhərində Ali Sinir Fəaliyyəti və Neyrofiziologiya İnstitutunda aspirant olmuşdur. A.Q.Qa- zıyev bir çox elmi tədqiqat institutunun Dissertasiya Şurasının üzvü və Beynəlxalq Beyin Tədqiqatı Təşkilatının üzvüdür. A.Q.Qazıyev 100-ə yaxın elmi əsərin müəllifidir. O, iki kitabın müəllifidir. Qədirov Q.Q. (1929-1993) Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Biologiya elmləri doktoru, professor. 1951-1953-cü illərdə universitetin insan və heyvan fiziologiyası kafedrasında laborant işləmişdir. Sonralar müəllim vəzifəsində çalışmışdır. 1967-ci ildə «Beyin sütununun retikulyar formasiyası və vegetativ funksiyalar» mövzusunda doktorluq dissertasiyası mü- dafiə etmişdir. Professor Q.Q.Qədirovun elmi-tədqiqat işləri əsasən «Kortiko-retikulyar münasibətlərin mexanizmlərinin öyrə- nilməsinə» həsr edilmişdir. O, 100-dən çox elmi əsərin müəllifi, elmlər doktoru və elmlər namizədinə rəhbər olmuşdur. Əliyev Ə.H. 1938-ci ildə Naxçıvan MR-in Sədərək ray- onunun Sədərək kəndində anadan olmuşdur. 1949-cu ildə Oğlan- qala kəndinə köçmüşdür. BDU-nun biologiya fakültəsi «İnsan və heyvan fiziologiyası» kafedrasının və «Biostimulya- torlar» ETL- nın müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor. 1966-cı ildə Biologiya fakültəsinin «lnsan və heyvan fiziolog- iyası» ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1966-cı ildə akad. A.l.Qarayevin rəhbərliyilə aspirant, 1992-ci ildə AMEA-nm müxbir üzvu, prof. T.M.Ağayev və prof. T.D.Qa- yıbovun məsləhətçiliyi ilə ümumiləşdirərək akad. A.İ.Qarayev adma Fiziologiya İnstitutunda «Postnatal ontogenezdə anali- zatorların və epifizin funksiyasının pozulmasından sonra qli- kemik reaksiyaların intero və eksteroreptiv tənzimi» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və biologiya elmləri doktoru adma layiq görülmüşdür. O, elmi əsərlərin, kitabların, proqramların müəllifi, doktor və aspirantların rəhbəri, elmi şuraların üzvüdür. «XXI əsrin tanınmış alimi» Beynəlxalq diplomuna layiq görülmüş, «Vektor» Beynəlxalq Elmi Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə
downloaded from KitabYurdu.org «Azərbaycanm tanınmış alimləri» Beynəlxalq layihəsinin qalibidir. Onun əsəri 2003-cü ildə «NATO» seriyasından olan hesabat kitabında çap olunmuşdur.
anadan olmuşdur. Akademik, Dövlət Mükafatı Laureatı. 1968-ci ildə yenicə təşkil edilmiş Fiziologiya İnstitutunun Elmi İşlər üzrə direktor müavini təyin edilmiş və 1969-cu ildən 1995- ci ilə qədər AMEA-nm A.İ.Qarayev adma Fiziologiya İnstitutunun direktoru olmuşdur. O, «Beyin və davranış» şöbəsinə və «Davranış və təlim» laboratoriyasına rəhbərlik etmişdir. H.H.Həsənov 300-dən artıq elmi məqalə və 5 monoqrafiyanın, MSS-ni fiziologiyasına aid dərsliyin və digər kitabların müəllifidir, 5 elmlər doktoru, 40-dan artıq elmlər namizədinə rəhbərlik etmişdir. Cəfərov H.A. 1937-ci ildə Gədəbəy rayonununda anadan olmuşdur. Biologiya elmləri doktoru, professor. 1992-1997-ci illərdə BDU-nun Biologiya fakültəsinin tnsan və heyvan fizio- logiyası kafedrasının və «Biostimulyatorlar» ETL-na rəhbərlik etmişdir. Cəfərov H.A. onlarla biologiya elmlər doktoru və biologiya elmlər namizədinə rəhbərlik etmiş, dərslik və proqramlara müəlliflik etmişdir.
