Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

  (K T   ş  26).  «Qarm  ac,  üstü  donsuz  pis  v ə   nankor  xalqın 
üstündə  oturdum»  (bu  cüm lədə 
üzə
 sözü  aşkar  şəkildə  zərfdir). 
Tokuz oğuz  bodun  üzə  kağan  olurtı
  (T  9)  «Doqquz  oğuz  xalqı 
üzərində  xaqan  oturdu». 
A t  üzə  bintürü  karığ  sökdim
  (T  25) 
«Atlara  mindirərək  qan  dağıtdım». 
Eçim kağan  olurtukda  özüm 
tarduş  bodun  üzə şad ertim
  (K T  ş  17)  «Əmim   xaqan  oturduqda 
özüm   tarduş  xalqı  üzərində  şad  idim». 
OI törüdə üzə eçim kağan 
oIurtıiKJİ
  ş  16)  « 0   qanunun  üstündə  əm im   xaqan oturdu».  ... 
on 
uyğur  tokuz oğuz  üzə y ü z y ıl olurıp...
  (MÇ  3)  «...  on  uyğurlar 
doqquz oğuzların üzərində  yüz il oturub...».

10.  A şa  «aşm »,  «aşaraq»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində 
aşa
  sözünü 
aş(maq)
  felindən 
-a
  şəkilçisi 
vasitəsilə  ə m ə lə   gəlm iş  feli  bağlam a 
{aşaraq)
  kimi  də,  qoşma 
{aşın)
  kimi  də  də  qəbul  etm ək olar,  Hər  iki  v əz iy y ə td ə  
aşa
 sözü 
özündən  ə w ə l   gələn   adları  idarə  edir.  Bım a  görə  də  onun  feli 
bağlama,  yaxud  qoşma  olduğunu  təyin  etm ək  çətindir.  Abidə- 
lərin  dilində 
aşa
  qoşması  ism in  təsirlik  halmda  işlənən  sözləri 
idarə  edir.  B u  xüsusiyyət  onun  fel  m ən şəli  olduğunu  və  öz 
m ənşəyindən  uzaqlaşmadığmı  göstərir;  m əsələn : 
İlgərü Kadır- 
kan  yaşığ  aşa  bodunığ  ança  konturtımız
  (K T   ş  21)  «Şərqə 
Kadırkan  m eşəli  dağlan  aşurı  xalqı  e lə   yerləşdirdik». 
Ben,  Bilgə 
Toyukuk, Aitun yaşığ aşa kəltim iz (J
  37)  «M ən,  Müdrik  Tonyu- 
kuk,  Altun m eşəli dağları aşırı gəld ik».
Azərbaycan  dilinə  edilən  tərcüm ələrdən  göründüyü  kimi 
aşa
  sözü  qoşm a  kimi 
{aşıri)
  tərcüm ə  edildikdə  təsirlik  halda 
işlənən sözü  idarə etmir.
11.  Sayu  «boyu»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
sayu
 qoşm ası  istiqam ət  bildirsə  də,  onun  m üəyyənliyini 
bildirmir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  bu  qoşma 
daha  çox  «hər  tərəfə»  m əzm ununu  ifadə  edir;  m əsələn: 
Anta 
kalmışı yir sayu kop turu,  ölü yorıyur ertig 
(K I
l
'
  c  
9)  «Onda (sağ) 
qalmışm  yer  üzünə  səp ələn m iş  halda  tam am ilə  əld ən   düşmüş 
v əziyyətd ə  gəzirdin». 
Mən  özüm  kağan  oiurtukıma  yir  sayu 
barmış bodun öiü, yitü, yadağm, yalırjm yana k əlti(\L l
  ş  27-28) 
«M ən  özüm  xaqan  oturduğum  üçün  yer  üzünə  səp ələn m iş  xalq 
əldən  düşmüş  halda,  piyada,  yalm   yenə  gəld i». 
01  ok  tün 
bodunın  sayu  ıtımız
  (T  42)  « 0   g e c ə   bütün  xalqlara  çaparlar 
göndərdik».
12.  K odı  «boyu»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısj  abidələrinin 
dilində 
kodı
  qoşması  da  istiqam ət  bildirir,  lakin  bu  qoşm a 
sayu 
qoşmasmdan  fərqli  olaraq,  m ü əy y ən   bir  istiqam ət  göstərir; 
m əsələn: 
01  sub  kodı  bardımız
  (T  27)  « 0   çay  boyu  getdik». 
