17.19. İşgörmə qabiliyyəti və yararlılığm (faydalılığın)
müəyyən edilməsi üçün testlər
Əməyin və idmanın fiziologiyası sayəsində aparılan təd-
qiqatlar zamanı testlərin (sınaqlar) həyata keçirilməsi şəxsiyyətin
və ya davranışın bəzi xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsinin üsulu
kimi xidmət edir. Bəzi testlər digərlərinə nisbətən daha məlumat
vericidir, onu da qeyd etmək lazımdır ki, testin yararlılığını
(dəyərliliyini) qiymətləndirmək üçün müxtəlif kri- terilər vardır. Bu
kriterilərdən ən əsasları - obyektivlik, etibarlılıq, mötəbərlikdir
(düzgünlük); ikinci dərəcəli kreterilərə standartlaşdırmanm
dərəcəsi, müqayisə oluna bilmə və əlverişliliyidir (faydalılığı).
406
downloaded from KitabYurdu.org
TESTLƏRİN DƏYƏRLİLİYİNİN ƏSAS KRİTERİLƏRİ
Obyektivlik. Obyektiv test üçün onun nəticələrinin təd-qi-
qatçıdan asılı olmaması xarakterikdir. Siqnalların bir çox me-
todikaları tam obyektivlik üçün nəzərdə tutulmayıb, buna görə də
onların tamamilə kompüterin bazası əsasında həyata keçirilməsi və
analizi mümkün deyil.
Etibarlılıq. Bu kriterinin köməyilə bu və ya digər insanın
xarakteristikaları və ya onun davranışının xüsusiyyətlərinin hansı
dəqiqliklə müəyyən edilməsi qiymətləndirilir. Etibarlılıq bir neçə
baxışa (nöqteyi-nəzərə) malik olub testin mahiyyəti və
tədqiqatçının işi kimi amillərdən asılıdır.
Mötəbərlilik (düzgünlük). Testin mötəbərliliyi fərdin və ya
onun davranışının konkret xassələrini qiymətləndirməyə imkan
verən reallığın dərəcəsidir. Mötəbərlilik də həmçinin bir neçə
baxışa malikdir.
Məsələn, işgörmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi üçün
tətbiq olunan testin həqiqətən də işgörmə qabiliyyətini ölçməyə
imkan verməsində, kliniki sınaqların isə xəstəliyin konkret
əlamətlərini müəyyən etməsində əmin olmaq vacibdir. Bunu
mötəbərliliyi sübut edilmiş digər sərbəst üsullarla (xarici kriteri)
alınmış nəticələri müqayisə etməklə yerinə yetirmək olar. Yeni
metodikaların işlənib-hazırlanması zamanı adətən onların
mötəbərliliyi ən çətin problem hesab olunur. Testin həqiqətə
uyğunluğunu nümayiş etdirmək kifayət deyil, belə ki, həqiqətə
uyğun gəlmə verilən testlər dəfələrlə yalnız nəticələrin mənbəyi
kimi çıxış etmiş və sonunda onlar qeyri-qənaətbəxş hesab
olunmuşlar.
Misal kimi ağciyərlərin həyat tutumunun təyin edilməsini
nəzərdən keçirək ki, onun spirometrik ölçülməsi müavinə olunanın
testi aparanla əməkdaşlıq etməsi şəraitinə obyektiv təkrarlanan
nəticələr verir. Bir çox idmançılar dözümlülüyə təlim
keçdiklərindən çox böyük ağciyərlərin həyat tutumuna malikdirlər,
buna görə də aşağıdakı prinsip həqiqətə uyğun hesab edilə bilinər:
“Ağciyərlərin həyat tutumunun ölçülməsi dözümlülük tələb edən
fəaliyyətə nisbətdə insanın işgörmə qabiliyyə
407
downloaded from KitabYurdu.org
tini müəyyən etməyə imkan verir”! Lakin opera müğənniləri və
nəfəs alətlərində çalan musiqiçilər də normadan yuxarı olan
ağciyərlərin həyat tutumuna malikdirlər, baxmayaraq ki, onlar
idman fiziologiyasının nöqteyi-nəzərindən qeyri-adi dərəcədə
yüksək dözümlülüyə sahib deyillər. Ağciyərlərin həyat tutumunu
müvafiq tənəffüs çalışmalarından istifadə etməklə artırmaq olar,
lakin bu çox çətin ki, dözümlülüklə təyin edilən təcrübələrdə
işgörmə qabiliyyətinin göstəricilərini yaxşılaşdırsın. Əgər
ağciyərlərin həyat tutumunu xarici kriterilərə - “5000 m məsafəyə
qaçmaq üçün vacib olan zaman” (dözümlülük tələb edən tipik
idman növü) əsasən qiymətləndirsək, o halda nə opera müğənnisi,
nə də trombon çalan bu yükün öhdəsindən məharətlə gələ bilməz.
