Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml
Yüklə 268,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ETHNOGRAPHIC INFORMATION ABOUT TABRIZ CITY IN “TRAVEL STORY” (SAYAHATNAMA) OF EVLIYA CHALABI I.G.MAMMADOVA
|
146
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2013
UOT (55; 93) EVLİYA ÇƏLƏBİNİN “SƏYAHƏTNAMƏ”SİNDƏ TƏBRİZ ŞƏHƏRİNƏ DAİR ETNOQRAFİK BİLGİLƏR İ.G.MƏMMƏDOVA AMEA Arxeologiya v ə Etnoqrafiya İnstitutu ilhama_m@rambler.ru M əqalədə XVII əsrdə yaşayıb-yaradan türk coğrafiyaşünas-səyyahı Evliya Çələbinin “S əyahətnamə”sində Təbriz şəhərinə dair yazılan etnoqrafik məlumatlar (maddi və mənəvi m ədəniyyət, təsərrüfat və s.) şərh olunmuşdur. Azərbaycanda uzunmüddətli səyahətlərdə olan v ə gördükləri maraqlı faktları qələmə alan səyyahın fikirlərinə münasibət bildirilmişdir. Açar sözl ər: Azərbaycan, Təbriz, Evliya Çələbi, Səyahətnamə, səyyah
E.Ç ələbinin Səfəvilər dövlətində daxili vəziyyət, təsərrüfat həyatı, maddi v ə mənəvi mədəniyyət, adət-ənənələr, toponimlər və s. barədə verdiyi məlu- mat ları göstərilən dövrdə ölkənin etnoqrafik baxımdan araşdırılmasında mü- hüm m ənbə rolunu oynayır. Qafqaza səyahətləri zamanı bölgənin sosial-iqti- sadi, h ərbi-siyasi, dini vəziyyəti ilə maraqlanan və topladığı materialları tarixi qaynaqlarla əlaqələndirən Səyyah 10 cildlik “Səyahətnamə”sini İbn Havgəl, H əmdullah Qəzvini və digər tarixçilərin əsərlərindən yararlanaraq hadisələri xro noloji ardıcıllıqla yazıya almışdır. XIX əsrdə yaşamış görkəmli rus şərqşünası V.V.Bartold E.Ç ələbinin “Səyahətnamə”si haqqında yazır: “...Coğrafi, et- noqrafik, linqvistik materialların zənginliyi, bitkinliyi və hərtərəfliliyi baxımın- dan
ən yaxşı ərəb coğrafiyaşünaslarının əsərlərini özündən geridə qoyur” (1, 309-310). Tarixçi Sa ra Aşurbəyli də əsərə yüksək qiymət verərək vurğulayır: “Evli- ya Ç ələbinin Azərbaycan şəhərləri və xüsusilə, bu şəhərlərin sosial-iqtisadi v əziyyəti haqqında verdiyi məlumatlar olduqca maraqlıdır. Bu günə qədər qorunub saxlanan memarlıq abidələri, Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi, dili v ə məişəti haqqında məlumat vermişdir. Onun məlumatları orijinal olub, əsəri Az ərbaycan şəhərlərinin öyrənilməsi üçün dəyərli mənbədir” (2, 2). 1646-48 v ə 1655-56-cı illərdə Səfəvilər dövlətinə gələn səyyah ilk səfə- rind ə Azərbaycanın Naxçıvan, Qarabağ, Təbriz, Marağa, Ucan, Ərdəbil, Maku, G əncə, Ərəş, Şəki, Şamaxı, Bakı, Şabran, Niyazabad, Dərbənd və s. başqa 147
şəhərlərini, ikinci dəfə isə Təbriz və Urmiyanı gəzmişdir. Ölkənin ikinci pay- tax
tı olan Təbriz şəhərinin ictimai-siyasi, mədəni həyatı və etnoqrafiyası “S əyahətnamə”də geniş yer almışdır. E.