Demografik jarayonlar, birinchi navbatda, ijtimoiy-mehnat sohasiga sezilarli taʼsir koʻrsatishi

t - bashorat etilayotgan davr.

e - natural logarifmlar asosi.

Yuqorida qayd etilgan uslub yordamida ma`lum xududdagi aholining umumiy soni bashorat etiladi. Lekin, bu bashorat aholi sonidagi o`zgarishni juda aniq ko`rsata olmaydi. Chunki bashorat etilayotgan davrda ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarni o`zgarishi bilan bog`liq holda tug`ilish, o`lim va aholi migratsiyasida keskin o`zgarishlar ham bulishi mumkinki, ular aholi soniga bevosita ta`sir ko`rsatadi.

Demografik tadqiqotlarda aholining yosh va jinsiy tarkibi bo`yicha bashorat etish juda axamiyatli bo`lib, unda aholi tarkibidagi o`zgarishlar nisbatan aniq yoritiladi. Aholining yosh-jinsi bo`yicha bashorat etishda yosh guruhlarning «surish» uslubi qo`llaniladi. Bunday uslubda bashorat etilayotgan davrda xar bir yosh guruhini bashorat etilayotgan davr boshidagi mavjud miqdori olinadi. Undan bir yil davomida o`lganlar sonini ayirib, keyingi yilga shu guruhi soni aniqlanadi. Masalan, 2000 yil 1 yanvarda 11 yoshga kirganlar soni, 1999 yil 1 yanvarda 10 yoshga kirganlar sonidan, 1.01.1999 y.-1.01.2000Y davomida 10 yoshdan 11 yoshgacha o`lgan bolalar sonini ayirmasiga teng. Ana shu tarzda har bir yosh guruhini «surib» keyingi yil uchun aholi soni aniklanadi. Lekin, bunday uslubda bashorat etish uchun yosh guruhlari bo`yicha o`lim xollari, ya`ni «o`lim jadvali» hisoblangan bo`lishi lozim

Yosh guruhlarni surish uslubi bilan bashorat qilinganda, bashorat etilayotgan davr boshidan keyingi yil uchun tug`ilganlar soni, ya`ni «R» yoshdagilarni aniqlash lozim bo`ladi. Masalan. bashorat etilayotgan davrimiz 1999 yildan boshlansa, 1999 yilda tug`ilganlar, ya`ni «O» yoshdagilar aniq, ular 2000 yilda 1 yoshga to`ladilar. Lekin, 2000 yil uchun tug`ilajak bolalar sonini aniqlash lozim bo`ladi. Buning uchun farzand ko`rish yosh guruhlaridagi (15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44 va 45-49 yosh guruhlari) ayollar sonini, shu yosh guruhidagi tug`ilish koeffitsientiga ko`paytiriladi va keyingi yili shu guruhdagi har 1000 ta ayol nechta farzand ko`rishi aniqlanadi. Masalan, O`zbekistonda 1999 yilda 15-19 yoshtsh ayollar «X» ni tashkil etgan. Shu yili 15-19 xar 1000 ta ayolga nisbatan «U» farzand ug`ilgan. Demak, xo`» uo` = 2 ga teng. Ana shunday uslub bilan har bir yosh guruhida keyingi 2000 yilda tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Har bir yosh guruhida tug`ilishi mumkin bo`lgan bolalar soni aniqlanib, hammasi ko`shiladi: va 2000 yilda turilishi mumkin bo`lgan jami bolalar soni aniqlanadi.

Shu tariqa 2001, 2002, 2003 va keyingi bashorat etilayotgan yillar uchun xam tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Faqat buning uchun, yosh guruhlari bo`yicha tug`ilish koeffitsientlari, tug`ilishdagi o`zgarishlar, o`lim hollari, migratsiya, aholi reproduktiv maylidagi o`zgarishlarni mutaxassislar tomonidan xisobga olinadi.

Demografik bashoratda mehnat yoshidagi aholining yosh-jinsiy ma`lumot, kasb - malakasi bo`yicha kelajak tarkibini aniqlash aloxida ahamiyat kasb etadi. Chunki, ana shu bashorat asosida xar bir davlat va uning hududlarida kelajakdagi mexnat resurslari balansi ishlab chiqiladi.

Aholining oilaviy tarkibini bashorat etish xam muxim demografik tadqiqotdir. Chunki oila juda ko`p maxsulotlarni iste`molchisi xisoblanadi. Kelajakda oilalarning tarkibi qanday bo`ladi, aholining necha foizi yolg`iz yashaydi, necha foizi oddiy oilalarda, necha foizi2-3 avlod vakillari yashovchi murakkab oilalarada istiqomat etadilar. Yosh oilalar salmog`i qanday bo`ladi? Ana itu savollarga oila tarkibini bashorat etish orqali javob beriladi hamda shu bashorat asosida aholiga turar joy, yashash uchun kerak bo`lgan barcha mahsulotlar ishlab chiqish rejalashtiriladi.