rayonunun Qışlaq kəndində anadan olmuşdur. Moskva Dövlət Universitetində biokimya və molekulyar biologiya ixtisası üzrə ixtisaslaşmışdır. 1970-ci ildən BDU-da biokimya, biofizi- ka, insan və heyvan fiziologiyası kafedralarında həmin ixtisasları tədris etmişdir. Biologiya elmləri doktoru, prof. Q.İ.Əh- mədov son illərdə qardaş Türkiyə Respublikasında tədris və elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olur. O, onlarla tədris kitabı və proqramların, yüzlərlə elmi məqalənin müəllifidir.
kəndində anadan olmuşdur. 1956-cı ildə ADU-nun biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1961 -ci ildən müəllim, sonra dosent vəzifəsində çalışır. O, onlarla məqalə, kitab və proqramların müəllifidir.
downloaded from KitabYurdu.org TERMİNLƏR LÜĞƏTİ 1.
Akson - (axson, yun, axsis, ox) sitoplazmanın uzun çıxıntısı. Hər bir sinir hüceyrəsindən başlayan bir uzun çıxıntısı olur. Əsas vəzifəsi oyanmanı nəql etməkdir. Uzunluğu 1,5 m-ə çata bilər. Aksonun ucu şaxələnərək fırça və ya salxım şəkilli olur. 2.
hissəsi. 3.
Aorta - (yunan, aemiro - qaldırıram (ürək)) - böyük qan dövranın ən böyük damarı. Sol mədəcikdən başlayır, 3 şöbəyə ayrılır: qalxan hissə, aorta qövsü və enən hissə. Onur- ğasızlarda (mollyuskalarda, dərisitikanlılarda) mərkəzi pulsasiya edən orqandan başlayan ən iri damara arteriya deyilir. 4.
Ağciyər arteriyaları - ağciyər kötüyünün bölünməsi nəticə- sində əmələ gəlir. Sağ ağciyər arteriyası soldan uzundur. Ağciyərlərdə onlar kapillyar toruna şaxələnirlər. 5.
Arteriya - (yunan, etreria - nəfəs borusu, qan-damarı) qanı ürəkdən orqan və toxumalara doğru hərəkət etdirən damar (yuxu, körpücük altı, bud). 6.
Auerbax sinir düyünlərinə - həzm borusunun (bağırsaqlarda) divarında əzələlər arasında olan sinir kələfinə deyilir və əsas funksiyası həzm borusunun hərəki-motor funksiyasının yerinə yetirilməsində iştirak etməkdir. 7.
taltikasını azaldır, damarları genəldir. 8.
Asetilxolin - mədə-bağırsaq borusunun peristaltikasma və onda yerləşən vəzilərin fəaliyyətinə stimuləedici təsir edir. 9.
maların struktur hissələrinin yaranması və yenidən təzələn- məsinə istiqamətlənmiş kimyəvi proseslərin cəminə deyilir. 10.
verilən impulsların beyində qeyd olunmasının itməsi (0,1 san.). 11.
Analgetiklər - novakain, kokain, lidokain və s. resep- 561 downloaded from KitabYurdu.org torlardan onurğa beyninə ötürülən ağrının nəql olunmasının qarşısını alır. 12.
retikulyar formasiya (torabənzər törəmə) arasını blokada etməklə ağrı hissiyyatını aradan qaldırır. 13.
14.
15.
tərəfindən itirilən suyun qarşısını alır. 16.
Adrenarxe - böyrəküstü vəzinin cinsi yetişkənlikdə iştirak- etmə müddəti. Bu dövr böyrəküstü vəzinin az effektli and- rogenlərinin sintezinin və sekresiyasının çoxalması ilə xa- rakterizə olunur. 17.
boşluğunda yerləşir. Beş şöbədən ibarətdir: uzunsov- beyin, beyincik, orta-beyin, ara-beyin və baş-beyin yarımkürələri. 18.
qişa - kəllə boşluğuna daxildən söykənir, onurğa və baş beyni xaricdən örtür. Hörümçək qişa sərt qişanın altında yerləşir, yumşaq qişa isə onurğa və baş-beyni daxildən örtür və hörümçək qişanın altında yerləşir. Hörümçək və sərt qişa arasında onurğa-beyni mayesi yerləşir. 19.