Ç ələbi Təbriz haqqında məlumatlarından öncə onun adının hərfi m ənasını açıqlamağa çalışır. Qeyd edir ki, monqol dilində Tivriz, kəndli dilin- d ə Tabriz, fars dilində Təbriz deyilir ki, bu da “isitmə” deməkdir (3, 19). S əyyah Təbrizin yaranmasını xəlifə Harun-ər Rəşidin xanımı Zübeydənin adı il ə bağlayaraq göstərir ki, qızdırma xəstəliyinə tutulan xanım burada sağalır və h əmin yerdə şəhər saldıraraq adını “Təbriz” (farsca “təb” qızdırma, “riz” tök- m ək” deməkdir), yəni qızdırmanın töküldüyü yer adlandırır. Bu əhvalatdan Jan Şardən də bəhs etmişdir. Lakin tədqiqatlar sübut edir ki, bu fakt tarixi həqiqətə uyğun deyil. Mixi yazılarda miladdan öncə VIII əsrdə Assur hökmdarı II Sarqonun indiki T əbriz yaxınlığında Tarua (Tarmakis) adlı yerə hücumu əks olun muşdur. Təbrizi əhatə edən Surxab dağının keçmiş adı Tori olmuşdur. Şəhərin İslamdan öncə mövcudluğu barədə tarixi mənbələrdə kifayət qədər faktlar vardır. T əbrizin səfalı abı-havasını, təbiətini, insanlarının sağlamlıq və gözəlliyi- ni, boy- buxunlu, ağbənizli, xoşxasiyyət, ədəbli olmasını vurğulayan səyyah yerli əhalinin dilini də diqqətdən qaçırmamışdır: “Maarifçi adamlar farsca danışır. Lakin tərə, əfşar, kökdolaq tayfalarının özlərinin xüsusi ləhcəsi vardır. Budur bir neç ə nümunə: hənrə tanımamışam – hənuz görmədim, mənimçün xatirmand ə olubdur – bəna inçinmişdir, darçınmışam – darıldım...” (3, 25). Veril
ən nümunələr bildirir ki, yerli xalq Azərbaycan dilində danışırdı. “S əyahətnamə”dən aydın olur ki, XVII yüzilliyin 40-cı illərində möhkəm qala divarları ilə əhatə edilən Təbrizin çevrəsi 6000 addım olub, 300 qülləsi, 300 bürcl ərarası tikilişi, 6 darvazası (Ucan, Sərvan, Sərzrud, Şam Qazan, Sərv v ə Təbriz) vardı. Tarixi mənbələrdən də aydın olduğu kimi, orta əsrlərdə T əbrizin 24 məhəlləsi mövcud olmuşdur. E,Çələbi onlardan bir neçəsinin adını qeyd etmişdir: Dəməşqiyyə, Polebağ, Köpri, Meyxaran, Rəzcu (düzgün va- riantda V ərcu — İ.M.), Şotorban, Xiyaban, Surxab, Əmirxiz, Sərdab, Çar minar, Mir-Mir. Onlardan Köpri v ə Meyxaran məhəllələrinin adlarına ilk dəfə olaraq rast g əlinir (3, 24). Səyyahın yazdığına görə, yerli əhali məhəllə əvəzinə “darvaza” sözünü d ə işlədir. Etnoqrafik tədqiqatlara əsasən, orta əsrlərdə T əbrizə edilən vaxtaşırı hücumların qarşısını almaqdan ötrü hər məhəllənin darvazası olardı və onlar gecələr bağlı saxlanardı. Elə bu səbəbdən də, hazırda t əbrizlilərin ünsiyyətində “məhəllə” ilə yanaşı, “darvaza” ifadəsi də işlənir. E.Ç ələbi məhəllələrin ən məşhur saraylarını tərifləyərək göstərir ki, Əmirxiz məhəlləsində Allahverdi xan sarayı, Rey məhəlləsində Bənd xan sarayı, yenə həmin darvazada Pirbudan xan sarayı (əslində Pirbudaq olmalıdır — İ.M.), Soltan Həsən Cümə məscidi yaxınlığında xanların sarayı yerləşirdi (3, 24). S əyyah sözünə davam edərək yazır ki, Soltan Cümə məscidi, Şah Yaqub, Şah Xiyaban, Səhlan sarayı, Şah Cahan, xadim Cəfər paşa sarayı, Əmirxan qalası, Şah İsmayıl məscidi, Şam Qazan, Rəşidiyyə şəhərin diqqətəlayiq binala- 148
rıdır və burada bunlardan savayı da qəribə binalar var. Siyah Yaqub, Xəlifə Müt