Sələtjə kodı yorıpan karağın kısdalata  ebin,  barkın anta  buzdım 
(B K   ş  37)  «Selenqa  çayı  boyu  yüyürüb  adam lannı  sıxışdıraraq, 
evlərini,  saraylarmı  onda  pozdum   (dağıtdım )». 
Üküsi  Sələrjə 
kodı bardı(}AÇ
  16)  «Çoxu  Selenqa çayı boyu  getdi».
13.  Başlayu  «başda  olmaqla»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  qoşma 
başlayu
  «başlayaraq»  feli  bağ- 
laması  ilə  omonimdir,  hər  iki  söz  başla  «başlamaq»  felindən 
törəmişdir.  A bidələrin  dilində  başlayu  qoşm asm m   işlən m əsin ə 
az  təsadüf edilir;  m əsələn: 
Karjım kağanka başlayu Baz kağanığ 
balbal tikmiş
 (K T  ş  16)  «Atam  xaqana  başda  Baz  xaqam  balbal 
qoymuş». 
Eçim  kağanka  başlayu  kırkız  kağanığ  balbal  tikmiş 
(K T ş  25)  «Əm im  xaqana başda qırğız xaqanını balbal  qoym uş». 
Katjım  türk  bilgə  kağan  olurtukmta  türk  amtı  bəglər...  kisrə 
tarduş bəglər,  Küli çor başlayu,  ulayu şad-apıt bəglər,  örjrə tölis 
bəglər,  apa  tarkan...  başlayu  ulayu  şad-apıt  bəgləri...  Taman 
Tarkan,  Tonyukuk  Boyla  Bağa  tarkan,  ulayu  buyuruk...  iç 
buyurakı,  bəg  Kül  trkin  başlayu  ulayu  buyuruk  bunça  amtı 
bəglərkatjım kağanka ertətjü
 (B K   c  1 3 -K )  «Atam  türk  müdrik 
xaqanı  oturduqda  türkün  indiki  b əyləri...  sonra  K üli  çor  başda 
olmaqla  tarduş  bəyləri,  digər  şad  v ə  apa  bəylər,  ön  tərəfdən 
tölös  bəyləri,  apa  tarkan...  başda  olmaqla  digər  şad  v ə  apa 
bəyləri...  Taman,  Tarkan,  Tonyukuk  B oyla  Bağa  tarkan,  digər 
buyuruqlar  ...  daxili  buyuruqlar,  bəy  K ül  İrkin  başda  olmaqla 
digər  buyuruqlar  -   bu  qədər  indiki  bəylər  atam  xaqana  ehtiram 
əlam əti olaraq...».
14.  Ö ijrə « ə w e l »   qoşması.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  qoşma  zaman  v ə  məkan  mənası  bildirir. 
Ötjrə 
qoşması  mürəkkəb  tərkibə  malikdir:  o, 
örj
 «ön,  qabaq»  ismi  v ə   - 
rə
 
istiqamət 
hahmn 
şəkilçisinin 
birləşm əsindən 
ə m ə lə  
gəlmişdir.  Bu  qoşm a  abidələrin  dilində  çox  nadir  hallarda 
işlənir;  m əsələn: 
Ebi on kün  örjrə  ürküp  barmış
  (MÇ  31)  «Evi
on  gün öncə  hürküb getm iş».
15.  İçre  «içre»,  «içində»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  qoşma  məkan  münasibətləri  ifadə  edir 
v ə   mürəkJkəb  morfoloji  tərkibə  malikdir;  o, 
iç
 «iç»,  «daxil»  ısmı 
v ə  
-rə
  istiqamət  hah  şəkilçisinin  birləşm əsindən  ə m ə lə  
gəlm işdir. 
İçrə
  sözü  qoşma  kimi  abidələrin  dilində  nadir 
hallarda  işlənir;  m əsələn: 
Sağır içrə  əlig kiyik  kirmiş
  (IB  97) 
«Ç əm ənIik İçtrtə ə lig  kiyik girmi§0>.

