Baytarliq təbabəTĠ genetġkasi

 
1 
FƏXRƏDDİN  MUSTAFAYEV, ELDAR  HÜSEYNOV 
MƏMMƏD  SALMANOV 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAYTARLIQ TƏBABƏTĠ  
GENETĠKASI  
 
 
 Ali məktəblər üçün dərslik  
 
I HİSSƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azərbaycan 
Respublikası 
Təhsil 
Nazirinin 
01.10.2010-cu  il  tarixli,  1275  saylı  əmri  ilə  ali 
məktəblər üçün dərslik kimi təsdiq edilmişdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                           BAKI  – ―ELM‖ – 2013 

 
2 
Elmi redaktor:  Ramiz Səfərov – Baytarlıq elmləri doktoru, professor 
  
 
Redaktor: Rübail Allahverdiyev  – ADAU-nun professoru 
 
Rəyçilər:   Ələddin Əsgərov 
–   ADAU-nun professoru, baytarlıq  
    elmləri doktoru,  əməkdar elm xadimi 
 
                  Pənah Muradov    –    AMEA-nın müxbir üzvü, 
  
 
 
 
    biologiya elmləri  doktoru 
 
    Məcnun Babayev – BDU-nun «Təkamülün genetikası» kafedrasının         
                                         professoru, biologiya elmləri doktoru,           
     
 
Canbaxış Nəcəfov   –  ATU-nun «Tibbi biologiya və genetıka» 
    kafedrasının müdiri, biologıya elmləri 
    doktoru, professor 
 
 
Nizami Seyidəliyev  – ADAU-nun elm və texnika üzrə 
   prorektoru, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, 
   dosent  
 
Səhman Bayramov  – Azərbaycan Elmi Tədqiqat Baytarlıq  
   İnstitutunun  (Az.ETBİ) direktoru, 
    baytarlıq üzrə fəlsəfə doktoru 
 
                                   
 
Mustafayev  F,  Hüseynov  E,  Salmanov  M.  Baytarlıq  təbabəti  genetikası.  Ali 
məktəblər üçün dərslik.  Bakı: «Elm», 2013, səh.   
 
Dərslikdə  genetikanın  predmeti,  məqsəd  və  vəzifələri,  əhəmiyyəti,  qısa  inkişaf  tarixi,  
tədqiqat  üsulları,  qanunları,  irsiyyətin  maddı  əsasları,  xromosom  nəzəriyyəsi,  irsiyyət  və 
dəyişkənlik,  ontogenezin,  cinsiyyətin,  populyasiyanın,  immunitetin  genetikası,  genetik  kod  və 
informasiyalar,  onların  saxlanması,  ötürülmə  və  realizasiya  olunması  mexanizmi,  dəyişilməsi 
geniş və ətraflı şərh olunmuşdur. Mikroorqanizmlərin və virusların genetikası,  heyvan və quşların 
anomaliyaları,  irsi  və  teratogen  xəstəliklər,  qan  qrupları  və  biokimyəvi  polimorfizm,  heyvanların 
ümumdünya genetik resurslarının müasir durumu, ekopatologiyalar və s. məsələlər də dərslikdə öz 
əksini  tapmışdır.  Dərslik  ADAU-nun    baytarlıq  təbabəti,  əzcaçılığı,  zootexnik,  aqronomluq, 
biologiya,  ekologiya,  balıqçılıq  və  balıqçılıq  təsərrüfatı  işi  ixtisasları  üzrə  təhsil  alan  tələbələr, 
magistrlər  və  doktorantlar  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Həmçinin  digər  universitetlərin  tibb, 
biologiya,  tibbi  biologiya  ixtisaslarında  oxuyan  tələbələr,  magistrlər,  ali  məktəblərin  müəllimləri, 
baytarlıq  təbabəti,  tibb  və  biologiya,  genetika,  biotexnologiya,  mikrobiologiya,  aqronomluq 
sahəsində çalışan elmi işçilər, mütəxəssislər, orta  məktəblərin biologiya  müəllimləri və şagirdləri 
də istifadə edə bilərlər. Mikrobiologiya, virusologiya, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi  və 
biotexnologiyanın  elmi-texniki  tərəqqisinin  ən  yeni  nailiyyətlərinin  əsərdə  geniş  təsvir  olunması 
oxucu kütləsinin arealının daha da artması üçün əsaslı zəmin yaradır. 
 
