Biologik kimyo
foyd alan ish ga asoslangan . U la r am inok islotalarni h a v o k islo r o d i
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
foyd alan ish ga asoslangan . U la r am inok islotalarni h a v o k islo r o d i yordam ida ketokislota, H 20 2 v a N H 3gacha oksidlaydi. Bu jarayon elektrokim yoviy usulda aniqlanadi. Hozirgi vaqtda laktat, piruvat, 3 - oksibutiratlarni N A D H , k o n se n tra tsiy a sin in g o 'z g a r is h ig a qarab spektrofotometrik yoki elektrokim yoviy aniqlash usuli ishlab chiqilgan. G lits e r in n i a n iq la sh u c h u n g lit s e r in k in a z a , g l i t s e r i n - 3 - fosfatd egid rogenaza usullari q o 'lla n ila d i. Lipid va fo s fo lip id la m i to p is h d a b irin ch i b o s q ic h d a s p e t s if ik lip a z a va f o s f o l i p a z a fermentlaridan foydalaniladi. X olin fosfatid lam i spetsifik tahlil usuli xolinoksidaza fermentini q o ila sh g a asoslangan. Uning yordam ida xolin betain va H ,0 ,g a parchalanadi. Vodorod peroksidi peroksidaza usuli b ila n to p ila d i. X o le s t e r in n i fe r m e n ta tiv a n iq la s h u s u lla r i xolesterinoksidazadan foydalanishga asoslangan, u xolesterinni xolestan - 4 - ona - 3 va H ,0 ,g a c h a oksidlaydi. Oxirgi mahsulot p olyarografik, spektrofotom etrik, fluorimetrik, xem ilyum inessent usulida aniqlanadi. Ferm entlar bilan xolesterin aniqlaganda usulning sezu vch anligi va s p e t s i f i k l i g i n i o sh ir a d i, sh u n in g d e k te k sh iru v o 't k a z is h m soddalashtiradi. Spesifik degidrogenaza va diaforaza qon plazmasida Im kM gacha o ‘t kislotalarini fluorimetrik indikatsiya qilishga imkon beradi. Ferm ent usullari N A D , N A D F , FM N va ATF m iqdonm topishga im k o n b era d i. N A D m iq d o r in i a n iq la sh u chun L D G fer m e n ti q o ila n ila d i. Bakterial ferment lyutsiferazaN A D , FMN, ATF miqdorini aniqlash uchun foydalaniladi. Guaninnukleotidlami fermentativ tahlili sp etsifik nukleotidkinazalar yordam ida o ‘tkaziladi, oxirgi m ahsulot N A D F yo k i ATF miqdori aniqlanadi. V I B O B V I T A M I N L A R Vitaminlar haqida umumiy tushuncha Vitaminlar haqidagi ta’lim ot - vitam inologiya - hozirgi v a q td a mustaqil fan tarmogidir. Vaholanki, bundan lOOyi! oldin organizm ning normal hayot kechirishi uchun oq sil, uglevod, y o g ia r , mineral m oddalar va suvning qabul qilinishini yetarli deb hisoblaganlar. Lekin a m a liy o t va tajribalaming k o‘rsatishicha organizm ning normal rivojlanishi va o ‘sishi uchun bu m oddalaming o ‘zi yetarli em as ekan.Ovqat tarkibida qandaydir moddalaming yetishm asligi bilan sodir b oiad igan kasalliklar epidem ik xarakterga ega b o ig a n . X I X asrda singa kasalligidan letal holatlar 70-80% ga yetgan. Ayni shu vaqtda «Beri-beri» kasalligi Janubi- Sharqiy O siyo va Yaponiya davlatlarida keng tarqaldi. Y ap on iyan ing 30%ga yaqin aholisi shu kasallikka chalingan. Yapon shifokori K.Takaki g o ‘sht, sut va yangi sabzavotlarda « B e r i- beri» kasalligining oldini oladigan m odda bor, degan xu losaga k elg a n . Keyinchalik golland shifokori K .Eykm an Yava orolida ishlab, u y e m in g aholisi asosan tozalangan guruch bilan ovqatlangani, tovuqlarga ham tozalangan guruch berilganda odam lardagi kabi «Beri-beri» k a sa lig a o ‘xshagan turining rivojlanishini k o ‘rsatib bergan. K.Eykman tovu q lam i tozalanmagan guruch bilan boqishganda ulam ing sog‘ayishini kuzatgan. Bu m a’lumotlar asosida guruch p