Ağciyərlərin həyat tutumunun təyin edilməsində testin daha da
problemli xüsusiyyəti aşağıdakından ibarətdir: Ağciyərlərin həyat
tutumunun qiyməti bir tənəffüs hərəkətindən xaric edilən havanın
maksimal həcminin göstəricisi kimi çıxış edir, o konkret insanda
tənəffüsün mexa- nikasından asılıdır. Beləliklə, bu dözümlülük
tələb edilən fəaliyyət növlərində işgörmə qabiliyyətinin müəyyən
edilməsi üçün deyil, tənəffüsün mexanikasmı aşkar etmək üçün
aparılan testdir.
Əgər testin etibarlılıq və mötəbərliliyi yüksəkdirsə onun
köməyilə konkret əlamətin inkişaf dərəcəsinə görə təcrübədən
keçirilənləri bir-birindən fərqləndirmək, daha doğrusu məsələnin
düzgün mənfi və müsbət həllini tapmaq çox asandır. Lakin heç bir
zaman məsələnin həlli 100% düzgün olmur. Məsələnin həllinin
düzgünlüyünün kriteriləri kimi testin spesifikliyi və həssaslığı
xidmət edir. Spesifiklik hansı testin məsələnin düzgün mənfi
həllinin qəbul edilməsinin təmin etməsinin dərəcəsini göstərir
(düzgün mənfi həllinin sayının bu əlamətin olmadığı şəxslərin
ümumi sayma olan nisbəti hesablanır). Həsasslıq testlərin hansı
dərəcədə məsələlərin düzgün həllini təmin etməsini göstərir
(düzgün müsbət həllin sayının bu əlamətləri olan şəxslərin ümumi
sayma olan nisbəti hesablanır).
408
downloaded from KitabYurdu.org
XVIII FƏSİL
18.1. Ekoloji fiziologiya
İnsanlara təsir göstərən ekoloji amillər çoxsaylı və müx-
təlifdir. Onların təsiri nəticəsində dəqiqə və ya saatlar ərzində
sürətli uyğunlaşma reaksiyalarını, yaxud günlər və həftələrlə
uzanan uzunmüddətli adaptasiyanı təmin edən tənzimləyici
mexanizmlər aktivləşir. Bu dəyişikliklərin hesabına insanlar böyük
yüksəkliklərdə və su altında - qütb rayonlarından ekvatora qədər
ərazilərdə yaşaya və işləyə bilir.
Öz təbiətinə görə fiziki və ya kimyəvi ola bilən xarici mühit
amillərinin təsiri yük - gərginlik sxeminə ekoloji yük kimi daxil
edilir. Yükün rəngarəngliyinə uyğun olaraq orqanizm ona müxtəlif
yollarla reaksiya verir. Bu cür reaksiyalarla məşğul olan elmi
fənlərin sırasına toksikalogiya, travmatologiya, allerqologiya və
fiziologiya daxildir. Fiziki amillərin təsiri əsasən fıziloji
tənzimləyici mexanizmlərin reaksiyasına səbəb ola bilər, lakin həm
də xəstəlik və pozğunluqların səbəbkarı kimi xidmət edə bilər.
Növbəti bölmələrdə biz bir sıra əsas fiziki ekoloji yüklər, əmək və
istirahət prosesində onların insan üçün əhəmiyyətini və fizioloji,
bəzi hallarda isə patoloji təsirlərini nəzərdən keçirəcəyik.