 

 ―Elm‖ nəşriyyatı, 2013 

 
3 
 
ELMĠ REDAKTORDAN 
 
Müasir qloballaşma dövrü elmi-texniki tərəqqinin dayanıqlı və davamlı inkişafa 
inteqrasiyasının sürətlə davam etməsi və bütün elmlərin, o cümlədən biologiya, 
təbabət, baytarlıq təbabəti, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi və 
biotexnologiya sahəsində fundamental-tətbiqi xarakterli tədqiqatların 
diapozonunun çox genişlənməsi ilə səciyyələnir. Lakin bütün bioloji elmlərin, 
xüsusilə təbabət və baytarlıq təbabətinin dinamik tərəqqisi və inkişafının 
əsasında genetika elmi durur. Məhz genetika elminin yeni elmi nailiyyətləri 
bioloji elmlər, o cümlədən təbabət, baytarlıq təbabəti, tibbi biologiya, Baytarlıq 
təbabəti biologiyası mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya, bioetika, gen 
mühəndisliyi və biotexnologiya sahəsində yeni və səmərəli nailiyyətlər qazanıla 
bilər. Molekulyar biologiyanın ən yeni, müasir sahələri olan gen mühəndisliyi və 
biotexnologiya genlər səviyyəsində öyrənilir və bu üsulla həm aqrar sahənin, 
həm də sənayenin, xüsusilə tibbi və baytarlıq sənayesinin sürətli inkişafı təmin 
olunacaqdır. Qeyd edilənlər genetika, molekulyar genetika, immunogenetika və 
ekoloji genetika elmi istiqamətlərinin daha sürətlə inkişaf etməsi bütün dünya 
ölkələrində Davamlı İnsan İnkişafının təmin olunmasında müstəsna əhəmiyyətə 
malik olduğunu bir daha təsdiqləyir. Bu baxımdan ölkəmizdə ilk dəfə olaraq 
tərtib edilən «Baytarlıq təbabəti genetikası» adlı ali məktəb dərsliyini 
biologiya, baytarlıq təbabəti, təbabət, biotexnologiya, gen mühəndisliyi, tibbi 
biologiya, elmlərinin ən böyük elmi-pedaqoji nailiyyəti kimi dəyərləndirmək 
lazımdır. Müəlliflərin uzun müddətli elmi-pedaqoji fəaliyyəti, təcrübəsi, yüksək 
elitar elmi eridusiya və intellektual səviyyəyə malik olması və həmin dərsliyin 
hazırlanması üçün 14 ildən artıq çox gərgin işləməsi, böyük əmək sərf etməsi, 
fundamental-tətbiqi və xüsusi elmi, nəzəri-praktiki əhəmiyyətli ali məktəb 
dərsliyinin müasir dünya təhsilinin tələblərini ödəyən səviyyədə tərtib 
olunmasına zəmin yaratmış və böyük stimul vermişdir. 
Dərslik klassik və müasir dünya ədəbiyyatı, eləcə də vətən alimlərinin mə-
lumatları və ədəbiyyatlarına istinad olunmaqla, mövcud ali məktəb dərslikləri və 
«Baytarlıq təbabəti genetikası» fənninin tədris proqramı əsasında tərtib edilmiş, 
elmi  yeniliklərlə  çox  zəngin  və  olduqca  maraqlı,  ensiklopedik  xarakterli, 
fundamental bir əsərdir. Dərslikdə genetikanın məqsədi, vəzifələri, inkişaf tarixi, 
elmin  inkişafında  dünya  və  vətən  alimlərinin  xidmətləri,  genetikanın  müayinə 
üsulları,  irsiyyətin  sitoloji  və  molekulyar  əsasları,  xromosom  nəzəriyyəsi, 
cinsiyyətin,  ontogenezin,  populyasiyaların,  mikroorqanizmlərin,  virusların 
genetikası,  immunogenetikanın  əsasları,  qan  qrupları  və  biokimyəvi 
polimorfizm,  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və  quşların  genetik  anomaliyaları, 
xəstəliklərə  irsi  davamlılıq  və  həssaslıq,  mühit  və  ekoloji  amillərinin  təsiri, 
heyvanların  ümumdünya  genetik  rezurslarının  müasir  durumu,  qlobal  ekoloji 
böhran  və  kataklizmlərin  genetik  aspektləri  və  s.  elmin  həm  klassik,  həm  də 
yeni,  son  və  müasir  nailiyyətləri  və  inkişaf  etmiş  dünya  ölkələri  alimlərinin 
məlumatları əsasında geniş və müfəssəl şərh olunub. 