əvəkkil, Zübeydə xatun, Sultan Həsən imarətlərində isə adam yaşamır. Şəhərdə təmiz abı-havası, axar suyu, fəvvarəli hovuzları olan hamamlar səy- yahın nəzərini cəlb etmişdir. O, Təbrizdə 20-yə qədər səliqəli hamamın oldu- ğunu söyləyərək, Pəse Kuşək, Boz, Cahanşah, Məhəlləbaşı, Vərcu və Pole bağ m əhəllələrinin hamamlarını məşhur ictimai tikililər olaraq qeyd edir (3, 26-27). E.Ç ələbinin təsvirində şəhərin zəngin maddi mədəniyyət abidələri göstə- rilir. S əyyah Təbrizdə 300 cümə məscidinin olduğunu söyləyir. Onlardan 19-nu keçmiş padşahlar, 50-sini Ali Osman və vəzirləri, digərlərini isə ölkə əyanları tikdirmişlər (3, 21). Maraqlıdır ki, E.Çələbi Ali Osman və vəzirlərinin tikdirdi- yi m əscidlərin sayını böyük rəqəmlə ifadə etsə də, onlardan heç birinin adını açıqlamır. O, şəhərdə özünün şəxsən gördüyü Zübeydə xatun məscidi, Mütə- v əkkil Əliyullah məscidi (təmirdən sonra “Dəməşqiyyə məscidi” adlandırılmış- dır), Sultan Məhəmməd Şam Qazan məscidi (düzgün adı “Sultan Mahmud Şam Qazan m
əscidi”dir), Həşt-behişt, Şah Abbas və digər cümə məscidlərindən b əhs edir. E.Çələbinin “Səyahətnamə”si Zübeydə xatun məscidindən xəbər ver ən ilkin qaynaq olsa da, burada göstərilən Şah Abbas məscidinin varlığı faktı nə tarixi-sənədli və memuar mənbələrdə, nə də çöl-etnoqrafik sorğularda öz
əksini tapmadı. “Səyahətnamə”də Təbrizin möhtəşəm məscidlərindən olan Şah Təhmasib məscidinin adına rast gəlinmir. Səyyahın təsvirində əksər məs- cidl ər qədim memarlıq üslubunda olub, üzəri kaşı ilə bəzədilmişdir. Əsərdə Sultan H əsən məscidi barədə göstərilir: “Mehrab və minbəri, azanverən yeri inc ə əl işinin misilsiz nümunəsi olub, heç kəs oraya əl vurmağa cürət etmir. Dörd çevr əsində olan pəncərələr dəmirçi əli, Nəcəf daşları ilə başdan-başa b əzədilmiş və parıldadılmışdır. Cənuba doğru qapısının dörd tərəfində olan və cürb əcür gözəl xətlərlə yazılmış kitabələri, yonma naxışları, şəbəkələri və Rum üslubun dakı naxışlarının hər biri insanı məftun edir... Mehrabın iki tərəfindəki sarı rəngdə olan gözəl daş parçası vardır ki, hər biri İran və Turan xəracına də- y ər, onlar sanki kəhrəbadır. Başqa ölkələrdə bunların bənzəri yoxdur” (3, 22). “S əyahətnamə”də məscidlərlə bahəm Təbrizdə gözəl memarlıq üslubun- da tikil ən 47 böyük mədrəsə binası haqqında yazılır ki, indi onlar abad tədris ocaqlarıdır. Bu mədrəsələrdə bütün fənlər tədris olunur, çox məşhur alimləri var (3, 23). S əyyaha görə, Təbriz mədrəsələrinin ən böyüyü Cahanşah mədrə- s əsi idi. Orada Quran oxumaq üçün 20-yə qədər hücrə vardı (4, 125). Bunlar- dan başqa, şəhərdə hədis elmini öyrənən xüsusi mədrəsələr — darülhədislər də f əaliyyət göstərirdi. Burada şiə hüququ, Həzrət Əli və 12 imamın hədisləri t ədris edilirdi. Səyyahın bu tipli mədrəsələrə tənqidi münasibəti onun fərqli m əzhəblərə sitayişi ilə əlaqədar idi. E.Ç ələbinin yazdığına görə, Təbrizin dörd tərəfində təqribən 7 nahiyə (Mehranrud, S əravrud, Dideherdər, Ərdənəq, Dudqat, Canımrud, Bədistan) var. Şəhərin şərqində yerləşən Mehranrud nahiyəsinə daxil olan Rut, İsfənc, S əidabad kəndlərində müxtəlif məscid, karvansara, hamam, kiçik üstüörtülü bazar, bağ və bağçalar yerləşirdi. Səyyah xüsusilə vurğulayır ki, əksər kəndlər 149
adı çəkilən ictimai tikililərə malik idilər (3, 29). Araşdırmalar göstərir ki, “Sə- yah