Boz maddə - neyronlar qişası olan bədən və qişa çıxıntılarının toplantısı. 20.
boşluğunda XI döş fəqərəsi bərabərliyində böyrəklərin yuxarı qütbündə yerləşir. Xaricdən qabıq, daxildən beyin maddəsindən təşkil olunmuşdur. Hər bir vəzinin uzunluğu 3-7 sm, eni 3 sm, qalınlığı 2-6 sm, ümumi kütləsi 15 qr qədər. Böyrəküstü vəzinin hormonları (mineralı və qlüko- kortikoidlər) orqanizmin daxili mühitinin sabitliyinin sax- lanmasına və həmçinin mühitin əlverişsiz şəraitə (stress) uyğunlaşmasına səbəb olur. 21.
562 downloaded from KitabYurdu.org təmin edir. Ürəyin sol mədəciyindən aorta damarı ilə başlayır və sağ qulaqcığa açılan yuxarı və aşağı boş vena ilə qurtarır. 22.
təzyiq - orta hesabla 80 mm.Hg.st. 23.
Büllur - bəbəkdən girən işığı sındıran ikitərəfı qabarıq mühit (linzanı əvəz edir). O, orqanizmdə qan damarları ilə təmin olunmayıb, qidanı göz mayesindən alır. 24.
Beynin ağ maddəsi - mielin qişası ilə örtülü olan sinir liflərinin toplantısıdır. 25.
davam edir. 26.
Cinsi hormonlar - bioloji fəal maddələr olub, cinsi vəzilərdə, böyrəküstü vəzilərdə və ciftdə hazırlanır. Cinsi diferen- siasiyanı, birincili və ikincili cinsi əlamətləri, cinsi çoxalma və cinsi davranışı və həmçinin maddələr mübadiləsini tənzim edir. Kimyəvi təbiətlərinə görə - steroid və polipeptid hormonlar var. Cinsi hormonların biosintezi əks əlaqə prinsipinə uyğun hipofizin qonodatropin hormonu vasitəsilə tənzim olunur. Steroid cinsi hormonlara kişi - androg- en, qadın - estrogen və progesteron bölürlər. Kişi və qadın cinsiyyət hormonları hər iki cinsdə əmələ gəlir. Polipeptid cinsiyyət hormonları - relaksin, toxumluqların toxum kanalları tərəfindən ifraz olunan relaksin və az miqdarda fol- likullarda ifraz olunan relaksin, həmçinin hipofizin folliku- lostimuləedici hüceyrələri tərəfindən tənzim olunur. Cinsiyyət hormonları tibbdə istifadə olunur. 27.
dınlarda 50-55 yaşından sonra başlayır. 28.
Döş qəfəsi - döş sümüyü, qabırğalar və onurğanın döş şöbəsi fəqərələrinin iştirakı ilə əmələ gəlir. 29.
boşluğundan ayırır. 30.
Damar sinirləri - qan və limfa damarlarının damar-hərəki innervasiyası onurğa və kəllə-beyin sinirlərilə təmin edilir. 31.
563 downloaded from KitabYurdu.org nəticəsində heç bir təsir olmadan yaranan təzyiqə deyilir. 32.
Dodaqlar - xaricdən dəri, daxildən selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi törəmə. Ağızın dairəvi əzələsi. 33.
selikli qişanın bir hissəsi. 34.
Dad orqanı - dad analizatorunun reseptorları dilin dad məməciklərində, həmçinin yanağın selikli qişasında, yumşaq damaqda və udlağm üstündə yerləşir. 35.
Dəhliz-ilbiz orqanı - səs qıcığını (səs orqanı) həmçinin başın fəzada vəziyyətini, müvazinətini (müvazinət orqan və ya dəhliz cihazı) analiz edən analizator. Eşitmə orqanı xarici, orta və daxili qulaqdan ibarətdir. 36.
temperatur və taktil qıcıqlarını boyun və ətraflardan aparır və onurğa-beynindən keçir. 37.
qıcıqlandırılması zamanı dadların duyulmasının qarışması fenomeni baş verir. 38.
olub, oyanmanı neyronun bədəninə nəql edir. 39.