 
4 
Şərh olunan bütün mövzular bir-birini tamamlayır, onların ara-
sında qarşılıqlı dialektik və fəlsəfi vəhdət təşkil edir. Ayrı-ayrı 
mövzularda heyvan və quşların endemik növlərinin 
genefondunun qorunub saxlanmasına və mühafizə olunmasına, 
çoxlu sayda rəngli və rəngsiz foto təchizatına xüsusi önəm 
verilməsi dərsliyin daha da qiymətli və oxunaqlı olmasına 
ümdə zəmin yaradır. Genetika, molekulyar biologiya, gen 
mühəndisliyi və biotexnologiyanın yeni, son elmi-praktiki 
əhəmiyyətli nailiyyətlərinin şərh olunmasına kitabın bütün 
fəsillərində olduqca önəmli yer verilmişdir. Hər bir fəslin 
bişlanğıcında və ayrı-ayrı mövzuların mətnində dünya şöhrətli, 
korifey alimlərin və tarixi şəxsiyyətlərin dəyərli kəlamlarının, 
qiymətli sözlərinin, fikirlərinin şərhinə geniş yer verilməsi həm 
yenilik, həm də dünya elminə, təhsil sisteminə inteqrasiya kimi 
dəyərləndirilməklə, müəlliflərin kəşfi hesab edilməlidir. Əsərdə 
nəinki baytarlıq təbabəti və heyvanların genetikasının əsas 
məsələləri, eləcə də ümumi genetika, biologiya və təbabətin 
qlobal problemləri, insan və hər bir ailə üçün ümdə sayılan 
aspektlər (gen pozğunluğunun törətdiyi sindromlar, cinsiyyətin 
genetikası, rezus amili və qan qrupu ilə bağlı olan məsələlər və 
s.) şərh olunduğu üçün o, bütün oxucularda böyük maraq 
doğuracaq və oxucular ondan çox bəhrələnəcəkdir. Güman 
edirik ki, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq tərtib olunan həmin dərslik 
baytarlıq təbabəti və onunla qırılmaz vəhdət təşkil edən 
bioetika, biologiya və təbabət sahəsində yüksək ixtisaslı kadr 
potensialının hazırlanmasına pozitiv təsir göstərəcəkdir. 
Dərslik hazırlanarkən 200-dən artıq dünya, xüsusilə Rusiya 
Federasiyası və vətən alimlərinin klassik və müasir dərslik, 
dərs vəsaiti, monoqrafiya, kitab və elmi məqalələrinə istinad 
olunması onun fundamental və olduqca dəyərli, oxunaqlı bir 
əsər olmasına çox böyük zəmin yaradır və maraq dairəsini daha 
da artırır. Dərslik təkcə «Baytarlıq təbabəti və əczaçılıq» 
fakültəsinin tələbələri üçün deyil, həm də Tibb Universiteti və 
kolleclərinin və bioloji təmayüllü bütün ali məktəb 