18.2. Yüksəklik. Aşağı təzyiq
Böyük yüksəkliklərdə üç əsas amil insanlar üçün yük yaradır:
1
) oksigenin aşağı parsial təzyiqi,
2
) yüksək günəş radiasiyası, 3)
soyuq. Onların arasında ən vacibi yüksəkliyin artması ilə oksigenin
parsial təzyiqinin tədricən aşağı düşməsidir.
OKSİGEN ÇATIŞMAZLIĞI
Kəskin və xroniki hipoksiya. Böyük yüksəklik şəraitində belə
oksigenin qatılığı dəyişməz qaldığı halda, yüksəklik artdıqca
atmosfer təzyiqi aşağı düşür. Oksigenin parsial təzyiqi atmosfer
təzyiqinin azalmasına proporsional olaraq aşağı dü-
409
downloaded from KitabYurdu.org
şür; məsələn, o dəniz səviyyəsindən 5500 m yüksəklikdə yarıbayarı
azalır (cədvəl
1
).
Cədvəl 1
Yüksəklik,
m
Havanın
təzyiqi
Udulan havanın
parsial təzyiqi,
mm.c.süt.
Alveollardakı havanın
parsial təzyiqi
Ch-in ekvivalent
fraksiyası
0
760
149
105
0,2095
2000
596
115
76
0,164
3000
526
100
61
0,145
4000
462
87
50
’ 0,127
5000
405
75
42
0,122
6000
354
64
38
0,098
7000
308
55
35
0,085
8000
267
46
32
0,085
10000
199
32
0,074
14000
106
12
0,055
19000
49
0,4
0,014
Oksigen çatışmazlığına orqanizmin reaksiyası yalnız so-
nuncunun özünü büruzə verməsindən asılı olmayıb, həm də yükün
verilmə müddətindən asılıdır. Təsirin müddətindən asılı olaraq
kəskin hipoksiya (məsələn, təyyarənin daxilində təzyiqin kəskin
aşağı düşməsi və ya tənəffüs aparatında qüsurların olması
şəraitində), sürətlə inkişaf edən hipoksiya, (məsələn, funikulyora
qalxan zaman) və xroniki hipoksiya (məsələn, böyük
yüksəkliklərdə uzun müddət qaldıqda) fərqləndirilir. Yüksəkliyə tab
gətirmək, həmçinin yoxuşun xarakterindən də asılıdır; böyük
yüksəkliyin insan passiv (maşın və ya təyyarə ilə) deyil, aktiv
(piyada) qət etdikdə bu şəraitə dözümlülüyü artır.
Yüksəklik xəstəliyi. Bu termin oksigen çatışmazlığı nə-
ticəsində əmələ gələn bir sıra fizioloji pozğunluqları bildirir. Onun
əsas əlamətləri - əqli və fiziki işgörmə qabiliyyətinin aşağı düşməsi,
tez yorulma və narahatçılıq hissidir.
Böyük yüksəkliklərdə oksigen çatışmazlığının xarakter
əlamətləri aşağıdakılardır: başlanğıcda olan iradənin zəifləməsi,
yuxululuq, iştahın itməsi, tənginəfəslik, taxikardiya, baş gi-
cəllənməsi, qusma, baş ağrısı və konkret şəraitdən asılı olaraq
410
downloaded from KitabYurdu.org
bu əlamətlər tək-tək və müxtəlif kombinasiyalarda təzahür oluna
bilər. Onların təhlükə siqnalı olması çox zaman dərk edilmir və ya
qiymətləndirilmir. Xüsusilə insanın sakitlik vəziyyətində ləng
inkişaf edən oksigen çatışmazlığı daha təhlükəlidir, belə ki, o
təhlükə siqnalı kimi çıxış edən bu və ya digər əlamətlər meydana
çıxmamış bayılmaya (özündəngetməyə) gətirib çıxara bilər.