Duyğu - obyektiv aləmin əşyalarının reseptorlarla qarşılıqlı əlaqədən sonra, baş-beyində subyektiv sürətdir, insanın obyektiv aləm haqqında biliyinin gələcək mənbəyidir. Duyğu, qavranış, təsəvvür anlayışı özünəcəlb edən dərketmənin bütöv sisteminə bir element kimi daxil olur. Duyğu - əşya və hadisələrin hiss üzvlərinin reseptorlarına təsiri zamanı beyində əks olunmasıdır. Beynin müxtəlif zonalarında qıcıqlandırıcı əlamətlərin analizi və işlənməsi baş verir. Bu məlumat birləşdirilir və beynin assosiativ nahiyələrində onun kompleks qiymətləndirilməsi baş verir və qıcıq- landırıcıya qiymət verilir. Duyğunun təsnifatını yaratmaq indi də elmin qarşısında duran həll olunmayan problemlərdən biridir. Reflektor nəzəriyyəsinə görə duyğu öz fizioloji mexanizminə əsasən tam reflektor aktı olub, analiza- torların periferik və mərkəzi şöbələrində birbaşa və əks əlaqə prinsipi üzrə işləri birləşdirir.
downloaded from KitabYurdu.org 40.
beynin ön təpələri arasında yerləşir. Hipotalamo- hipofızar sistemin fəaliyyətinə ləngidici təsir edir. Hormonu serotonin və melotonindir. Orqanizmin bir çox fizioloji funksiyalarını (mineral (su, duz), zülal, yağ, karbohidrat və digər) kordinasiya edir. Amerikan alimi Lerner 1959-cu ildə öz əməkdaşları ilə birlikdə ilk dəfə onun hormonunun melatonini sintez etdi və Nobel mükafatına layiq görüldü. 41.
Ekstramural vəzilər - (ağızsuyu, qaraciyər) axarları həzm bo- rusunun xaricində olan və həzm boşluğuna açılan vəzilər. 42.
mədəaltı və cinsiyyət vəzilərinə xarici sekresiya vəziləri deyilir. 43.
xüsusi endokrin sistem. 44.
Entral sinir sisteminə - həzm borusunun divarında olan xüsusi sinir hüceyrələri (intramural neyronlar), həmçinin xaricdə yerləşən (ekstramural neyronlar) vegetativ sinir sisteminin simpatik və parasimpatik lifləri daxildir. 45.
xüsusi kanala vestibulyar cihazın endolimfası ilə birləşir. Endolimfada K + qatılığı, onurğa-beyni mayesi (likrov) və perilimfadan 100 dəfə çoxdur. Na + -un qatılığı isə endolimfada 10 dəfə perelimfaya nisbətən çoxdur. 46.
Embrioblast - rüşeymi əmələ gətirən mərkəzi blastomerlər. 47.
Eyakulyat - cinsi prosesdən sonra uşaqlıq yolunda alman sperma (3,5 ml) 120 mln. qədər spermatozoid olur. Hər ml-də ən azı 20 mln. olanda mayalanma baş tuta bilir. Spermatozo- idlərin cinsi yolda ömrü 48 saatdan çox ola bilməz. -100° C- dən aşağı olan mühitdə bir ilə qədər ömrü ola bilər. 48.
Embrional inkişaf - bətndaxili inkişaf dövrü. 49.
Ətrafların sümükləri - yuxarı ətrafın çiyin qurşağına kürək, körpücük sümükləri, sərbəst hissəsinə isə bazu, said (mil, dirsək), əl pəncəsi (əldarağı, daraqarxası, falanqalar) aiddir. Yuxarı ətraf sümüklərinə qurşaq hissəsinə çanaq qurşağı, sərbəst hissəsində bud, baldır (qamış, incik), ayaq-pəncə
downloaded from KitabYurdu.org sümükləri (ayaqdarağı, daraqarxası, falanqalar) aiddir. 50.
Fermentlər - spesifik zülallar olub, bütün canlı hüceyrələrdə bioloji katalizator rolunu yerinə yetirir. 51.
keçən işığı qəbul edə bilər. İnsan gecələr yanan şamın işığını (alovunu) 1 km məsafədən seçə bilir. Bu bayquşda olduğu kimi pişikdən 4 dəfə pisdir. Lakin gündüzlər pişikdən 5 dəfə qüvvətlidir. Almaniyada 1952-ci ildə anadan olmuş Veronika Seyder - orta görmə itiliyindən 20 dəfə artıq olub, 1,6 km məsafədən adamları seçir. O, heç bir cihazdan istifadə etmədən mikrosapislərlə məşğul olur. 52.