 
5 
fakültələrinin müəllimləri, tələbələri, magistrlər, doktorantlar 
və ümumilikdə isə geniş oxucu ictimaiyyəti, yeni ailə qurmağa 
səy göstərənlər və gənc reproduktiv ailələr və şagirdlər üçün də 
çox qiymətli və dəyərli töhfə olacaqdır. Güman edirik ki, 
müasir dünya, xüsusilə Qərb və Avropa dövlətlərinin elmlərinə 
inteqrasiya edən həmin dərslik ölkəmizin elmi elitar 
ictimaiyyəti arasında olduqca böyük maraq doğuracaq, rəğbətlə 
qarşılanacaq, yüksək dəyərləndiriləcək və sevilə-sevilə oxu-
nacaqdır. 
 
 
Ramiz Səfərov 
Baytarlıq elmləri doktoru, 
professor                                          
 

 
6 
ÖN SÖZ 
 
 
 
«Elm  sərvətdən  daha  qiymətlidir.  Çünki 
sərvəti  sən  qoruyursan,  amma  səni  elm  qo-
ruyur».  
Həzrəti Əli 
 
«Siz  həmişə  özünüzdən  soruşmalısınız: 
mən öz təhsilim və Vətənim üçün nə etmişəm? 
Yorulmadan  oxuyun  və  işləyin,  onda  xoş-
bəxtlik  Sizin  üzünüzə  güləcək  və  bəşəriyyətin 
gələcəyi   naminə  mütərəqqi  nəsə  edəcəksiniz. 
Əgər bu uğurlara nail ola bilməsəniz də mən 
bacardığımın  «hamısını  etdim»  sözünü 
deməyə haqqınız olsun». 
 
 Lui  Paster  (27  dekabr  1892-ci  ildə 
Fransa  akademiyasının  məĢhur  Sorbonnı 
zalında 70 illik yubileyindəki çıxıĢından) 
 
«İnsanın  sağlamlığı,  ekoloji  vəziyyət,                                                             
udduğumuz hava, içdiyimiz su – bütün bunla-
ra biz çox böyük  diqqət  göstərməliyik». 
 
Ġlham Əliyev 
 
 
XXI  əsr  bəşəriyyətin  tarixinə  mədəniyyətlərarası  sivilizasiyaların  dialoqu, 
elmi-texniki  tərəqqinin  dinamik  düz  xətlə  yüksələn  inkişafı  və  bütün  dünya 
ölkələrinin  Davamlı  İnkişafa  inteqrasiyası  əsri  kimi  daxil  olmuşdur. 
Ġnformasiya  və  Kommunikasiya  Texnologiyalarının  (ĠKT),  internet 
Ģəbəkəsi  və  kompyüter  sisteminin,  robot  texnikasının,  nanotexnologiyanın 
insanın  həyatının  bütün  sferalarında  tətbiq  olunması  bəşəriyyətin  Davamlı 
İnkişafının intensiv xarakter almasına çox böyük zəmin  yaratmış  və təkan ver-
mişdir.  Nanotexnologiya  –  XXI  əsrin  ən  mütərəqqi,  yeni  texniki  tərəqqisi 
olmaqla,  İnformasiya  Cəmiyyətinin  formalaşması  üçün  müasir  elmi  nailiy-
yətldərdən  və  texnologiyalardan  istifadə  olunması  nəticəsində  daha  sadə,  kiçik 
ölçülü,  partativ,  yüksək  dəqiqliyə  malik  olan  cihaz  və  telekommunikasiya 
vasitələrinin  yaradılmasından  və  onların  geniş  istifadə  olunan  sahələrinin,  o 
cümlədən  aqrar,  biologiya,  baytarlıq  təbabəti  və  təbabət  elmlərinin  intensiv  və 
çox  sürətli  inkişafı  üçün  də  geniş  yol  açmışdır.  Biologiyanın  yeni  və  elmi-
praktiki  cəhətdən  ən  səmərəli  sahəsi  olan    molekulyar  biologiya  təbabətin  və 
baytarlıq  təbabətinin  qlobal  və  prioritet  problemlərinin  radikal  həlli  yollarının 
işlənib  hazırlanmasını  təmin  etmiş,  olduqca  uğurlu  nailiyyətlərə  və  nəticələrə 
nail olunmuşdur. 