o ‘stlo g ‘ida davolash xususiyatiga e g a b o ig a n n om aiu m modda bor degan xulosaga kelgan. Haqiqatdan ham , guruch p o ‘stlog‘idan tayyorlangan ekstrakt «Beri-beri» bilan o g ‘rigan odamlarga shifo bergan. Bu kuzatuvlar, guruch p o ‘stlo g ‘ida o d am organizm idagi normal hayotni ta ’m inlaydigan m oddalar b o rlig in i isbotlab berdi. Vitaminlar haqidagi ta iim o tn in g rivojlanishi N.Lunin nomi bilan ham b ogiiq dir. U ovqat iste’mol q ilish fanida yangi yo'nalishni o ch d i. Olim ovqat tarkibida oqsil, uglevod, y o g ‘, tuz va suvdan tashqari h a y o t u ch u n zarur b o‘lgan alm ashtirib b oim ayd igan qandaydir nom a’lum m od d alarn in g ham b o 'lish i k erak, degan xulosaga kelgan. K.Funk b ir in c h i b o 'lib kristall h o ld a ajratib olin gan «B eri-b eri» k asalligi rivojlanishining oldini olgan organik moddam topgan va o z tarkibida a m in o g u r u h la r n i s a q la g a n i u c h u n bu n o m a ’lu m m o d d a la r n i «V itam in lar» deb atashni t a k lif etgan (lat.vita — h ayot deganidir). Darhaqiqat, vitaminlar ovq at is te ’m ol qilish fanida qo shim cha shart b o ‘lg a n o m illa r id a n , u la r n in g k o ‘p c h ilig i o ‘z in in g ta rk ib id a am inoguruhini saqlam asa ham «vitaminlar» deb nom lanib b iologiya v a tibbiyotda mustahkam saqlanib qolgan. V ita m in la r — i s t e ’m o l o m illa r i b o 'lib , ju d a k am m iq d ord a saqlanadilar va organizm dagi biokim yoviy, fiziologik jarayonlam ing n orm al k echishida, butun m o d d a alm ashinishining boshqarilishida qatnashadilar. M odda alm ashinuvining buzilishi ko'pincha organizmga vitam inlam in g kam qabul q ilinishi, ovqat tarkibida bo lm asligi yoki ularning organizmda hazm b o 'lish i buzilishi bilan b og liqdir. Natijada a v ita m in o z h o la ti r iv o jla n a d i — o vq atd a v ita m in n in g um um an b o ‘lm a slig i yo k i org a n izm g a o ‘zlashtirilishining b u zilish i sababli k a s a llik v u ju d g a k e la d i. O s i y o , A fr ik a va J a n u b iy A m e rik a davlatlarining ayrim hududläfida aholi bir x il o sim lik tabiatiga ega b o 'lg a n ovqat m ahsulotlarini is te ’mol qilganda avitam inoz holatlari uchraydi. T ibbiy adabiyotlarda organizm ga vitaminlam ing juda k o ‘p qabul qilinganida rivojlanadigan holatlar ham keltirilgan (gipervitaminozlar). B u kasalliklar gip ovitam inozlarga nisbatan kam uchraydi, lekin A , D, K v a boshqa gipervitam inozlar b o'lishi mumkin. H o z ir g i v a q td a a n iq la n is h ic h a , a v ita m in o z d a m o d d a alm ashinuvining buzilishi v a ferment sistemalarining faolligini buzilishi bilan b o g iiq d ir . Chunki k o ‘p ch ilik fermentlar joriy prostetik guruhlari tarkibiga kiradilar. V itam inlam ing fermentlar bilan bog liqligini birinchi marotaba 1922-yilda akadem ik N .D .Z elinskiy ko'rsatib bergan. Uning fikricha vitam inlar m odda alm ashinuvini bevosita boshqarmasdan, b ilvosita tarkibiga kiradigan fermentlar orqali boshqaradilar. Bu holat hozirgi kunda o ‘z isbotini topgan. V ita m in la r tasnifi V ita m in la r b o sh h a rfla r b ila n , o vq at tark ibida v ita m in n in g y etish m a slig i natijasida vu ju dga keladigan kasallikning nom i yok i k im yoviy belgilar bilan nomlanadilar. Vitaminlaming zam onaviy tasnifi tugallanmagan: u fizik-kim yoviy xususiyatlar (xususan eruvchanligi), k im yoviy tabiati va harf bilan b elgilanishiga asoslangan. Eruvchanligiga qarab y o g ‘da va suvda eruvchan vitaminlar tafovut etiladi. Yog‘da eruvchan vitaminlar: 1. Vitamin A, antikseroftalmik retinol. 