16.  İçintə  «içində»  qoşm ası.  İçintə  sözü  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  həm   zərf,  h ə m   də  qoşm a  kimi  işlənir.  Bu, 
mürəkkəb  qrammatik  tərkibə  m ahk  qoşmadır: 
iç
  «iç»,  «daxib> 
ismi  v ə  -/m ə n su b iy y ət  şək ilçisi, 
bitişdirici  samiti,  -fö yerlik 
hal  şəkilçisinin  birləşm əsindən  ə m ə lə   gəlm işdir.  Bu  sö z 
abidələrin  dilində  qoşma  kimi  nadir  hallarda  işlənir;  m əsələn; 
Kırkız  kam  Kögmən  içintə  ...  eb  barkmta  ermis
  (MÇ  23-24) 
«Qırğız xanı  K ögm ən içində  ...  ev  saraymda im iş».
17. 
Inağarı 
«sonra» 
qoşm ası. 
Q ədim  
türk 
yazısı 
abidələrinin  dilində  işlən ən   bu  qoşmada 
-ğaru
  istiqamət  hal 
şəkilçisi  aşkar  izlənilir, 
m
  h issə si  isə,  ehtim al  ki, 
ol
  işarə 
əvəzliyindən 
an>m
  keçm əsi  şəklində  törəm işdir. 
Inağaru 
qoşm ası 
qədim  
türk 
yazısı 
abidələrinin 
dilində 
zaman 
münasibətini  bildirir.  Bu qoşma abidələrin  dilində  çox  az işlənir; 
m əsələn: 
T itk  bodun  anta  mağaru  yok  boltı
  (MÇ  İO)  «Türk 
xalqı  ondan sonra yox oIdu».
18.  Öni «başqa»,  « a y n »  qoşm ası.  Bu  qoşm a da  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  az  işlənir;  m əsələn : 
İdişimtə, 
ayakımta  öni kança  banr mən,
  -  
tir
 (IB  63)  «K asam dan,  qədə- 
him dən ayrı n ə  üçün gedirəm ,  - deyir».
19.  Y an,  y ə n   «yan»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  bu  qoşma  ismin  çıx ışlıq   halında  olan  sözlərlə 
işlənir  v ə   m əkan  ^stiqam ət)  m ənası  ifadə  edir. 
Yan
  qoşması 
abidələrin  dilində  az  işlənir;  m əsələn : 
Tabğaç,  bəridən yən təg, 
K ıt^ ,  öljdən  yən  təg,  ben  yıradanta  yan  təgəyin
  (T  11) 
«Tabğaç,  bəri  yandan  hücum   et,  K ıtay,  ön  yandan  hücum  ct, 
m ən sol yandan  hücum edim ».
V .M .N asilovun  verdiyi  m əlum ata  görə,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində 
-ra,  -rə
  lokativ  hal  şək ilçisi  ilə   bitən  asra 
«aşağı»,  taşra  «dışan»  v ə  bu  tipli  sözlər  də  qoşm a  kimi  işlənir. 
Lakin  bu  sözlərin  abidələrin  dilində  qoşm a  kim i  işlənm əsinə 
təsadüf  edilm əmişdir.  Bu  sözlər  qədim   türk  dillərində  təkcə 
adverbial mənada işlənir.
BAĞLAYICI
Bağlayıcılar  sözlər,  söz  birləşm ələri  və  cüm lələr  arasında 
əlaqə  yaratmağa  xidm ət  edir.  B u  m ənada  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bağlayıcılar  təşəkkül  tapmış  qrammatik 
kateqoriya  deyildir.  Abidələrin  dilində  müasir  m ənada  durğu 
işarələri  işlənmir,  bağlayıcılar  da  az  inkişaf etmişdir.  Buna  görə 
də  gümun  etmək  olar  ki,  qədim   türk  qəbilələrinin  dilində 
qrammatik  m ənanm  ifadə  vasitəsi  kimi  intonasiya  geniş  şək ild ə 
inkişaf  edibmiş.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bağlayıcı  nitq 
hissəsini  iki qrupa  ayırmaq olar:  bağlayıcılar və bağlayıcı  sözlər. 
Bağlayıcılar  yalm z  cüm lə  üzvlərini  birləşdirm əyə  xidm ət  cdir 
v ə  
ta,  tə,
 
bağlayıcılarını  istisna ctsək,  m ən şəcə  feli  bağla- 
maların  təcrid  edilm iş  formalarmdan  törəmişdir.  B e lə   bağlayı- 
cılardan 
azu, yəmə,  ta,  tə,  takı, artukt
 sözlərini göstərm ək olar.