 
7 
Molekulyar  biologiya  bəşəriyyət  üçün  fundamental-tətbiqi  və  nəzəri 
əhəmiyyətli,  geniş  diapozrnlu  və  mütərəqqi  elm  sahəsi  olmaqla,  hazırda  onun 
aşağıdakı müasir və prioritet sahələri formalaşmışdır:  
– Molekulyar genetika 
– Molekulyar sitologiya 
– Molekulyar fiziologiya 
– Molekulyar biokimya 
– Molekulyar mikrobiologiya 
– Molekulyar virusologiya 
– Molekulyar biofizika 
– Molekulyar immunologiya 
– Molekulyar immunogenetika 
– Molekulyar enzimologiya 
– Genetika (gen) mühəndisliyi 
– Biotexnologiya 
– Vaksinologiya və s. 
Əlbəttə, bu elm sahələrinin hamısının əsasında hüceyrə, onun orqanoidləri, 
xüsusilə  xromosom  dəstləri  (yığımları)  və  genlər  durmaqla  onlar  molekulyar 
biologiyanın  əsas  maddi  bazasını  və  tədqiqat  obyektini  təmin  edir.  Həmin  elm 
sahələri  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  dialektik  vəhdət  təşkil  edir,  onların  arasında 
qırılmaz  bağlılıq  vardır.  Bunun  başlıca  səbəbi  isə  həmin  elmlərin  tədqiqat 
obyekti  kimi  məhz  hüceyrədən,  onun  orqanoidlərindən  və  digər  kom-
ponentlərindən  genetik  marker  formasında  istifadə  olunmasıdır.  Materiyanın 
bütün  canlı  aləminin  (mikroflora,  makroflora,  mikrofauna,  makrofauna) 
mövcudluğu,  onların  həyat  fəaliyyəti,  öz  nəsilləri  və  populyasiyalarının 
dayanıqlı,  davamlı  inkişafı  yalnız  hüceyrədə  gedən  metabolizm  prosesi 
(maddələr mübadiləsi) və onun formaları olan anabolizm (assimilyasiya prosesi) 
və  katabolizm  (dissimilyasiya  prosesi),  dezoksiribonuklein  (DNT)  və 
ribonuklein (RNT) turşuları, orqanoidlər və s. hesabına təmin olunur. Lakin canlı 
aləmin  nəslinin,  populyasiyalarının,  morfoloji  və  funksional  xüsusiyyətlərinin, 
irsiyyətinin,  cins  və  növlərinin,  cinsiyyətinin  saxlanmasının  əsas  aparıcı 
komponenti və daşıyıcısı məhz xromosomlar və genlərdir. Xromosomlar, genlər, 
onların quruluşu, morfofunksional xüsusiyyətləri, o cümlədən təminatçısı olduğu 
irsiyyət,  dəyişkənlik,  ontogenez,  hüceyrədə  baş  verən  bütün  proseslərin 
molekulyar mexanizmi məhz genetika elmi vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur. 
Genetika – bütün biologiya elmlərini birləşdirən, onları istiqamətləndirən, 
materiyanın  canlı  aləminin  mütəşəkkilliyinin  mövcud  olan  səviyyələrində 
(molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanlar, üzvlər sistemi, 
orqanizm  və  populyasiya),  onun  iki  başlıca  prioritetinin-irsiyyət  və  dəyişkən-
liyin,  eləcədə ontogenezin, cinsiyyətin, çoxalmanın fəlsəfi, dialektik qanunlar 
əsasında  və  onunla  dialektik  vəhdətdə  öyrənilməsi  ilə  məşğul  olan  bəşəri, 
planetar  əhəmiyyətli,  mütərəqqi  düzxətlə  yüksələn,  dinamik  sürətlə  inkişaf 
edən,  fundamental-tətbiqi  və  nəzəri  xarakterli  elm  sahəsidir.  Əgər  genetika 
elminin  əsas  tədqiqat  obyektləri-hüceyrə,  onun  orqanoidləri  və  komponentləri, 