Gözyaşı vəzi - gözyaşı vəzi və yaşı aparan kanallardan iba- rətdir. O, 10-15 çıxarıcı kanala malikdir. 53.
dəri, daxildən konyuktiv (selikli qişa) ilə örtülmüşdür. Həm qapaqların, həm də göz almasının konyuktivi olur. 54.
torlu və nüvədən təşkil olub. 55.
Göz almasının əzələləri - göz almasına birləşmiş 4 düz, 2 çəp əzələdən ibarətdir. 56.
57.
vəzinin şirə ifrazını stimulə edir. 58.
Xayahq kisəsi - qişalarla örtülü toxumluqlar yerləşir. 59.
Xorion - rüşeym qişası. Xorion qan damarları ilə zəngin qişa əmələ gətirərək uşaqlığın divarına yapışır. Onun vasitəsilə rüşeym oksigeni udaraq karbon qazı və mübadilə məhsullarını ifraz edir. 60.
və daxili orqanlara nəql edir. 61.
Hissi neyronlar - oyanmaları hiss orqanlarından, reseptor- lardan, onurğa və baş-beyinə nəql edir. Hiss neyronlarm bədənləri mərkəzi sinir sisteminə gedən yolun sinir dü- yünlərində yerləşir. 62.
baş-beynin əsasında tük yəhəri çuxurunda yerləşir. 566 downloaded from KitabYurdu.org Onun hormonları böyümə, maddələr mübadiləsi, çoxalma proseslərinə təsir edir. Ölçüsü 1,5-1,7 sm, kütləsi 0,05-0,07 qr, ön, orta və arxa paylardan təşkil olunub. Digər endok- rin vəzilərinin fəaliyyətinə tənzimləyici təsir edir. 63.
qanizmin vegetativ (avtonom) və çoxalma funksiyalarının ali mərkəzidir. Sinir və endokrin sistemlərin qarşılıqlı yeri olub çoxlu miqdarda sinir və damar yolları və neyrohor- monları - rilizinq hormonları var. Oksitosin, vozopresin vasitəsilə MSS- nin yuxarı və aşağı şöbələri ilə əlaqə yaradır. Mühüm endokrin vəzi olan hipofizlə vahid morfofun- ksional kompleks - hopotalamo-hipofızar sistemi ilə sıx əlaqəlidir. 64.
Hipotalamo - hipofizar sistem - onurğalılarda hipotalamus və hipofizar arasında yaranan neyroendokrin kompleksidir. Əsas əhəmiyyəti orqanizmin vegetativ və çoxalma funksiyalarını tənzim etməkdir. Hipotalamo-hipofizar sistemin funksiyasına özünü neyron mərkəzləri və həmçinin beyin sütunu və MSS-in ali mərkəzləri, məsələn, paleokor- tes tərəfindən nəzarət edilir. Epifızin neyrohormonu tor- mozlayıcı təsir edir. 65.
Hormon - (latınca hormao-hərəkətə gətirirəm, oyandırıram) daxili sekresiya vəziləri tərəfindən ifraz olunan bioloji fəal maddə olub, digər orqan və toxumaların fəaliyyətinə məqsədyönlü təsir edir. Hormon termini 1905-ci ildə E.Starlinq tərəfindən verilmişdir. 66.
Hipotoniya - arterial qan təzyiqinin aşağı düşməsinə səbəb olan xəstəlik. 67.
olan xəstəlik. 68.
Həzm aparatı - qidanın mexaniki və kimyəvi dəyişlikliyə uğramasına, işlənmiş maddələrin sorulmasını və mənimsə- nilməyən qida maddələrinin xaric edilməsini təmin edən orqanlar kompleksi. Onun tərkibinə daxil olan orqanlar: dil, dişlər, damaq, udlaq borusu, mədə, mədəaltı vəzi, qaraciyər, nazik və yoğun bağırsaqlar daxildir. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|