ətnamə”də bir sıra toponimlərin yazılışında yanlışlığa yol verilmişdir. Mə- s ələn, Ərvənəq ərazisinə səhvən Ərdənəq, Rudqata Dudqat, Xanımruda Canı- mrud yazılmışdır. “S əyahətnamə”də şəhərin sosial topoqrafiyasına dair verilən faktlar T əbrizin köklü və davamlı bir məişət və mədəniyyətə sahibliyinə işarə edir. Əsərdən məlum olur ki, şəhərdə 200 karvansara (ən məşhurları Zübeydə, Şah Cahan, Şah İsmayıl, Pirbudaq, Şahi Cahan qızı Aləmşah bəyim karvansarası), 70- ə qədər ticarət sarayı (Papaqtikənlər bazarındakı Cəfər paşa, Bəndərxan, B əyim, Baba Həqqi Təmdih), “çarsu” və “bədistani” adlanan 7000 dükan vardı v ə burada tacirlər müxtəlif ərzaq və sənətkarlıq məhsullarının geniş alverini edirdil ər (3, 24). Baxmayaraq ki, şəhər Səfəvi-Osmanlı müharibələri və dağı- dıcı zəlzələlərə məruz qalmışdı, E.Çələbinin göstərdiyi faktlar sübut edir ki, XVII
əsrdə Təbriz yenə də mühüm ticarət mərkəzi idi. Bu fikirləri digər Avropa s
əyyahlarının da (Georgi Tekdander, Adam Oleari (Almaniya), Qarsiya de Silva (İspaniya), Jan Batist Tavernye, Filipp de La-Seint Trint, Jan Şardən, La Boye Le Quz, Aleksandr de Rodes, Pole (Fransa), Antuan de Qovea (Portu- qa liya), Tomas Herbert (İngiltərə), Cemilli Kareri (İtaliya) və b.) qeydlərində görm ək olar. Avropa memuar yazılardan da məlum olur ki, Təbrizdən kar- vanlar keçdiyind ən şəhərə çoxçeşidli mallar gətirilirdi, bura Asiyanın ən fəal ticar ət şəhəri idi. Təbriz türklər, ərəblər, gürcülər, moğollar, hindlilər, ruslar, tatarlar v ə İranın daxili əyalətləri ilə daimi ticarət əlaqələri saxlayır və bazarları d əbdəbəli mallarla həmişə dolu olurdu. Qərb ölkələrindən ― Suriya, Polşa, Ru siyadan qızıl, gümüş, zərif parçalar, mərcan, qızılı və kül rəngli kəhrəba, Şərq ölkələrindən ― Tatarıstan, Tibet, Özbəkistan, Çin, Əfqanıstan və Şərqi Hindistandan ip ək, yaqut, almas, dəri, “şilə” adlı naxışlı kətan parçalar, darçın, istiot v
ə digər müxtəlif ədviyyatlar, xam Gilan ipəyi gətirilirdi (5). E.Ç
ələbinin Təbriz bazarı haqqında fikirləri maraq doğurur: “Onların bir çoxu (dükanları ― İ.M) Hələb mağazaları kimi kərpicdən tikilmişdir. Çox möhk əmdir. Böyük bir bədistanı (üstü günbəzli, hər tərəfi dükan, ortası dairəvi şəkildə olan bazarın mərkəzi hissəsi, qeysəriyyə ― İ.M) vardır ki, bir çox tacir orada alver edir. Bu günb əzi olan elə möhkəm bir bədistandır ki, onun heç bir yerd
ə misli-bərabəri yoxdur” (3, 24). Səyyah bazardakı uzun əsrlər boyu forma
laşmış qayda-qanunlardan da söz açır: “..Vay o adamın halına ki, üzə- rind
ə “La ilahə illəllah” sözləri yazılmış şeylərin alverində saxtakarlığa yol vermiş olsun. Belə bir adamın gözünə mil çəkib kor edir, başına qızdırılmış daş qoyub, onu şikəst, əlil edirlər. Bazar və dükanlarda, meydan bazarlarında sarı bürüncd
ən hazırlanmış zəncirli tərəzi var. Bu tərəziyə əl vurmazlar. Həmişə asılı vəziyyətdədir. Hər cür malı ədalətlə tərəzidə çəkib satırlar” (3, 33). Apa- rılan araşdırmalar onu sübut edir ki, Təbriz bazarı hələ İslamdan öncə forma- laşmışdı. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan və İranın daxilində üç əsas istiqa- m ətdən ibarət tarixi İpək yolunun ən uzun və davamlısı şərq-qərb üzrə olan Xorasan, Damğan, Semnan, Rey, Qəzvin, Zəncan, Miyanə və Təbrizdən keçib 150