2. Vitamin D, antiraxitik kalsiferol. 3. Vitamin E, antisteril, ko'payish vitam ini, tokoferollar. 4. Vitamin K, antigemorragik, naftaxinon. Suvda eruvchan vitaminlar: 1. Vitamin B ,, antinevrit, tiamin. 2. Vitamin B ,, o ‘sish vitamini, riboflavin. 3. Vitamin B 6, antidermatit, adermin, piridoksin. 4. Vitamin B ]:, antianemik,kobalamin. 5. Vitamin PP, antipellagrik, niatsin, nikotinam id. 6. Vitamin Bs, antianemik, folat kislota. 7. Vitamin B 3, antidermatit, pantotenat kislota. 8. Vitamin N , antiseborrey, bakteriyalar, achitqi o ‘sish om ili, biotin. 9. Vitamin C, kapillyarlami m ustahkam lovchi, askorbin kislota. Shuningdek, ba’zilari organizm dam aium miqdorda sintezlanadigan vitaminlarga o'xshab ta’sir etadigan turli k im y o v iy moddalar guruhida tafovu t etila d i; odam va b a’zi h a y v o n la r uch un bu m odd alarn i vitaminsimon moddalar guruhiga kiritilgan. Ularga holin, lipoat kislota, vitam in B 15 (pan gam at k islota), orotat k islo ta , in ozit, u b ix in o n , paraaminobenzoat kislota, kamitin, linol va linolen kislotlari, vitamin U (yazvaga qarshi o m il) va qator qush, kalam ush, j o ‘ja, to ‘qim a b oiaklari uchun o ‘sish omillariga kiradi. Fiziologik ta ’siri bo‘yicha vitaminlarni quyidagi guruhlarga boiish mumkin:
Y og‘da eruvchan v ita m in la r U shbu s in f vitaminlariga A , D, E, К vitam inlar kiradi. > j
tokoferol ¡
*■ toko fero l ¡ antraksrfant i! - л
1 10 m g - q a y ta ru v c h i boshoqlilar. > 4 jigar.tuxum. ‘"•‘г o’simlik rnoyi T Y r " ' . ..~Y ■ к ichak mikro- florasi sabzavottarjigar fillogidrohinon qon ivish jaroyoni (qon ivish omillarini karboksillanish reaksiyalar)
Vitamin A - retinol, antikseroftalmik vitamin Vitamin A xinon hosilalari guruhiga kiradi. Ulardan eng muhimlari: retinol va u nin g sirka (retinolatsetat) h am d a p alm itin kislotalari (retinilpalmitin) bilan h osil qilgan efirlari, retinal (retinolning aldegidi) hamda retinat kislotalardir. Vitamin A ning toza preparatlari - tiniq sariq rangli yopishqoq yog* lar yoki och sariq rangli ninasim on kristallar k o ‘rinishida b o ia d i. Organik erituvchilar y o g ‘larda yaxshi eriydi. Vitamin ultrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanadi va havo kislorodi bilan oksidlanadi. U lam i Vitamin C va vitam in E lar oksidlashdan saqlaydi (40-rasm). Hayvonlardan olingan ozuqalarda k o'p roq retinal - palmitat va retinol -a tse ta t b o i s a , o ‘sim lik m a h su lo tla rid a A
(karotinsimonlar, asosan faol b-karotin) b o ia d i. Vitamin A ga eng b oy mahsulotlardan birinchi o ‘r in d a - tuxum, sariyog*, qaymoq, hayvonlar va baliqlaming jigari; ikkinchi o ‘rinda esa - sab zi, shaftoli, pomidor hamda boshqa m eva va sabzavotlar turadi. Q onda vitamin A ning m e ’y o r iy m iq d o r i 3 0 - 7 0 m k g /1 0 0 m l ( 1 , 0 5 - 2 , 4 4 mk m o l), karotinsimonlamiki esa 80-230 m kg/100 m l (1 ,5 -4 ,6 m k m ol). Qondagi retinolning miqdori 2 0 m kg/100 midan past b o iis h i organizmni vitamin A bilan yetarli ta’m inlamaganligini ko'rsatadi. Karotindan vitamin A hosil b o iish i kattalarda bir yoshgacha b o ig a n bolalarga nisbatan jadal kechadi. Karotinning qayta ishlanishi ozuqa oqsillari hisobiga, so'rilishi esa y o g ia r va o ‘t kislotalari hisobiga sodir b o ia d i. b-karotinning retinalga aylanishi asosan ichak shilliq qavatida yuz beradi. Bu jarayon yog* tutuvchi b -k arotin diok sigenaza bilan katalizlanadi. Vitamin qonda xilomikronlar tarkibida tashiladi va jigam ing kupfer hujayralarida to ‘planadi. Q o ‘ng‘izlilarda vitamin A berilmay o ‘tkazilgan tajribalarda, avitam inozning sezilarli b elgilari - 5 -1 0 oydan s o ‘ng namoyon b o ia d i. R etinol jigardan (retinolning efirlari retinol esteraza bilan gidrolizlanadi) sintezlanadigan m axsus retinol-biriktiruvchi oqsil (RBO) bilan chiqariladi. RBOning plazm adagi m iqdori 4-5 m g/100 ml. Retinol - RBO majmuasi hujayralar bilan, jum ladan, to ‘r pardaning epiteliy hujayralari bilan, retinol membranalam ing m axsus retseptorlari bilan birikadi. Vitamin A n in g y etish m asligi RBO sin te z in i to ‘xtatadi. O qsil y etish m a slig i y o k i o q s il am in ok islotalari tark ib in in g t o ia q o n li b o im a slig i RBO katabolizm ini buzadi. N atijada k o ‘rsatilgan oqsil sintezi susayadi. Oqsil tanqisligida vitamin A ning qabul qilib turilishiga qaramay organizm da uning miqdori kamayadi. A avitaminozda qon zardobi o q silla r in in g tarkibi oqsil yetish m agan d agid ek o ‘zgaradi (album inlam ing kam ayishi va globulinlam ing k o ‘payishi kuzatiladi). V itam in A n in g organizm da k o ‘p qirrali vazifalarni bajarishi a n iq la n g a n v a b u v a z ifa la r n i ik k i g u r u h g a ajratish m um kin: fotoresepsiya v a yo ru g ‘lik sezish jarayonlarida ishtiroki; vitaminning str u k tu r a v iy v a z i f a l a r i ( o 's is h , r e p r o d u k s iy a , h u ja y ra la rn in g p r o life r a ts iy a s i, ix tis o s la s h is h i va h .k .). V itam in A erkaklarda sperm atogenezni, ayollarda esa homiladorlikni m e ’yorda o'tishi uchun zarurdir. V ita m in A n in g g ip e r -g ip o v ita m in o z h ollarid a u n in g strukturaviy va zifa sin i buzilishi modda alm ashinuvidagi o ‘zgarishlar bilan ifodalanadi. Qator tajribalarda ko'rsatilishicha vitamin A nuklein kislotalar v a oqsillar sinteziga ta’sir ko'rsatadi. Hayvon organizmida vitamin A yetishm aganida qator a ’zolarda D N K va RNK miqdorining kamayishi ham da nuklein kislotalarga radioaktiv o ‘tmishdoshlarining qo'shilish ja d a llig i susaygan. Nuklein kislotalar sintezining buzilishi oqsil sintezi sekinlashuviga olib keladi. A vitam inoz va gipovitaminoz A da nuklein kislotalar va oqsillar sintezining buzilishi bolalar va yosh hayvonlarda b o ‘y o ‘sishi va rivojlanishini pasayishiga olib keladi. Nuklein kislotalari va oqsillar sintezining sekinlashuvi vitamin A ni ortiqcha qabul qilganda ham kuzatiladi. V itam in A o q silla r n in g o sh q ozon -ich ak y o ‘lidan s o ‘rilish iga, Sashilishiga, a lo h id a fraksiyalarning q on d agi m iqdoriga va o q sil alm ash inu vin ing oxirgi mahsulotlarini chiqarilishiga sezilarli ta sir qiladi. V itam in A membranalarning zaruriy qism i b o‘lib, ulam ing turg'unligini (stabilligini) oshiradi. Membranalarda vitamin miqdorining o ‘zgarishi (ortishi yo k i kamayishi) ularning strukturasi va vazifasini, oqibatda esa hujayralar m etabolizmini buzilishiga olib keladi. Vitamin A m em brana glikoproteidlari va glikolipidlari sintezida qatnashadi. Hujayradagi m odda va energiya almashinuvida membranaga b o g ‘liq fermentlam ing m uhim ligini bilgan holda, vitamin A ning membranalami sta b illo v ch i ta ’siri organizm dagi eng m uhim vazifalaridandir deb hisoblash m um kin. Bundan tashqari vitamin A mitoxondriyalardagi b io lo g ik o k sid la n ish va oksidlanishli fosforlan ish