Bağlayıcı  sözlər  əsas  nitq  h issələri  -   adlar  v ə  fellərlə  h ə lə 
əlaqəsini  kəsm əm iş  bağlayıcı  vasitələrdir.  Bağlayıcı  sözlərə  fcli 
bağlama  forması olan,  lakin bağlayıcı  funksiyasmı  ycrinə yclirən 
tiyin
  «dcyə»  v ə  
lip
  «deyib»  sözlərini  nümunə  göstərm ək  olar. 
Bunlardan  başqa,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bağla- 
y ıcı  ifadələr,  m əsələn ,  əv əzlik   v ə  qoşmanın  birləşm əsindən 
ə m ə lə   gələn 
am üçün
 ifadəsi  kimi də  işlənir.  Bağlayıcı  sözlər və 
bağlayıcı  ifadələr  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
cüm lələri  birləşdirm əyə xidmət edir.
Bağlayıcıları  iki  qrupa ayırmaq olar:
1.  Birləşdirici bağlayıcılar:
yəmə,  ta,  tə,  tağı,  artukı,  udu.
2.
  A yıncı bağlayıcılar: 
azu.
1. 
Birləşdirici 
bağlayıcılar. 
Birləşdirici 
bağlayıcılar 
cüm lədə  sözləri  bir-biri  ilə  əlaqəjəndirm əyə,  bağlamağa  xidm ət 
edir.  Qədim  lürk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  birləşdirici
bağlayıcılar  işlənir:
a) 
ta bağlayıcısı.  Bu bağlayıcı  müasir türk dillərində  «və», 
«da,  də»,  «habelə»  bağlayıcılarına  uyğun  gəlir; 
Anta kisrə inisi 
kağan bolmıs crinç,  oğlı ta kağan bolmıs erinç
  (K T  ş  5)  «Ondan 
sonra  kiçik qardaşı xaqan olmuş,  oğlu da xaqan olmuş».

M əlum  olduğu  kimi,  türk dillərinin  O rxon-Y enisey  abidə- 
ləri  dövründə  bu  dillərdə 
dsesi
  söz  başmda  işlənm əm işdir.  B u- 
na  görə  də  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  m ətn lə- 
rində 
ta
 bağlayıcısm m  
də
 variantmm  işlən m əsi  qəribə v ə   şü b h ə- 
lidir; 
Közdə yaş kəlsər,  eti də kötjültə sığıt kəlsər,  yanturu sa- 
kmtım,  katjğdı sakmtım {Ki:
  şm   11)  «G özdən  yaş  g ə lsə ,  könül- 
dən  də  güclü  fəryad  g ə lsə ,  yanaraq  düşündüm,  m öhkəm cə  dü- 
şündüm».
b)  y ə m ə   « d ə» ,  «hətta»,  « yen ə»,  «da  ...  da»,  «də  ....  d e »  
bağlayıcısı.  Bu  bağlayıcı  cüm lədə  bir  d əfə  işləndikdə  ən   çox 
«də/da»,  təkrar  (iki  v ə  daha  artıq)  işləndikdə  «da/də...  da/də» 
mənasmı  ifadə  edir;  m əsələn ; 
Türk  bodumğ  tirilip  il tutsıkıijm 
bunta  urtım, yaijılıp üləsikiQin yəm ə  bunta  urtım
  (K T   c  10-11) 
«Türk xalqmm birləşib dövlət d ü zəld əcəyin i buraya həkk etdim , 
səhv  edib  parçalanacağmı  da  büraya  həkk  etdim ». 
Buyurukı 
yəmə biligsiz erinç, yablak ermis erinç
 (K T   ş  5)  «Buyuruqları da 
biliksiz  im iş,  nankor imiş». 
Buyurukıyəmə bilgə ermisÇKT
  ş  3) 
«Buyuruğu  da  müdrik  im iş».  B əg ləri  y ə m ə ,  bodunı  y ə m ə   tüz 
ermis  (K T   ş  3)  «B əyləri  də,  xalqı  da  düz  im iş». 
Kün yəmə,  tün 
yəm ə  yelü  bardımız
  (T  27)  «Gündüz  də,  g e c ə   də  yel  kimi 
getdik».
c)  tağı  «daha»  bağalyıcısı.  Q ədim   türk  yazısı  abilərəində 
bu  bağlayıcmmı  işlən m əsin ə  yalnız  bir  d əfə,  h em   də  yarımçıq 
cüm lədə  təsadüf edilir;  m əsələn : 
tağı bir altun
 (Y   40)  «...  daha 
bir qızıl».
ç)  udu  «ardmca»  bağlayıcısı.  B u  bağlayıcı 
ud
 «arxasınca 
aparmaq»,  «təqib  etməb>  felindən  törəyən 
udu
  «apararaq»  feli 
bağlaması  v ə   həm in  feli  bağlamadan  təcrid  edilm iş 
udu 
«arxasmca»,  «ardınca»  zərfı  ilə   eyni  fonetik  tərkibə  malikdir, 
h ələ  üstəlik  eyni  m ənşəlidir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  nadir  hallarda  işlənən  bağlayıcısıdır;  m əsələn : 
İltəris 
kağan kazğanmasar,  udu ben özüm kazğanmasar,  ilyəm ə,  bodun 
yəm ə yok ertəçi
 erö'(T  54-55) «İltəris xaqan qazanmasa,  ardmca 
m ən özüm qazanmasa idim,  el d ə, xalq  da m əh v olası  idi».
e) 
artukı  «artığı»  bağlayıcısı.  B u  bağlayıcı  mürəkkəb 
morfoloji  tərkibə  malikdir; 
artuk
 «artıq»  sözü  v ə 
-ı
 üçüncü  şəxs
mənsubiyyət  şəkilçisinin  birləşm əsindən  ə m ə lə   gəlm işdir. 
Artukı
 bağalyıcısı  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi 
say  əm ələ  gətirm ək  üçün  iki  say  sözünü  birləşdirir;  m əsələn: 
Tabğaç atlığ süsi bir tümən  artukı yeti bi/j süg ilki kün  ölürtim 
(B K   c  1)  «Tabğaç  atlı  qoşununu  on  yeddi  min  qoşunu  birinci 
gün  öldürdüm». 
Otuz  artukı  səkiz  yaşıma  kışm  kıts^  tapa 
sülədim
 (B K   c  2)  «Otuz  bir  yaşımda  qışda  kıtaylara  qarşı  qoşun 
çəkdim».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
artukı
  sözü 
«üstəlik»  m ənasını  da  ifadə  edib  iki  sadə  cüm ləni  də  birləşdirir; 
m əsələn: 
On  ok kağanı yağımız erti,  artukı kırkız küçlig kağan 
yağımız boltı {T
  19-20)  «On  ox xaqanı  yağ’m ız idi,  üstəlik  qırğız 
güclü xaqam yağım ız oIdu».
2. 
Ayırıcı bağlayıcı.  Qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində 
bir  ayıncı  bağlayıcı  vardır: 
azu
  «m əgər»  bağalyıcısı.  Bu 
bağlayıcı,  güman ki, 
az «azmaq»
  felindən törəmişdir.  A bidələrin 
dilində  bu  bağlayıcm m   işlənm əsinə  yalnız  bir  d ə fə   təsadüf 
edilir;  m əsələn:  Azu bu  sabımda  igid  bar ğu?  (K T   c  10)  «M əgər 
bu sözlərim də yalan (şişirtm ə) varmı?»
Bağlayıcı  sözlər.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki 
feli  bağlama  -  
tiyin
  «deyə»  və 
tip
  «deyib»  feli  bağlamalan 
bağlayıcı  v əzifəsin d ə  işlənib  iki  cüm ləni  birləşdirir;  m əsələn: 
Türk  bodun  yok  bolmazun  tiyin,  bodun  bolçun  tiyin,  kaijım 
tltəris kağamğ,  ögim İlbilgə katumğ terjri töpəsintə tutıp yögərü 
kötürmis  erinç
  (K T   ş  11)  «Türk  xalqı  yox  olmasm  dcyə,  xalq 
olsun  deyə  atam  İltəris  xaqanı,  anam  llb ilg ə   xatunu  tann 
təp əsində  tutub  yuxarı  götürmüş». 
Türk  bodun yitməzün  tiyin, 
yoluk ennəzün  tiyin,  üzə tefjri tir ermis
 (O  3)  «Türk  xalqı  sona 
yctm əsin  dcyə,  yox  olmasın  deyə  üstdə  tanrı  deyir  im iş». 
Irak 
ersər,  yablak  ağı  birür,  yağuk  ersər,  edgü  ağı  birür  tip  ança 
boşğurur ermis
  (K T   c  7)  «Uzaq  olsa,  pis  h əd iy y ə  verir,  yaxm 
olsa,  yaxşı  h əd iy y ə  verir  deyib  elə  öyrədir  im iş». 
Eki şad,  ulayu 
iniyigünim,  oğlanım,  bəglərim,  bodunım  közi,  kaşı  yablak 
boltaç!  tip  sakmtım
  (K T   şm  11)  «İki  şadın,  digər  kiçik 
qohumlarımm,  oğlam m m ,  bəylərim in,  xalqımın  gözü,  qaşı  pis 
olasıdır deyib düşündüm».

B ağlayıcı  ifadelər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
təsirlik  halda  işlən ən  
ol
 ə v ə z liy i  v ə  
üçün
  qoşm ası  birləşib 
anı 
üçün  şəklində  sebəb  m ənası  ifade  edir  v ə   iki  sadə  cüm ləni 
birləşdirir;  m əsələn : 
Bəkləri yəmə,  bodwıı yəm ə  tüz ermiş,  anı 
üçün  ilig ança  tutmış  erinç
  (K T   ş  3)  «BəyIəri  də,  xalqı  da  düz 
imiş,  ona  görə  dövləti  e iə   düzəltm iş». 
...təgdükin yok üçün kisi 
bahkda  matja  ukğalı  kəlti,  Besbalık  anı  üçün  ozdt
  (B K   ş  28) 
«...hücum   etm ədiyi  üçün  şəhərd ək i  adamlar  m ən ə  tabe  olmağa 
gəldi,  Beşbahk şəhəri ona görə  xilas  oIdu».
ƏDAT
Q ədim   türk  yazısı  abidələrm in  dilində  ədatlar  m üxtəlif 
məna  çalarhğı  bildirir.  Ədatlar  m üstəqil  leksik  m ənaya  malik 
deyil,  cüm lədə  sintaktik  fiınksiya  daşımır,  cüm lə  üzvü  ola 
bilmir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bağlayıcılara 
nisbətən  geniş  inkişaf  etm iş  ədat  sistem i  vardır.  Abidələrin 
dilində  aşağıdakı ədatlarm işləndİyinə təsadüf edilir:
1) 
mu
 sual  ədatı.  Bu ədat abidələrin dilində  çox  az  işlənir. 
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sual  cüm lələri  ə n   çox 
sual  intonasiyası  v ə   sual  əv əzlik ləri  ilə   ə m ə lə   gəlir; 
mu
  sual 
ədatmdan  nadir  hallarda  istifadə  edilir;  m əsələn : 
Kağan  mu 
kısaym? -  tidim {Y
  5) «Xaqanmı seçək?  - dedim». 
Barm unəl
 (T
14) «Var mı nə?»
2
) 
-ğu
  (qalm   saitli  sözlərlə), 
-gü
  (in cə  saitli  sözlərlə) 
ədatlan.  Hər  iki  morfem  qüvvətləndirici-fərqləndirici  ədatdır; 
m əsələn: 
Azu  bu sabımda  igid bar ğu?
 (K T   c  10)  «M əgər  bu 
sözlərim də  yalan  (şişirtmə)  varmı?» 
Bödkə körigmə  bəglər,  gü 
yarjıltası
 
5
/> (K T  c  11)  «Taxt-taca tabe olan  (taxta baxan) bəylər, 
axı yanılasısınız».
Birinci  cüm lədə 
ğu
  ədatı  sual  çalarhğı  da  ifadə  edir. 
Görünür,  bu,  həm in  cüm lədə  işlən ən  
azu
 sual  ədatmın  təsirinin 
nəticəsidir.
3) 
azu
  «m əgər»  ədatı.  Bu-,  sual  ədatıdır  v ə   qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  sual  cüm lələrinin  ə m ə lə   gəlm əsində 
iştirak  edir;  m əsələn : 
Azu  bu  sabımda  igid  bar ğu
  (K T c  10) 
«M əgər bu sözlərim də yalan (şişirtm ə) varmı?»
6 3 4
4) 
tağı
  «daha»  ədatı.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  morfem  qüvvətləndirici  ədat  kimi  işlənir.  A bidələrin 
mətnlərində 
tağı