Təsirlərin yüksəklik astanaları. Oksigen çatışmazlığının
bütün təsirlərini təsirlərin astanaları ilə sərhədlənən yüksəkliyin 4
zonasına görə ayırmaq olar. Əlbəttə ki, bu bölmə kəskin deyil, belə
ki, müxtəlif keçid təsirlər mövcuddur, astanalar isə iqlimləşmə və
meylliliyin hesabına dəyişilə bilər.
Neytral zona. 2000 m yüksəkliyə qədər fizioloji funksiyalar,
məsələn, dinamiki işin maksimal sürəti az dəyişir və ya tamamilə
təsirə məruz qalmır.
Tam kompensasiya zonası. 2000-4000 m yüksəklikdə hətta
sakitlik vəziyyətində belə, oksigenlə təchiz olunma reaksiyasının
aşağı düşməsi nəzərə çarpır: ürək yığılmasının tezliyi, ürəkdən qan
çıxımı və bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi cüzi artır. Belə
yüksəkliklərdə iş zamanı bu göstəricilərin artımı dəniz
səviyyəsindən fərqli olaraq daha çox dərəcədə baş verir, beləliklə,
həm fiziki, həm də əqli işgörmə qabiliyyəti kifayət qədər azalır.
Tam olmayan kompensasiya zonası (təhlükə zonası).
4000-7000 m yüksəklikdə iqlimləşməmiş insanlarda müxtəlif
pozğunluqlar yaranır. 4000 m yüksəklikdə pozğunluqlar astanasına
çatdıqdan (təhlükəsizlik həddi) sonra fiziki işgörmə qabiliyyəti
kəskin aşağı düşür, həmçinin reaksiya və qərarlar qəbul etmək
qabiliyyəti zəifləyir. Əzələlərin qıc olması baş verir, arterial təzyiq
aşağı düşür, tədricən beyində dumanlanma gedir. Bu dəyişiklikləri
geri döndərmək mümkündür.
Kritik zona. 7000 m-dən başlayaraq və daha artıq yük-
səklikdə alveollardakı havanın oksigeninin parsial təzyiqi kritik
astanadan - 30 - 35 mm.c.süt. (4,0 -4,7 kPa) aşağı olur. Mərkəzi
sinir sisteminin huşunu itirmə (huşsuzluq) və qıcolma ilə müşayiət
olunan potensial letal pozğunluqları əmələ gəlir;
411
downloaded from KitabYurdu.org
bu pozğunluqlar udulan havadakı -in sürətlə artması şəraitində geri
dönəndir. Kritik zonada oksigen çatışmazlığının müddəti həlledici
əhəmiyyət daşıyır. Əgər hipoksiya həddindən artıq uzun müddət
davam edirsə MSS-in tənzimləyici həlqələrində pozğunluqlar
yaranır və ölüm baş verir.
Böyük yüksəklikdə olmaqla əlaqədar olan intoksikasiya.
İnsanın həssaslığından asılı olaraq bu vəziyyət 3000 m və daha artıq
yüksəklikdən başlayaraq bu və ya digər pozğunluqlar olmayan
şəraitdə yarana bilər. Alkoqol intoksikasiyada olduğu kimi, onun
tipik əlamətləri eyforiya - təhlükəni dərk etməmək və baş verənlərin
qeyri-adekvat qiymətləndirilməsidir (şəkil 5).
Yiiksaklik, m
7000 -
4000 -
4000 _
35
50
76
Kritik zona
(öliiıu* gətirib çıxaran
donmayan pozğunluqlar)
Pozğunluq astana?;!
Tnııı olıiinynıı kompensasiya zoııası
fağır, lakin geri döııaıı pozğunluqlar)
Pozğunluq astanası
Iaııı olmayan kompensasiya zonası (ağır,
lakin geri döııaıı pozğunluqlar)
Pozğunluq astanası
Tam olmayan kompensasiya zoııası
(ağır. Lakiıı geri dönaııpozğunluqlar)
8,5
12,7
16,4
Şəkil
5. Şüurun (düşüncənin, huşun) yerində olduğu müddətin
əhəmiyyəti (xeyri).
7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə qəflətən oksigen
çatışmazlığı yaranır (məsələn, təyyarənin kabinəsində təzyiqin
412
downloaded from KitabYurdu.org
azalması şəraitində), insanda isə qısa zaman müddəti ərzində
(“mərhəmət dövründə”) normal funksiyalar saxlanılır (cədvəl 2).