jarayonlarining fer m e n tla r in i f a o llig in i oshiradi. A - g ip o v ita m in o zd a hujayra tu z ilm a la ri m em b ran alariga zarur b o i g a n m u k o 'p o lisa x a rid la r s in t e z i n in g b u z ilis h i h ujayra m e m b r a n a la r in in g tu z ilis h i va vazifalarining b uzilish zanjiridagi muhim halqadir. Bularning hammasi organizmda m odda va energiya almashinuvining buzilishiga olib keladi. Vitamin A yetishm asa tekshirilayotgan hayvonlarda membranalar uchun zarur b o ig a n h olesterin va fo sfo lip id la r sin te z i pasayadi. A vitam inoz A n in g d astlabki k o ‘rinishlarid an b iri k ortikosteroid gormonlar sintezining kam ayishi bilan boradigan buyrak usti bezlari joylashgandir; shu bilan birga, qalqonsimon va jin siy b ezlam ing faoliyati ham o'zgaradi. Vitamin A boshqa vitaminlar v a m ikroelem entlar bilan aloqada b o ia d ik i, bu holat gipovitam inoz A da b u zilad i. Vitamin A m itoxon d riyalarda elek tro n va p roton lam i ta s h u v c h i ferm entlar zanjirining tarkibiga kiruvchi vitam in B ,n i o ‘zla sh tir ilish ig a ta’sir ko'rsatadi. Vitamin A va Zn jigarda RBO sin teziga ta ’sir qiladi va o ‘z navbatida vitamin A ning aylanishi va o ‘zlashtirilishiga yordam beradi. Vitamin A tanqisligida organizmda vitam in E ham kam ayib ketadi yok i aksincha, teskari hol ham kuzatilishi m u m k in . O rganizm ning umumiy sezgirligini yuqori darajada saqlashda vitam in A ning ahamiyati katta. Bolalar organ izm ida vitam in A n ing y e tish m a slig i ularning kasallanish eh tim olini oshiradi. Shunday bolalarda leykotsitlam ing fagositoz va hazm qilish xususiyatining buzilish in i, aftidan, lizosom a fermentlarinirig jum ladan, lizotsim faoliyatining su sayish i hisobiga yuz beradi. Turli yuqum li kasalliklam ing o g ‘ir k ech ish ig a va o ‘lim sonini ortishiga olib keladi. Immunitetning V -sistem asiga k o ‘ra T-sistemasi k o ‘proq buziladi. Katta odamlarda vitamin A m iqd orinin g kamayishi bilan turli xil antigenlarga sezgirlikning y o ‘qolishi orasida aloqa borligi aniqlangan. Turli hayvonlarda o ‘tkazilgan tajribalarda q o ‘shim cha vitamin A ning ta’sirida immunitet om illarini, jum ladan, B-sistem ani faolligining oshirishi aniqlangan. Shunday qilib, vitam in A hujayralar biom em branasining ajralmas q ism i sifatid a n u k le in k islotalar, o q siü a r , lip id la r va e n er g iy a a lm a sh in u v ig a s e z ila r li ta ’sir q ila d i. V ita m in A h ujayralarning proliferatsiyasi va differensiallanishi uchun hamda im m u n sistem aning hamma zanjirini yuqori darajada barqaror saq lash uchun zarurdir. Organizmga vitam in A yetishm aganda nafaqat m od d a va energiya almashinuvi buzilib qolmay, balki organizmning h im oya qobiliyati ham izdan chiqib, boshqa kasalliklar kelib chiqishiga o lib keladi. Vitam in A y etish m a g a n id a k o ‘z m u g u z q a b a tin in g q u rish i - kseroftalmiya (grek. xerox - quruq, ophtalm os - k o ‘z ) yosh kanalining berkilib qolishi natijasida vujudga keladi. Buning natijasida konyuktivit, shox qabatining yum shashi vujudga keladi - k eratom alyatsiya (grek. keras - shox, malatia - parchalanish); bu jarayon ju d a tez rivojlanadi. A v ita m in o z A (gipovitam in oz A ) uchun xarakterli b elgi b o i i b sh ap k orlik (gem eralop iya) hisoblanad i. Kasallar q oron g‘i xonada narsalarni bir-biridan ajrata olm aydilar, kunduzi yaxshi ko'radilar. Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|