Kiçik Asiyaya, bir qolu is ə Şimali İkiçayarasına birləşən yol idi (6, 2-3). Bu baxımdan Şərq və Qərb ticarətində Təbriz mühüm istinadgah idi. E.Ç
ələbi “Şah qanun”a əsasən yenilənmiş ölçü vahidlərindən bəhs edərək onlardan qulac, ağac, fərsəx, gilə və s. adlarını yeri gəldikcə çəkmiş və Təb- rizd ə ticarətdə istifadədə olan bisti, abbasi pul vahidlərini sadalamışdır. O gös- t ərir ki, Təbrizdə zərbxana var idi və kəsilən pulların üzərində “La ilahə ill əllah, əliyyən vəliyullah (Allahdan başqa Allah yoxdur, Əli onun varisidir), dig ər üzündə isə hər bir şahın adı yazılır. Məsələn, Şah Abbasın Təbrizdə k əsdirdiyi pulun üzərində “Qulam Kərbi Əli Şah Abbas” (Əlinin qulamı və iti Şah Abbas) sözləri həkk edilmişdir. Sikkələrdə zərb olunan tarix və yer (Zərbi fi T
əbriz) yazılırdı (3, 33). Ticar
ətlə bahəm, sənətkarlıqdan da bəhs edən səyyah yazır: “Heç bir öl- k ədə buradakı kimi gözəl nəqqaş, rəssam, zərgər və dərzi yoxdur. Hər bir sənət növün ə aid sənətkar vardır. Xüsusilə, burada toxunulan yun, pambıq və ipək par- çalar, m əxmər, darai, qətifə hər yerdə “Təbriz parçası” kimi məşhurdur (3, 26). E.Ç ələbi təbrizlilərin geyim dəstlərini müşahidə etmiş, əyan və adi adam- la rın libaslarındakı fərqi diqqətə almışdır. Belə ki, səyyah əyan və əşrəfin əyin- l ərinə samur dərisindən kürk geyindiyini, başlarına qızılbaşlıq rəmzi olan qırmızı ala sarıq, bir çoxlarının ağ məhəmmədi çalma sarıdığını, bəzilərinin isə üz ərinə hündür quş lələyi sancılan “tac” adlı baş örtüyü bağladığını, qara ca- maa tın isə başlarına qoyduqları tac bir qarışdan artıq olmayıb, onların çuxa geyindikl ərini qeyd etmişdir (3, 23). S əyyah Azərbaycan mətbəxinə heyrətini gizlədə bilməmiş, əsərində bir çox yem ək növlərinin adlarını çəkmişdir. O, Təbrizdə çoxçeşidli mətbəx oldu- ğunu söyləyərək burada ağ, girdə çörək, “haqil” adlı çörək, “somuni” bulkası, yağlı həlqə, nazik əkmək, kəklik kababı, toyuq börəyi, 40 növ ətirli plov, ən- b ərplov, həlimaşı, badımcan şorbası, aşpazların hazırladıqları 12 cür paluzə (palud ə və ya palda nişasta və şəkərdən hazırlanan şirniyyat növüdür — İ.M.) oldu ğunu vurğulayır (3, 26-27). Təbrizlilərin istifadə etdikləri içki növlərinə də to xunaraq yazır ki, miskat üzümünün 7 növ şirəsi, mələki üzümünün təmiz şə- ra bı, quqnaz şərabı, nar şərabı, nar gülü şərabı, əzvay rəngli şərab suyu, səhlani şərabı, qış şərabı, bal şirəsi, qara camaat üçün darı və düyüdən çəkilmiş yüngül içkil
əri məşhurdur (3, 27). S əyyah Təbrizin maddi mədəniyyətini, sənətkarlıq və ticarət həyatındakı rolunu ön plana ç əkmiş, onu formalaşmış şəhər mədəniyyətinə malik şəhərlər sırasına daxil etmişdir. Eyni zamanda, şəhərətrafı ərazilərin təsərrüfat həyatına da toxunmuş, burada yüksək əkinçilik mədəniyyətini müşahidə etdiyini qələmə almışdır. Səyyah bolluğun əsas səbəbini təbii coğrafi şəraitlə əlaqələndirərək su m ənbələrinin çoxluğunu, xüsusilə önə çəkir. Əsərdə göstərilir ki, Təbrizdə 6 çeşmə, şəhərin daxilində 9 kəhriz, yeraltı su arxları, 7000 su quyusu var idi. Suları qışın şiddətli çağında normal, yazda isə soyuq olur. Tarlalarından irid ənəli 7 növ bol buğda, həmçinin xeyli paxla və arpa, 7 növ pambıq məhsulu əldə edilir. Həddindən artıq meyvə və səbziləri vardır. Bir sözlə, geniş, varlı, 151