Bu dövrün sonunda şüur pozulur, daha sonra isə məhvə gətirib
çıxaran geri dönməyən pozğunluqlar əmələ gəlməyə başlayır (şəkil
1
).
Cədvəl 2
7000 m-dən artıq olan yüksəkliklərdə oksigenin verilməsi
dayandırılan andan huşun itirildiyi ana qədər olan zaman
Yüksəklik, km 7
8
9 10
11
12
15
Zaman, dəq 5
3
1,5 1
2/3
1/2
1/6
Yüksəklikdə təmiz oksigenlə nəfəs alma. Oksigenin udul-
ması yüksəklik astanalarının artma istiqamətində dəyişir, lakin bu
reaksiyaları aradan qaldırmır. 14 km yüksəklikdə təmiz oksigenlə
nəfəs alma zamanı udulan havada P
0
^ 106 mm.c.süt.
(14,1 kPa) təşkil edir. 37°C temperatur şəraitində ölü məkanda p „
47 mm.c.süt (6,3 kPa) təşkil edir, beləliklə, udulan qaz
qarışığında P
Q2
60 mm.c.süt. (8,0 kPa) ibarət olur. Alveol boş-
luqlarında parsial təzyiqi 30 mm.c.süt. (4,0 kPa hiperventila-
siyanın dərəcəsindən asılı olaraq enib-qalxır) təşkil edən karbon
dioksid hələ də saxlanılır ki, buna görə də P
Ü2
daha da
aşağı olur. Yerdə qalan hissə 30 mm.c.süt. (4,0 kPa), yəni hi-
poksiyanm kritik astanasından aşağı olan səviyyədir. Əgər insan
təmiz oksigenlə nəfəs alarsa bu həddə yüksəkliyin 13-14 km-i
arasında çatmaq olar, buna görə də böyük yüksəkliyə qalxarkən
xüsusi kostyumlar və ya yüksək təzyiqə malik kabinələr tələb
olunur.
18.3. Böyük yüksəkliyə qısamüddətli uyğunlaşma
Böyük yüksəkliklə (və ya digər səbəblərlə (vəziyyətlərlə),
məsələn, ürək çatışmazlığı) şərtlənən hipoksiya qısa, orta və
uzunmüddətli uyğunlaşma reaksiyalarının meydana çıxmasına
səbəb olur. Qısamüddətli reaksiyalar üçün bir neçə saat tələb
413
downloaded from KitabYurdu.org
olunur, halbuki böyük yüksəkliklərə əsl mənada iqlimləşmək üçün
bir neçə gündən bir neçə aya qədər vaxt tələb olunur.
Sirkulyar uyğunlaşma dəyişkənlikləri. 2000 m və daha artıq
yüksəklikdə sakit vəziyyətdə ürək yığılmalarının tezliyi artır və
6000 m yüksəklikdə təqribən 120 dəq^-ə çatır. Yüklə əlaqədar
olaraq onun artımı dəniz səviyyəsindən fərqli olaraq kifayət qədər
çoxdur. Vuruş həcmi cüzi dəyişir; onun həm artması, həm də
azalması müşahidə edilir. Bu səbəbdən də sakit vəziyyətdə ürəkdən
qan çıxımı az artır, lakin yük şəraitində bu artım aydın nəzərə çarpır.
Arterial təzyiq yükün olduğu şəraitdə yüksəklikdən asılı
olaraq az dəyişir. Lakin ağciyər arteriyasında, xüsusilə sakit
vəziyyətdə, ağciyərlərin şişməsi ilə əlaqədar olaraq təzyiqin artması
baş verir.
Respirator uyğunlaşma dəyişkənlikləri. Sakitlik şəraitində
arterial hipoksiya tənəffüs sisteminin zəif aktivləşməsinə səbəb
olur; 5000 m yüksəklikdə bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi
müqayisə olunan dəniz səviyyəsindəki kəmiyyətdən
10
% artıq olur.
