Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Müasir dövrün görkəmli filosofu E.From şəxsiyyətin 
keyfiyyətcə yeni bir tipini- bazar oriyentasiyalı şəxsiyyəti seçib ayırır
. 
O yazırdı: «özünə və başqa insanlara münasibətləri əmtəəyə olan 
münasibət kimi səciyyələnən, qiyməti mübadilə dəyəri ilə müəyyən olu-
nan oriyentasiyanı mən bazar oriyentasiyası adlandırıram».
2
Onun fikrincə bazar münasibətləri şəraitində şəxsiyyətin uğur 
qazanması üçün ona müəyyən təklifin olması lazım gəlir. Uğur əldə etmək 
bir çox cəhətdən şəxsiyyətin öz qabiliyyətini sata bilməsindən asılıdır. 
1
Bax: Основы философии. E.Popovun redaktəsi ilə, s.209-210. 
2
Фром Е. Психоанализ и этика. М., 1993, с.66. 

---

552 
Odur ki, insan özünü əmtəə kimi və yaxud həm satıcı, həm də əmtəə kimi 
hiss edir. Belə şəraitdə insan nə öz şəxsi həyatı ilə, nə də xoşbəxtliyi ilə 
maraqlanmır. O yalnız satıla bilən qabiliyyətini itirməməyinn qayğısına 
qalır. From bu vəziyyət üçün şəxsiyyəti günahlandırmır. O göstərir ki, 
şəxsiyyətə bazar xarakteri verən situasiyaya ayrı- ayrı fərdlər nəzarət et-
mir. Fərd belə şəraitə yalnız müəyyən müddətdə müqavimət göstərə bilər. 
Əsas məsələ cəmiyyətin bu şəraitə münasibətindədir. Cəmiyyət nəticə 
etibarilə insanların özünəhörmət hissinin və müstəqilliyinin itirilməsinə 
razı olmamalıdır. 
Bazar oriyentasiyalı şəxsiyyətdə yaradıcılıq meyli azalır. Bu isə 
cəmiyyətdə böhranlı vəziyyət yarada bilir. Çünki yalnız yaradıcılığa malik 
şəxsiyyət sözün geniş mənasında mədəniyyəti inkişaf etdirməyə və 
zənginləşdirməyə qadirdir.
3. Cəmiyyət və şəxsiyyətin inkişafı 
Şəxsiyyət konkret- tarixi xarakter daşıyır. 
Hər bir tarixi mərhələ 
öz xarakterinə uyğun şəxsiyyət tipini formalaşdırır
. Bu tamamilə təbi-
idir, çünki şəxsiyyət real tarixi prosesin, ünsiyyətin, əmək və yaradıcılığın 
subyektidir. Cəmiyyət inkişaf edib təkmilləşdikcə şəxsiyyət qarşısında bu 
istiqamətdə müəyyən tələblər qoyulur. Başqa sözlə şəxsiyyət də, əməkdə, 
ünsiyyətdə, idrak və yaradıcılıqda özünü reallaşdıraraq inkişaf edir. 
Şəxsiyyətin inkişafı hər şeydən əvvəl onun qabiliyyətlərinin təkmilləşməsi 
və tələbatlarının yüksəlməsi deməkdir. 
Şəxsiyyətin sosial inkişafı gedişində həm də onun psixiki 
təkmilləşməsi özünü göstərir. Bu iki tərəf qarşılıqlı təsir edərək biri 
digərini zənginləşdirir. Həmin prosesdə şəxsiyyəti psixoloji baxımdan 
səciyyələndirən göstəricilər sosial- tarixi məzmunla tamamlanır. Məsələn 
intellektual cəhətdən yetkin şəxsiyyət yüksək vətəndaşlıq keyfiyyətlərinə, 
əqidə sabitliyə malik olur. O özünün mənafe və istəklərini başqa insanlar-
la, kollektiv və bütövlükdə cəmiyyət ilə əlaqələndirməyə çalışır. Belə 
şəxsiyyət özünün sosial əhatəsində olan ustanovkaları, rəyləri və baxışları 
fərdi formada təzahür etdirir. Yəni o bunlara yeni məzmun verir, onları 
tamamlayır və inkişaf etdirir. 
Eyni sözləri emosional cəhətdən yetkin şəxsiyyət haqqında da 
demək olar. Əvvəla, bu yetkinlik şəxsiyyətin sosial fəallığının həlledici 
təsiri altında formalaşır. Digər tərəfdən o, fərdin gerçəkliyə real 
münasibətlərində, özünənəzarət qabiliyyətində, hisslərinin sabitliyində, 
uğurlar kimi uğursuzluqlara da dözə bilmək bacarığında təzahür edir. 
Şəxsiyyətin sosial yetkinliyi onun başqa insanlar ilə münasibətlərdə 

---

553 
göstərdiyi xeyirxahlıqda, özünün müstəqil davranış xəttini işləyib 
hazırlamaqda, kollektivin rəyi ilə hesablaşmaqda əks olunur.
Şəxsiyyətin bioloji, psixoloji və sosial inkişafı bir- birilə vəhdətdə 
çıxış edir. Lakin bu vəhdət daxilində sosial inkişaf müəyyən üstünlüyə 
malikdir. Ümumilikdə bu üç tərəfin əldə etdiyi səviyyə ictimai- tarixi pro-
sesin sürəti ilə müəyyən edilir. 
Şəxsiyyətdə sosial ilə biolojinin vəhdəti onun istedadlılıq 
keyfiyyətində daha aydın görünür. Öz mahiyyətinə görə istedad insanın 
təbii imkanları ilə əməyinin birləşməsi deməkdir. Alimlərin 
hesablamalarına görə insanın əqli qabiliyyətlərinin 70-80%-i genetik 
amillərlə şərtlənir. Bioloji əlamətlər şəxsiyyətin əsəb proseslərinə, 
temperamentinə, xarakterinə və digər psixiki xassələrinə əhəmiyyətli təsir 
göstərir.
1