z əngin, ucuzluq olan bir ölkədir. Buranın “nəcmi hələf”, “peyğəmbəri”, “zəna- n ə” armudu, Milan alması, “nəcmi əhmədi” əriyi, “razeqi”, “mələki”, “təbər- z əd” üzümü, “məcdəddini” yemişi və s. meyvələri məşhurdur (3, 26-27). “S əyahətnamə”də mənəvi mədəniyyətlə bağlı bir sıra məsələlərə də toxunulmuşdur. E.Çələbi Səfəvilər dövlətinə gələrkən o, adi səyyah qismində deyil, h
əm də diplomatik missiya daşıyırdı. Bu səbəbdən kifayət qədər dini- siyasi m
əsələlərə diqqət yetirmişdi. O, Azərbaycanda, olarkən ilk növbədə bəzi dini ayinl ərin icrasını müşahidə etmiş, burada əsas dini məzhəbin — şiəliyin qayda-
qanunlarına nəzər salmışdır. Səyyah Təbrizdə olarkən Aşura günü K ərbəla hadisələri ilə əlaqədar keçirilən mərasimi təfərrüatı ilə qələmə almış- dır: “Hər il Məhərrəm ayının onuncu Aşura günü kiçikdən böyüyə qədər əyan v ə əşrəf çövkən meydanına gəlib, çadırlarını qurub qalırlar. Üç gün, üç gecə söhb ət edib, şəhidlərin ruhuna ehsan etdikləri yüz minlərlə aşura qazanında xör ək bişirib, bəy və dilənçilərə pulsuz paylayırlar. Bunun savabını Kərbəlada şəhid olanların ruhuna ithaf edirlər. Yenə o gün burada şəkərdən hazırlanmış şərbət paylayırdılar. Su satanlar öz kəndlərindən qiymətli büllur qablarda g ətirdikləri suyu “Hüseyni Kərbəla eşqinə səha” deyərək müftə paylayırlar... kübar v ə zadəgan təbəqəsindən olan bir neçə nəfər də boyunlarında su ilə dolu küz ələr gəzdirib “ruhi Hüseyni Kərbəla” deyərək su paylayırdılar” (3, 28). Bundan əlavə, həmin gün İmam Hüseyn, İmam Həsən, Şümr və Kərbəla şəhid- l ərinin rolları ifa olunan dini məzmunlu səhnələr göstərilir, üç gün ehsan veri- lir, avazla Quran oxunulurdu. Xalq aktyorları İslamın yarandığı ilk dövrlərdə istifad ədə olan libasları geyinir, yaşanan tarixi hadisələri məharətlə canlandırır- dılar. “Səyahətnamə”də Aşura günü göstərilən şəbih mərasiminin verilən tam t əsviri onu göstərir ki, hələ orta əsrlərdə Azərbaycanda yüksək səviyyədə açıq xalq tamaşaları keçirilirdi. E.Ç
ələbi Azərbaycanda olarkən o dövrün idman oyunları, meydan tama- şaları haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Səyyah Təbrizdə Şah Səfi par- kının mərkəzində çövkən meydanından bəhs edərək yazır: “Hər cümə günü əsgərlər və xanın xidmətçiləri səba yeli kimi sürətlə gedən ata minib, çaparaq halda o meydanda çövk ən oyunu oynayaraq ağacın üzərindəki gümüş qabı ox il ə vurub salırlar. Bütün dostları bu oyuna tamaşa edir” (3, 27). Əsərdə gənclər arasında yayılmış daha bir maraqlı oyun haqqında məlumat verilir ki, Novruz bayramında 40-50 gün ərzində bəslənilən atlar bir-birilə döyüşdürülürdü. Bu şəhərdə Novruz bayramında dəvə, camış, qoç, uzunqulaq, it, xoruz döyüşdürül- m əsi səyyahı xeyli təəccübləndirmiş və o, bu oyun və əyləncələrin bütün Əcəm diya rına məxsus olduğunu vurğulamışdır. Bu tipli xalq oyunlarının Azərbay- can da olması faktını Avropa səyyahları da təsdiqləyir. XVII əsrdə Təbrizə səfər etmiş Jan Şardən, Cemilli Kareri isə Təbrizdəki Qurd meydanında canavar yarı- şından bəhs edir. Təbriz tamaşa meydanında təlim almış canavarların rəqs etməsi sirk tarixind ə mühüm hadisə idi. Bütün bu faktlar Azərbaycanda orta əsrlərdə sirk tamaşalarının varlığını bəlli edir. Göstərilən oyun və əyləncələrin bir qismi XX əsrin ortalarınadək, bəziləri isə müasir vaxtadək Azərbaycan Respublikasının 152