 
8 
xüsusilə  xromosomlar  və  genlər  olmasaydı,  canlı  materiyanın  və  onun 
amillərinin mövcudluğu heç bir vəchlə mümkün olmazdı. Çünki canlıların bütün 
həyat  fəaliyyəti,  çoxalması,  böyüməsi,  inkişafı,  fizioloji  və  biokimyəvi 
prosesləri,  nəslin  davamı,  əlamət  və  xassələrin  gələcək  nəsil  törəmələrinə 
keçməsi, populyasiyaların dayanıqlı inkişafı və s. məhz genetikanın əsas tədqiqat 
obyekti  sayılan  hüceyrə,  xromosom  və  genlər  vasitəsilə  təmin  və  icra  olunur. 
Genetika  elminin  molekulyar  biologiyanın,  seleksiyanın,  təbabətin,  baytarlıq 
təbabətinin, 
bitkiçiliyin, 
heyvandarlığın, 
gen 
mühəndisliyinin, 
biotexnologiyanın,  tibbi  biologiyanın,  ekologiyanın  və  ətraf  mühitin 
mühafizəsinin, ekoloji genetikanın, təkamülün öyrənilməsinin inkişafı və tərəq-
qisində  çox  böyük  rolu  vardır.  Bütün  qeyd  edilənlərə  baxmayaraq,  genetika 
elminin  başlıca  prioriteti  irsiyyət,  dəyişkənlik,  ontogenez,  onların  yaranma 
mexanizmi  və  dinamikasının  öyrənilməsindən  ibarətdir.  Baytarlıq  təbabəti 
genetikası  isə  daha  geniş  diapozona  malik  planetar,  regional  və  lokal 
problemlərin-bütün  növ  heyvanların,  quşların,  arıların,  balıqların  genetik 
aspektlərinin fəlsəfə və təbabət elmləri ilə qarşılıqlı, qırılmaz bağlılıq formasında 
öyrənir. Müasir genetika elminin aşağıdakı istiqamətləri vardır: 
– Heyvanların ümumi genetikası və biometriya 
– Tibbi genetika 
– Baytarlıq təbabəti genetikası 
– Aqronomluq genetikası (bitkiçilik genetikası) 
– Molekulyar genetika 
– İmmunogenetika 
– Fizioloji genetika 
– Ekoloji genetika 
– Biokimyəvi genetika 
– Populyasiya genetikası 
– Genetika mühəndisliyi 
– Riyazi genetika 
– Ontogenezin genetikası 
– Mutagenez 
– Sitogenetika 
– Genetik bioetika 
Materiyanın canlı aləminin təkamülünü təmin edən başlıca amillər irsiyyət 
və  dəyişkənlik  hesab  olunub.  İrsiyyət  –  genetik  informasiyaların  nəslə 
verilməsi, nəsil və populyasiyalar arasında maddi və funksional varisliyi, onto-
genezi  təmin  edən,  nəsildə  valideyin  fərdlərə  məxsus  olan  səciyyəli  xüsusiy-
yətlərin (əlamət və xassələrin) formalaşmasını təmin edən hadisədən ibarətdir. 
İrsiyyət həm də müxtəlif nəsil törəmələrində mövcud olan fərqli xüsusiyyətləri 
saxlayan  hadisə  sayılır.  Dəyişkənlik  –  canlı  aləmin  irsiyyətinin  qeyri-stabil 
olmasını  xarakterizə  etməklə  genlərin  dəyişilməsindən,  ontogenez  zamanı 
genlərin  dəyişilmiş  formasından  ibarət  olan  mürəkkəb  prosesdir.  Genetik 
informasiyalar ümumiləşmiş formada aşağıdakı prinsip əsasında ötürülür: 

