Buyuk britaniya pensiya tizimi reja: Kirish Buyuk britaniya pensiya tizimi

Qarilar ko‘payishi qo‘shimcha xarajat demak
Bugungi kunda Yevropa mamlakatlarida demografik muammolar tufayli keksa yoshdagilar soni ishga layoqatli aholi soniga nisbatan tobora oshib bormoqda. Masalan, Ukrainada 1991 yil umumiy aholining 18.7 foizini pensiya yoshidagilar tashkil etgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib bu ko‘rsatkich 22.1 foizga chiqdi. Demografik tadqiqotchilarning xulosasiga ko‘ra, 2036 yil Ukrainaning 30 foiz aholisi nafaqaxo‘rga aylanadi. Bu esa 16 yildan keyingi o‘ziga xos «portlash»ga hozirdanoq tayyorlanish kerak degani.
Yevropa Ittifoqida ham holat Ukrainanikidan yaxshi emas. 2010 yil Yevrokomissiya Yevropa Ittifoqida pensiya yoshini ayollar va erkaklar uchun birday 70 yosh qilish haqida tavsiya berdi. Bunga sabab Yevroittifoq mamlakatlarining aksariyatida demografik muammolar bor va aholining umumiy tarkibida pensiya yoshidagi keksalar soni yil sayin oshib boryapti. Tug‘ilish esa past, aholi soni migratsiya hisobigagina ortmoqda.
Yuqoridagi tavsiyaga muvofiq 2016 yil Yevropa Ittifoqining ayrim mamlakatlarida pensiya yoshi ayollar va erkaklar uchun 65 yosh etib belgilandi. Kelajakda 70 yoshgacha ko‘tarish reja qilinayapti.
Bizda nima gap?
O‘zbekistonda ilk pensiya tabiiyki sobiq Ittifoq davrida to‘langan. SSSRda 1956 yilgacha pensiya aholining ma'lum bir toifalariga to‘langan. Masalan, 1918 yil Qizil armiya safida jang qilib nogiron bo‘lganlarga, 1923 yildan boshlab yoshi keksa bolsheviklarga, 1928 yildan tog‘-kon va tekstil sanoatida ishlagan ishchilarga pensiya to‘lash tartibi joriy qilingan.
1930 yil «Pensiya to‘lash tartibi to‘g‘risida» ilk qonun chiqqan. 1932 yilda pensiya yoshi ayollarda 55, erkaklarda 60 yosh etib belgilangan. 1937 yildan boshlab barcha shahar aholisi bo‘lgan ishchi-xizmatchilarga pensiya to‘langan. Qishloq xo‘jaligida band bo‘lganlar esa pensiya olmagan.
1956 yil «Davlat pensiyasi haqidagi qonun» qabul qilinadi va SSSRda barchaga pensiya to‘lash tartibi joriy etiladi. Yangi qonunda qishloq xo‘jaligida mehnat qilayotgan dehqonlarga ham pensiya to‘lashni shaxsan bosh kotib Nikita Xrushyovning o‘zi taklif etadi. O‘zbekiston aholisi ham o‘shandan keyin to‘laqonli pensiya ola boshlaydi. Chunki bizda ko‘pchilik qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, aholini ijtimoiy himoya qilish Konstitutsiyada aniq belgilab qo‘yildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida «Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta'minot olish huquqiga ega» deb belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekistonda davlat pensiya ta'minoti tizimi 1993 yil 3 sentyabrda qabul qilingan «Fuqarolarning davlat pensiya ta'minoti to‘g‘risida»gi Qonuni hamda ushbu Qonun asosida ishlab chiqilgan me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Mazkur Qonunga asosan ish stajiga ega bo‘lmagan fuqarolar va ularning oilalari davlat pensiyalari olish huquqiga ega emas, ularning ijtimoiy ta'minlanish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2011 yil 7 aprelda tasdiqlangan «Pensiya tayinlash uchun zarur bo‘lgan ish stajiga ega bo‘lmagan qariyalarga va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nafaqalar tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Ya'ni, rasman mehnat faoliyatida band bo‘lmagan va maoshidan pensiya jamg‘armasi uchun to‘lovni amalga oshirib bormagan o‘zbekistonliklar ham davlat tomonidan qarilik nafaqasi bilan vafot etguniga qadar ta'minlanadi.