bölg ələrində qalmışdır. Yaşlı sakinlərin dediyinə görə, kəndlərdə toy-bayramlarda cıdır yarışları keçirilər, qaliblər müxtəlif hədiyyələrlə — sinidə halva, meyvə və şirniyyatlarla bəzənən şax, xonça və s. ilə təltif olunardılar. “S əyahətnamə”də qonaqpərvərlik adətinin təsvirinə və onun ən incə m əqamlarına diqqət yetirilmişdir. E.Çələbi nümayəndə heyəti ilə Təbrizə daxil olark ən təbil, kəranay, nəfir və zurna çalanlar dəstəsinin musiqi sədaları altında qarşılanmış, onlara Təbriz xanının əmri ilə şərbət paylanmışdı. Maraqlıdır ki, bu dövrd
ə qonaqların qarşılanması üçün xüsusi vəzifə sahibləri mehmandarlar f əaliyyət göstərirdilər. Onlar qonaqları yerləşdirdikdən sonra 40 tümən hamam pulu, b əzəkli yəhər qayışı olan bir ala rəngli at, 7 dəvə yükü müxtəlif yeməli- içm əli şeylər uzaq yoldan gələnlərin evlərinə hədiyyə göndərmişlər. Əyinlərinə q ələmkari parçadan zərli enli paltar geyinən mehmandarın qulamları adəti üzrə qonaqların əllərini öpərək xidmətlərində durmuşlar (3, 18). Səyyah, xanın onlar üçün t
əşkil etdiyi ziyafət məclisi haqqında söyləyir ki, hələ belə bir qonaqlığın mislini görm əmişəm (3, 27). E.Ç
ələbi Təbriz xanının verdiyi qonaqlıqda qaval çalaraq segah muğamı il ə üç dördlük, bir səmai, bir dübeyti şeir oxuyur və bu xanın çox xoşuna gəlir. Xan orta əsrlərdə Şərq aləminə xas bir adəti icra edir: öz xələtini çıxararaq qonağa bağışlayır. Müasir Azərbaycan dilində elə bu səbəbdən “xələt” sözü “h ədiyyə” sözünə sinonim kimi işlənməkdədir. E.Çələbi ikinci dəfə səfərində d ə bu adətləri yenidən qələmə almışdı: “..Bir az dincəldikdən sonra gördüm ki, xandan bir yuvarlaq gül əbətinli yastıq, beş dəst gecə geyimi, güləbətinli yor- ğan, üç yüz quruş, bir boğça, əlbisə, ənbər və bir qara mil-mil əcəm atı hədiyyə g əldi” (7, 96-97). Müsafiri “Allah qonağı” bilən azərbaycanlıların “Allaha da qurban olum, onun qonağına da” ifadəsi mənbədə bir daha öz əksini tapır. Bildiyimiz kimi, Şah İsmayıl Xətainin öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatına verdiyi töhfə ana dilimizin inkişafına güclü təkan oldu. Artıq XVII
əsrdə Azərbaycanda fəal ədəbi mühit formalaşmaqda idi. E.Çələbi Təb- rizd
ə fərasətlə danışan, gözəl natiq, şairlərin məlahətlisi 78 nəfər maarifpərvər şəxsiyyətdən söz açır, onların adlarını sadalayır. Lakin təəssüflə deməliyik ki, E.Ç ələbi Təbrizdən savayı Azərbaycanın digər şəhərlərində yaşayıb-yaradan şair və mütəfəkkirlər haqqında cüzi məlumat vermişdir. Səyyah eyni zamanda qeyd edir ki, şəhərdə kitab həvəskarları və təqribən 12000 nəfər göz həkimi, qan alan, c ərrah vardır (3, 25). Lakin əhalinin əksəriyyəti dağlarda bitən bitki- l ərlə özlərini müalicə etdiklərindən onların ixtisaslı həkimlərə ehtiyacı yox imiş. E.Ç ələbinin “Səyahətnamə”sində, eləcə də XVII əsrdə Avropa memuar qaynaqlarında Təbriz şəhəri ilə bağlı etnoqrafik araşdırmaların nəticəsində aşağıdakı fikirlər bəlli olur: — XVII əsrdə Təbrizin, şəhər mədəniyyətinə müvafiq tamamlanmış maddi ictimai kompleksi — m əhəllələri, bazar, məscid, hamam, zərbxana, ima- r ətlər, yaşı bir neçə yüz il olan qəbiristanı, çeşidli mətbəxi və s. vardı. Göstəri- l ən ictimai tikililərin bir çoxu şəhərin mərkəzindən əlavə, ətraf kəndlərində də f əaliyyətdə idilər; 153
— T əbriz mühüm sənətkarlıq mərkəzi idi. Burada ipəkçilik, xalçaçılıq, b əzzazlıq, qabçılıq sənətləri yüksək inkişaf etmişdi; — T əbriz Qərb və Şərq ticarətində mühüm məntəqə idi; — T əbrizdə formalaşmış şəhər mədəniyyəti, sənətkarlıq, ticarətlə bahəm, ətraf nahiyələrində əlverişli təbii şərait, təbii su mənbələrinin və süni suvarma sisteminin genişliyi burada əkinçilik mədəniyyətinə yol açırdı; — Elm, m ədəniyyət mərkəzi olan şəhər zəngin mənəvi mədəniyyətin (şeir, musiqi, dini və dünyəvi mərasimlər, xalq tamaşaları, sirklər, çoxsaylı müt
ərəqqi adət-ənənələr) daşıyıcısı idi. Bel
əliklə, tədqiqatlar onu göstərir ki, E.Çələbinin “Səyahətnamə”si XVII əsrdə Təbriz şəhərinin etnoqrafik araşdırılmasında mühüm mənbədir və ondan Az ərbaycanın əksər bölgələrinin məişət və mədəniyyətinin, ümumiyyətlə, h ərtərəfli öyrənilməsində istifadə edilməlidir. ƏDƏBİYYAT 1.
Бартольд В.В. Сочинения, том IX. М.: Наука, 1977, 967 с. 2.
Ашурбейли С. Сияхат-наме Эвлия Челеби-как источник по изучению социально- экономической и политической истории городов Азербайджана в I половине XVII в. / Материалы XXV Международного конгресса востоковедов. М., 1960, с. 2-4. 3.
Evliya Ç ələbi. Səyahətnamə (Azərbaycan tarixinə aid seçmələr). Tərcümə edəni S.Onulla- hi, Bakı: Azərnəşr, 1997, 92 s. 4.
Эвлия Челеби. Книга путешествия (Земли Закавказья и сопредельных областей Ма- лой Азии и Ирана). Выпуск 3, М.: Наука, 1983, 376 с. 5.
6.
-
Bayramlı Z., Əzizli B. Azərbaycan Evliya Çələbinin 1654-cü il “Səyahətnamə”sində. Bakı: Azərnəşr, 2000, 160 s.
Турецкий путешественник Э.Челеби, живший в XVII в, совершил путешествия в города Азербайджана в 1646-48, 1655-56 гг., о чем написал 10 томную «Книгу путешест- вий». В этой книге приведены богатые этнографические сведения о Тебризе и других городах. Здесь мы встречаем интересные факты относительно материальной и мораль- ной культуры, традициях и обычаях города и т.д. Ключевые слова: Азербайджан, Тебриз, Эвлия Челеби, книга путешествий, путе- шественник 154
ETHNOGRAPHIC INFORMATION ABOUT TABRIZ CITY IN “TRAVEL STORY” (SAYAHATNAMA) OF EVLIYA CHALABI I.G.MAMMADOVA SUMMARY Turkish traveller E.Chalabi who lived in the XVII century, traveled cities of Azerbaijan in 1646-48, 1655-56 and wrote “Sayahatnama” in 10 covers. The work provides rich ethnographic information about Tabriz and other cities. Interesting facts may be achieved about the material-spiritual culture, customs and traditions of the city, etc.
Yüklə 268,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|