 
9 
DNT        RNT        zülal sintezi. Məşhur çex alimi, avqust kilsəsinin rahibi 
(Brno  şəhəri)  İohan  Qreqor  Mendel  noxud  bitkisi  (Pisum  sativum)  üzərində 
apardığı təcrübələrlə genetika elminin elmi əsasını qoymuş, De-Friz, K.Korrens 
və E.Çermak 35 ildən sonra onun kəşfini təsdiq etmiş, Tomas Çent Morqan və 
onun tələbələri isə irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini  yaratmışdır. Həmin tarixi 
kəşflər genetikanın sonrakı inkişafına çox böyük təkan və stimal vermişdir. 
Genetika canlı aləmi tədqiq edən, geniş və ətraflı öyrənən ən mürəkkəb, çox 
şaxəli,  eləcə  də  olduqca  maraqlı  elmdir.  Erkək  və  dişi  fərdlərin  doğulması, 
törəmələrin bəzi əlamətlərə görə əcdadlarına oxşaması, qadından uşaq, inəkdən 
buzov,  qoyundan  quzu,  toyuqdan  cücə,  bal  arısından  yalnız  bal  arısının  və  s. 
törəməsinin  səbəblərini  yalnız  genetika  elmi  araşdırır  və  aşkarlayır.  Genlərin 
ciddi  nəzarəti  olmadan  canlı  aləmin  ayrı-ayrı  fərdlərinin  orqanizmdə  heç  bir 
fizioloji,  biokimyəvi,  metabolik,  çoxalma  və  s.  proses  icra  oluna  bilməz.  Lakin 
bütün  proseslər,  o  cümlədən  ontogenez  yalnız  ətraf  mühitlə  dialektik  vəhdət 
fomasında baş verə bilər. Dünya şöhrətli, dahi filosoflar K.Marks və F.Engelsin 
«Alman  ideologiyası»,  F.Engelsin  «Təbiətin  dialektikası»  adlı  klassik 
əsərlərində  qeyd  edilmişdir  ki,  «tarixin  salnaməsi  təbii  əsaslardan  və  insanın 
təbiətə  təsirindən  yaranan  dəyişikliklərdən  başlayır,  hər  bir  iqtisadi-sosioloji 
təhlillə  müəyyən  edilir».  K.Marks  yazır  ki,  «təbiət  çox  səxavətli  olmaqla 
insanın  əlindən  uşaq  kimi  tutub  aparır,  onun  şəxsi  inkişafını  təmin  edir». 
Təbiətlə  orqanizmlərin  dialektik  vəhdəti  klassik  alman  fəlsəfəsinin  baniləri 
Hegel  və  Feyerbax  tərəfindən  də  əsaslı  təhlil  olunmuş  və  konsepsiyalarında 
özünün  müfəssəl  əksini  tapmışdır.  Ümumiyyətlə,  genetika  elminin  bütün 
prioritet  aspektləri  fəlsəfənin,  dialektik  materializmin  mövcud  qanunları  və 
qanunauyğunluqlarına uyğun olmaqla onlarla qırılmaz vəhdət təşkil edir, fəlsəfi 
müstəvi  çərçivəsində  öyrənilir  və  təhlil  olunur.  Genetika,  immunogenetika, 
ekoloji genetika, genetik bioetika və molekulyar genetikanın qlobal problemləri 
məhz  fəlsəfənin  «Əksililiklərin  vəhdəti  və  mübarizəsi»,  «İnkarı  inkar», 
«Kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçməsi» və s. qanunları 
və  müvafiq  kateqoriyaları  baxımından  və  onların  bazisində  öyrəinlir.  Bu 
baxımdan  baytarlıq  təbabəti  genetikası,  ümumilikdə  isə  genetika  fəlsəfə  ilə 
olduqca  böyük  dialektik  vəhdət  təşkil  edir.  Çünki  bu  elmlərin  əsas  məqsədi, 
məhz  canlı  materiyanın  öyrənilməsi  və  populyasiyaların  irsiyyətinin, 
mövcudluğun davam etdirilməsindən ibarətdir. 
Genetikanın üsullarının tətbiqi sayəsində  molekulyar biologiyanın sonuncu 
mütərəqqi elm sahələri-gen mühəndisliyi və biotexnologiya çox dinamik sürətlə 
inkişaf 
etməyə 
başlamışdır. 
Molekulyar 
genetikanın, 
sitologiyanın, 
mikrobiologiyanın,  virusologiyanın,  biokimyanın,  biofizikanın,  elektronikanın 
və  s.  elmlərin  inkişaf  etməsi  sayəsində  biotexnologiya  daha  sürətlə  inkişaf 
etməyə başladı. Planetimizdə əhalinin sürətlə artması və bununla da təbii ehtiyat 
mənbələrinin  tədricən  azalması  xammal,  kənd  təsərrüfatı  və  xalq  təsərrüfatı 
məhsulları emal edən müəssisələrin iş şəraitinin yenidən qurulmasını tələb edir. 
Biotexnoloji  proseslər  dedıkdə  istehsalda  kompleks  proseslər,  biokatalizatorlar, 
həmçinin  müxtəlif  bioloji  sistem  (bitki,  heyvan,  toxuma  hüceyrələri  və  s.) 

