Biokimyo va molekulyar

6.5.
§. Gen muxandisligi, biotexnologiya va uning uslubiyoti
 
Hozirgi vaqtda qaysi produsent mikroorganizmdan foydalangan holda 
foydali maxsulotlar olish mumkinligini aniq k
o‘
rsatib berish mumkin. Agarda 
bunday produsent b
o‘
lmasa, qay tariqada va qanday sharoitda yuqori darajada 
istalgan turdagi maxsulotni olish xususiyatni namoyon qiluvchi produsentni 
yaratish mumkinligini oldindan aytib berish imkoniyatlari mavjuddir.
Biotexnologik ishlab chiqarishda bugungi kunda mikroorganizmlarni 
minglab shtammlaridan foydalanilmoqda. 
O‘
zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgandan s
o‘
ng qishloq 
x
o‘
jaligi, xalq x
o‘
jaligi va oziq-ovqat ishlab chiqarish sohasiga b
o‘
lgan 
munosabat tubdan 
o‘
zgardi. Shu boisdan oziq- ovqat maxsulotlari ishlab 
chiqarish sohasi mutaxassislari jahon xalq x
o‘
jaligida keng k
o‘
lamda 
q
o‘
llanilayotgan biotexnologiya fanini zamonaviy k
o‘
rinishlaridan biri b
o‘
lgan 
gen muxandisligi usullarini mukammal egallashilari va amaliyotga tadbiq eta 
olishlari lozim.
Biotexnologiyada gen muxandisligi sohasini 
o‘
rganishdan maqsad, tirik 
organizmlar irsiy belgilari xaqidagi axborot joylashgan DNK molekulasining 
tuzilishi va roli, gen molekulyar biologiyasi; genetik muxandislikning moddiy 
asoslari: transformasiya, transduksiya, k
o‘
chib yuruvchi genetik elementlar-
transpozonlar, plazmidlar, viruslar, bakteriofaglar, restriktazalar, rekombinant 
DNK olish, genlarni klonlash, hujayra muxandisligi, hujayra va t
o‘
qimalarni 
sun’iy sharoitda o‘
stirish texnologiyasi; genetik muxandislikning 
o‘
simliklar 
seleksiyasida q
o‘
llanilishi; gen muxandisligiga asoslangan biotexnologiyaning 
agrar sanoatdagi ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishdagi roli; gibridomalar 
olish texnologiyasi va uning qishloq x
o‘
jaligida va chorvachilikda q
o‘
llanilishi 
hamda genetik muxandislikning istiqbollari haqidagi aniq bilimlarni 
o‘
rganishdan iborat. 

---

154 
Ushbu fanning asosiy vazifasi zamonaviy gen muxandisligi yutuqlarini 
xalq x
o‘
jaligi amaliyotida keng k
o‘
lamda q
o‘
llashdan iborat.
Tirik organizmlar irsiy axborotini sun’iy yo‘l bilan ma’lum maqsadga 
muvofiq 
o‘
zgartirish jarayoni genetik muxandislik fanining asosiy ustqurmasi 
hisoblanadi. Genetik muxandislik hujayra, xromosoma va gen darajasida 
amalga oshiriladi: 

Hujayra darajasidagi genetik muxandislik ikki hujayrani 
o‘
zaro 
q
o‘
shish y
o‘
li bilan amalga oshiriladi. 

Xromosoma darajasidagi genetik muxandislik hujayra yadrosiga 
q
o‘
shimcha xromosomalar kiritish orqali amalga oshiriladi.

Gen darajasidagi genetik muxandislik yoki gen muxandisligi eng 
murakkab b
o‘
lib, quyidagi bosqichlar asosida amalga oshiriladi 
Gen muxandisligi biotexnologiyasining yutuqlari sanoat k
o‘
lamida va 
qishloq 
x
o‘
jaligida 
keng 
q
o‘
llanilmoqda. 
Xususan, 
antibiotiklar, 
aminokislotalar, vitaminlar va gormonlar ishlab chiqarilmoqda, nasldor 
qoromol klonlari yaratilmoqda, tuproqda va suvda zaharli pestisid qoldiqlarini 
parchalaydigan 
mikroorganizmlarni 
transgen 
shtammalari 
olinmoqda, 
atmosfera azotini 
o‘
zlashtiruvchi mikroorganizmlar genlari asosida tuproqni 
azotli 
o‘g‘
itlar bilan boyitish muammosi echilmoqda, zararli xasharotlarga va 
patogen mikroorganizmlarga chidamli, ekologiyani asrovchi transgen 
o‘
simlik 
navlari etishtirilmoqda, irsiy kasalliklarni tezkor tashxis qilish uchun 
diagnostikumlar 
tayyorlanmoqda, 
shuningdek, 
gen 
terapiya 
takomillashtirilmoqda.
Bugungi kunda genetik muxandislikka asoslangan biotexnologiya tezkor 
oshib 
borayotgan, 
inson 
extiyojlarini 
qondirish 
uchun 
klassik 
texnologiyalardan 
o‘
ta samarali ekanligini t
o‘
la namoyon qilmoqda. 
Gen 
muxandisligi 
qisqacha 
aytganda, 
genlar 
ustida 
turli 
manipulyasiyalar 
o‘
tkazish, ularni t
o‘
la 
o‘
rganish asosida funksional qismlarga 
b
o‘
lish, kerakli joyidan kesish, kerak emas qismini olib tashlash, kerak 
b
o‘
lgan qismlarini boshqa genlardan yoki sintez y
o‘
li bilan olib ulash va shu 

---

155 
usulda tayyorlangan duragay yoki rekombinant genni muvofiq o rganizmga 
kiritib (masalan odamning insulin genini mikrob hujayraga yoki sichqonning 
o‘
sish garmoni genini kalamushga), zarur turlarni yoki preparatlarni sintez 
qilish va xakozo 
g‘
oyalar va texnologiyalarning yi
g‘
indisidir. 
Transpozonlarning kashf etilishi genetik muxandislikning rivojlanishida 
muhim ahamiyatga ega b
o‘
ldi. 
K
o‘
chib 
yuruvchi 
genetik 
elementlar-transpozonlarni 
o‘
simlik 
organizmida AQSH olimasi Barbara Mak Klintok, mikroorganizmlarda AQSH 
olimi Ahmad Buxoriy va xasharotlarda Rossiya olimi Georg iy Georgiev kashf 
etgan.
K
o‘
chib yuruvchi genetik elementlar ayni vaqtda transpozision 
elementlar yoki transpozonlar deb ham ataladi. Transpozonlar xilma -xil 
strukturaga ega b
o‘
lsalar-da, barcha transpozon molekulalarining ikki chetida 
maxsus nukleotidlar izchilligi, markaziy qismda esa DNK molekulasining 
belgilangan joyida "yopishqoq" uchlar hosil qilib notekis kesuvchi transpozaza 
fermentini sintez qiluvchi gen mavjuddir.