Baxmayaraq ki, bu qiymət 6500 m yüksəklikdə 2 dəfə çox olur. Yük
şəraitində bir dəqiqədə olan tənəffüs həcmi artmağa başlayır.
Hiperventilyasiya tənəffüs əmsalının 1,0-ə qədər yüksəlməsinə
səbəb olur. Hiperventilyasiyaya baxmayaraq, udulan havanın
kəmiyyəti aşağıdır, çünki bir dəqiqədə olan tənəffüsün həcmi
yüksəlməsi P
02
azalma dərəcəsində olmur.
Oksigenin nəql olunmasında olan uyğunlaşma dəyişik-
likləri. Alveol havada p
o
yüksəkliyin artmasına uyğun olaraq
aşağı düşdüyündən arterial qanda P
02
aşağı düşür.
2000
m yük-
səklikdə sakitlik şəraitində alveol havasında P
0
76 mm.c.süt.
(10,1 kPa), arterial qanda 73 mm.c.süt. (9,7 kPa) təşkil edir;
bununla belə arterial qanda hemoqlobinin oksigenlə doyması 93%
təşkil edir. Oksigenin nəql olunmasını iki əlavə amil pozur. Birinci,
oksihemoqlobinin dissosiasiyasının əyrisinin sola doğru
dəyişməsinə səbəb olan respirator alkoloza gətirib çıxarır. Bu
dəyişkənlik ağciyərlərdə oksigenin əlaqələnməsinə şəra
414
downloaded from KitabYurdu.org
it yaradır, lakin onun toxumalarda ayrılmasına maneçilik törədir.
İkincisi, yük şəraitində oksigenin sərf edilməsi artdıqca alveol
havası və arterial qanda Ch-in parsial təzyiqinin qiymətləri artır.
Ağır iş zamanı 0,15 mm.c.süt. (2,0 kPa) çatır. 200m AqD
02
yüksəklikdə alveol havasında P
02
-in 76 mm. c.süt. (10,1
kPa) olduğunu nəzərə alsaq, buna görə də AqD
0j
-in qiymətində
olan hər hansı bir yüksəliş oksihemoqlobinin dissosia- siyasmm
əyrisinin daha sərt meylli olan sahəyə dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq
arterial qanın oksigenlə doymasında nəzərə çarpan azalmaya səbəb
olur. Ağır iş şəraitində 2000 m yüksəklikdə oksigenlə doyma 90%
təşkil edir ki, bu arterial qanda
66
mm.c.süt.-dan (
8,6
kPa) aşağı olan
P
0z
-nə uyğun gəlir; bunun nəticəsində
2000
m yüksəklikdə
maksimum işgörmə qabiliyyəti, demək olar ki, 10% (3500 m
yüksəklikdə «20%) azalır.
Turşu-əsas tarazlığının uyğunlaşma dəyişkənlikləri. Böyük
yüksəkliyə uyğunlaşma şəraitində hiperventilyasiya külli miqdarda
CCh-in ayrılmasına səbəb olur. Qanda CÜ
2
-in parsial təzyiqi aşağı
düşür və respirator alkaloz əmələ gəlir. 4000 m yüksəklikdə arterial
qanda P
02
« 30 mm.c.süt. (4,0 kPa) təşkil
edir; 6500 m yüksəklikdə o, 20 mm.c.süt.-na (2,7 kPa) bərabərdir,
arterial qanda isə pH 7,5-dən yuxarı olur. Böyük yüksəkliyə qalxma
ilə əlaqədar yaranan kəskin stres şəraitində əsasların artıq miqdarı
dəyişmir.
18.4. Böyük yüksəkliyə iqlimləşmə
Yüksək dağlıq şəraitində uzun və ya bir qədər qısa zaman
müddətində keçirilən həyat ürək-damar, tənəffüs, əzələ və qan-
damar sistemlərində uyğunlaşma dəyişkənliklərinə gətirib çıxarır.
Bu dəyişkənliklər özündə əsasən arterial hipoksiya və respirator
alkaloza qarşı reaksiyaları əks etdirir. Qalıq (artıq) dəyişkənliklər
fazasından (məşələn, eritropoezdə) keçə bilən
Dostları ilə paylaş: |