D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

5.1-jadval 
Ba’zi-bir materiallar uchun oqish chegarasidagi σ
oq
va mustahkamlik 
chegarasidagi σ
m.ch
. kuchlanishlarning eng katta qiymatlari
. 
5.9-rasmda plastik materiallar uchun siqilish diagrammasi σ
∼
ε keltirilgan. 
Plastik materiallar uchun siqilish diagrammasi σ
∼
ε ning cho’zilishdagi 
diagrammadan (5.5-rasm) farqi vaqtinchalik qarshilik ko’rsatish nuqtasining 
bo’lmasligidadir. Bu holda namunaning siqilishdagi deformatsiyasi 5.10-rasmda 
ko’rsatilgan. 
5.9-rasm. Plastik material 
 
 
5.10-rasm. Namunaning 
uchun siqilish diagrammasi 
 
deformatsiyalanishi
. 
Ko’ndalang kesim yuzasining kattalashib borishi evaziga plastik 
materiallarda namunani deyarli buzib bo’lmaydi. Ammo kuchlanishning noldan σ
oq

---

126 
gacha bo’lgan qiymatlarida plastik materiallarning siqilish va cho’zilish 
diagrammalari bir xil bo’ladi. 
Bunday materiallar uchun ruxsat etilgan kuchlanishning qiymati quyidagi 
munosabat yordamida aniqlanadi: 
(5.8) 
(n
1
– ehtiyotlik koeffitsienti). 
Mo’rt materiallar uchun σ
∼
ε diagrammasi D nuqtada tugovchi to’g’ri 
chiziqdan iborat bo’lib, bu nuqtadagi kuchlanishning qiymati σ
v
deb belgilanib, u 
vaqtinchalik qarshilik ko’rsatuvchi kuchlanish deb ataladi. Mo’rt materiallarning 
siqilish va cho’zilishdagi diagrammalarining xarakteri bir xil bo’ladi, lekin σ
v
ning 
qiymati siqilishda cho’zilishga nisbatan ancha katta bo’ladi (5.2-jadval). 
5.2-jadval.
Turli materiallarning cho’zilish va siqilishda mustahkamlik chegaralari 
(kg/sm
2
) da 

---

127 
Mo’rt materiallarning haqiqiy σ
∼
ε diagrammasida kuchlanish va 
deformatsiya o’rtasida to’g’ri proporsionallik bog’lanish mavjud bo’lmasdan, u 
egri chiziqqa yaqin chiziqdan tashkil topgan bo’ladi.
Shunday qilib, ushbu materiallar uchun elastiklik moduli E siqilish va 
cho’zilishda bir-biridan farq qiluvchi o’zgaruvchan kattalik bo’ladi. Lekin 
amaldagi kuchlanishning o’zgarish chegarasida bu holat hisobga olinmay elastiklik 
modulini o’zgarmas deb, kuchlanish bilan deformatsiya o’rtasidagi bog’lanishni 
chiziqli deb olish mumkin. 
“Stekloplastik” materiallar mo’rt materiallar bo’lsa ham ular tolalari 
bo’yicha tekshirilganda haqiqiy σ
∼
ε diagrammasi ideallashtirilgan diagrammalar 
bilan ustma-ust tushadi. Xvoyli daraxt uchun 5.11-rasmda keltirilgan diagrammada 
materialning anizotroplik xususiyati yaqqol ko’zga tashlanadi: a – tola bo’yicha 
siqilganda, b – ko’ndalang siqilganda