Demografik bashorat etish o`z tarixiga egadir. Bu boradagi eng dastlabki xarakatlar qadimgi Rim va Gretsiyada kuzatilgan. Ilmiy asoslangan birinchi demografik bashoratlar XVII asrning oxiri Xh asrning boshlarida L.Eyler, T.Malhtus, Pirla-Ridalar tomonidan yaratilgan. XX asrning 20 yilaridan boshlab aholi o`sishining asosiy komponentlari, tug`ilish, o`lim jarayonlaridagi o`zgarishlarni hisobga olgan holda. takomillashgan uslublar yordamida demografik bashoratlar xisoblana boshlandi. Ana shu yillarda Frantsiya, Germaniya, Italiya, Daniya davlatlari axolnsining kelajakdagi miqdori demografik bashoratlar orqali aniqlandi.

1921 yili E.M.Tarasov, S.G.Strumilinlar 1921-1941 yillar uchun Rossiya aholisining demografik istiqbolini ishlab chiqdilar.

A.S.Novoselhskiy, V.V.Poevskiy, M.V.Ptux,Yu.A.Korchak-Chepurkovskiy, A.P.Komnko, B.Babaninlar tomonidan ham demografik bashoratlar ishlab chiqilgan. Demografik bashoratning uslublari esa Rossiyalik aholishinus olimlar A.Ya.Boyarskiy, B.O`.Urlanis, V.A.Borisov ishlarida keng o`rin olgan.

O`zbekistonda demografik bashoratlaryi ishlab chiqish, asosan 1960 yillardan boshlanadi. Respublikada dastlabki demografik bashoratlar aholishinus olim M.K.Qoraxonov raxbarligida 1962-1980 yillarda ishlab chiqilgan. Keyinchalik respublikada har tomonlama mukammal demografik bashoratlar ishlab chiqish rivojlandi. Bu borada aholishunos olimlar I.R. Mullajonov R.N. Ubaydullaeva, N.S. Ali-Qoriev, O.B. Ota-Mirzaev, A,Qayumov, M.R.Bo`rieva, L.P.Maksakova va boshqalarning ilmiy ishlarini keltirish mumkin.

Demografik siyosat - aholi siyosatin ing asosiy` qismi bo`lib, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o`ziga xos xususiyatlarga, yo`nalishlarga egadir. Aholi siyosati demografik siyosatga qaraganda keng qamrovli bo`lib, aholini rivojlantirish maqsadida olib boriladigan ijtimoiy - iqtisodiy siyosat yo`nalishi hisoblanadi.

Aholi rivojlanishi esa, o`z navbatida uning ham miqdoriy ham sifatiy jihatlarini o`zgarib borishida namoyon bo`ladi. Aholining miqdoriy rivojlanishi deganda, ma`lum davrda, ma`lum hudud aholisi yoki millatning son jixatidan o`zgarib borishi tushuniladi. Aholining sifatiy rivojlanishi esa, asosan uning salomatlmgi, o`rtacha umr ko`rishi, bilim darajasi va ta`lim tarbiya olishi va komilligida o`z ifodasini topadi. Aholi rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi bo`lib, u o`z ichiga aholining takror barpo bo`lish jarayonini ham oladi.

Aholi siyosatinnng maqsadi davlat tomonidan aholining xam mikdoriy (normal, optimal darajada) ham sifatiy rivojlanishini ta`minlashdir.

Aholi rivojlanishiga ma`lum darajada ta`sir etib borish tarixiy jarayondir. Ushbu jarayon jamiyat taraqqiyotining xar bir bosqichida, shu davrning ijtimoiy - iqtisodiy sharoitiga mos holda, alohida mazmunga ega bo`lgan. Jumladan, feodalizm sharoitida aholi rivojlanishining asosiy elementi bo`lgan ta`lim tizimi, nisbatan kam taraqqiy etgan edi. Masalan, O`zbekistonda masjidlar, madrasalar qoshida ta`lim tizimi joriy etilgan. Ularni moddiy ta`minlash maqsadida davlat va ayrim mulkdorlar tomonidan vaqf mulklari ajratilgan. Insonni mexnatga tayyorlash, jamiyat a`zosi uchun zarur bo`lgan bilimlarni axloqiy sifatlarni yosh avlod; asosan oiladan, oila muxitida olar edi. Keyinchalik sanoat asta - sekin rivojlanib borishi natijasida mexnatga tayyorlashda maxsus bilimlar, maxsus faoliyat zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat davlatda ta`lim tizimini yanada rivojlanishiga, yoshlarga maxsus bilim berib, kasb - xunar o`rgatishga extiyoj yaratdi. Natijada. O`lkamizda ta`lim tizimi tashkil topdi va rivojlandi. Hozirgi davrda O`zbekistonda aholi siyosatining asosiy maqsadi uning sifatiy rivojlanishini tashkil etishdan iboratdir. Aholining sifatiy rivojlanishi quyidagilarni o`z ichiga oladi: