Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

(monoteizmə) əsaslanmışdır
. Həm Avropada və həm də Şərq dünyasında 
fəlsəfənin inkişafı bu cür monoteist dinlər (iudaizm, xristianlıq və islam) 
ilə ayrılmaz əlaqədə baş vermişdir. Öz mahiyyətinə görə orta əsrlərin 
fəlsəfəsi teosentrik xarakter daşıyır
(teo- allah). Bu o deməkdir ki, 
həmin dövrdə dünyanın və buradakı bütün mövcudatların allah tərəfindən 
yaradıldığı fikri əsas yer tutmuşdur. 
Xristian təkallahlılığı dini- mifoloji şüura və bütpərəstlik fəlsəfi 
təfəkkürünə 
yad olan iki prinsipə əsaslanırdı
. Bir- birilə sıx bağlı olan 
bu prinsiplər 
dünyanın yaradılan olması və vəhy adlanır
. Birinci prinsip 
orta əsrlərin varlıq haqqında tə‟limlərinin (ontologiyanın), ikinci prinsip 
isə bu dövrün idrak nəzəriyyəsinin (qnoseologiyanın) əsasını təşkil 
etmişdir. Bütövlükdə orta əsrlərin fəlsəfəsi ilahiyyatdan və kilsədən 
(məsciddən) tam asılı olmuşdur. Bu dövrdə kilsə ehkamları təfəkkürün 
çıxış nöqtəsi və əsası idi. Hüquqşünaslıq, təbiətşünaslıq və fəlsəfə elmləri 
bir qayda olaraq onlara uyğunlaşdırılırdı. 
Din iddia edir ki, allah dünyanı öz iradəsi ilə heç nədən yaratmışdır. 
Tanrının fövqəladə qüdrəti dünyanın varlığını hər an qoruyub saxlayır və 

---

55 
müdafiə edir. Bu cür 
dünyagörüşü kreasionizm (yaradılan haqqında 
tə‟lim deməkdir) adlanır. 
Göründüyü kimi dünyanın yaradılan olması ehkamının əsasında 
təbiət deyil, 
fövqəltəbii başlanğıc 
durur. Əgər antik dövrdə allahlar 
təbiətə yaxın, onunla qohum qüvvələr hesab olunurdusa, orta əsrlərdə al-
lah təbiətdən yüksəkdə durur. Belə təsəvvür edilirdi ki, həmin allah 
təbiətin insana mə‟lum olmayan 
tərəfində, yə‟ni 
o biri tərəfində durur. 
O 
transendent (əlçatmaz mövqedə duran deməkdir) allahdır
. 
Beləliklə orta əsr tə‟limlərində yaradıcı başlanğıc olmaq rolu təbiətdən 
alınıb (qədim fəlsəfə onda görürdü) allaha verilir. Bu tə‟limlər göstərirdi 
ki, kosmos artıq müstəqil və əbədi varlıq deyildir. 
Kreasionizmin