 
10 
məhsullarının  sintezi  və  tətbiqi  başa  düşülür.  Hazırda  çoxlu  miqdarda  qiymətli 
tibbi,  baytarlıq  təbabəti  preparatları  və  bioloji  aktiv  maddələr  biotexnoloji 
yollarla  alınır.  Mikrobioloji  fermentasiya  proseslərində  istifadə  olunan 
qurğularda  (fermentyorlarda)  xüsusi  seçilmiş  qıdalı  mühitlərdə  mikroorqanizm-
lərdən  zülal,  dərman  preparatları,  vitaminlər,  fermentlər,  biopreparatlar  və  s. 
istehsal  olunur.  Müasir  biotexnologiya  digər  elmlərdən  fərqli  olaraq  elmə  XIX 
əsrin  ortalarında  daxil  olmuşdur.  Molekulyar  biologiyanın,  genetikanın, 
sitologiyanın,  mikrobiologiyanın,  virusologi1yanın,  biokimyanın,  biofizikanın, 
elektronikanın  və  s.  elmlərin  inkişaf  etməsi  sayəsində  biotexnologiya  daha 
sürətlə inkişaf etməyə başladı. Biotexnologiya-bakteriya, maya göbələkləri, bitki 
və  heyvan  hüceyrələri  kulturası  və  onların  metabolik-biosintetik  imkanlarından 
istifadə  etməyə  yönəldilən  elm  sahəsidir.  1978-ci  ildə  yaradılan  Avropa 

: books aysel
books aysel -> Musa qasimli elmira hüseynova
books aysel -> N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov
books aysel -> TariXİ GÜNLƏr altun kitab
books aysel -> Ə. A.ƏLBƏndov
books aysel -> ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
books aysel -> Sayman Aruz YÜZ İL İNQİlab
books aysel -> Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы