Азярбайъан яразисиндя ибтидаи иъма гурулушу

4. ƏHALININ MƏŞÜULIYYƏTİ, İCTİMAİ HƏYATI VƏ DÜNYAGÜRÜŞÜ

Azərbaycanan münbit torpaqları, daüətəyi və daülıq zonaları, su mənbələri hələ neolit düvründən burada təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin, xüsusilə əkinçilik və maldarlıüın inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Qeyd edək ki, bu ýünə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində üyrənilmiş qədim əkinçi-maldar tayfaların təsərrüfat həyatını əks etdirən abidələrin sayı iki yüzü ütmüşdür.

ßkinçilik mədəniyyətinin formalaşması iki mərhələ keçmişdir. Birinci mərhələ neolit düvrünü əhatə edir ki, bu düvrdə əkinçilik ilkin yaranma mərhə-ləsində olur. Onunla bərabər maldarlıq, sənətkarlıüın dulusçuluq və toxuculuq kimi sahələri də formalaşmaüa başlayır. Ikinci mərhələ eneolit düvrünü əhatə edir. Artıq bu zaman təsərrüfat yüksələn xətlə inkişaf etməyə başlayır. Yıüıcılıq və ovçuluq nəzərə çarpacaq dərəcədə formalaşır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsalın yeni sahəsinin-metallurýiyanın yaranmasına ýətirib çıxarır.

Abidələrdən tapılmış quraşdırma oraq dişləri, dən daşı və sürtýəclər, daş toxalar artıq bu düvrdə əkinçiliyin intensiv xarakter daşıdıüına işarədir. ßkinçiliyin inkişafı yalnız təbii şəraitlə deyil, həmçinin burada yabanı taxıl bitkilərinin olması ilə baülı olmuşdur. Azərbaycanda yumşaq və bərk buüda, çoxcərýəli butulkaşəkilli arpa və diýər taxıl nüvlərinə rast ýəlinmişdir. I Kültəpədən noxud və darı dənləri də aşkar olunmuşdur.

İbtidai-icma cəmiyyətində yeni yaranan əsas təsərrüfat sahələrindən biri də maldarlıq olmuşdur. Bu düvrdə heyvan sürüləri artmışdır. Xırdabuynuzlu heyvanlar əsasən keçi və qoyundan ibarət olmuşdur. Ev heyvanları sırasına iti də aid etmək olar. Vəhşi heyvan sümükləri sırasına maral, ceyran, ayı, qurd, tülkü, quş və s. daxildir.

Abidələrdən maldarlıüın inkişafını sübut edən osteoloæi qalıqlar və heyvan fiqurları əldə edilmişdir. Osteoloæi qalıqlar içərisində üküz sümükləri üstünlük təşkil edir. Tapıntılar arasında qoyun, keçi, donuz, it, dəvə və at sümükləri də vardır".

Yaşayış yerlərinin topoqrafiyasına və bir neçə abidədə mədəni təbəqənin az yıüılmasına əsasən süyləmək olar ki, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı Azərbaycanda artıq Kür-Araz mədəniyyətinin orta inkişaf mərhələsində müvcud olmuşdur. Ehtimal ki, bu, e.ə. IV və III minilliklərin ayrıcına düşür.

Osteoloæi materialın təhlili Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının həyatında ovçu-luüun müəyyən yer tutduüunu ýüstərir. Başlıca olaraq, ceyran, maral, ayı, pişik və b. heyvanlar ovlanmışdır. Vəhşi heyvanlara aid osteoloæi qalıqların az olması (10%) onların təsərrüfatda ikinci dərəcəli yer tutduüunu ýüstərir.

Maldarlıüın inkişafı təkərli nəqliyyatın və əkinçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Iribuynuzlu heyvanlardan taxıl düyümündə istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlıüını və cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan izafi məhsul istehsalını artırmışdır.

Orta tunc düvründə xırdabuynuzlu heyvanlar sayca artmış, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı inkişaf etmişdir. Azərbaycanın yüksək daülıq zonalarında və daü ətəklərində yerləşən abidələrin meydana çıxması bununla baülıdır. Bu tip yaşayış yerləri yarımküçəri maldar tayfaların həyat tərzi ilə baülı olmuşdur. Ýəmiqayada, Xaçbulaüın (Daşkəsən) yüksək daülıq zonasında və Kəlbəcərdə aparılan tədqiqatlar bu düvrdə Azərbaycanda məskunlaşan tayfaların bir qisminin postoral həyat tərzi keçirdiyini ýüstərir. Daülıq zonalarda əhalinin məskunlaşması orta və son tunc düvründə baş vermişdir. Bu düvrdə Araz çayı ətrafında, Mil-Qarabaü düzündə, Muüanda, Cənub-Şərqi Azərbaycanda ýüclü maldar tayfalar yaşamışdır. Maldarlıüın inkişafı əkinçiliyə nisbətən daha çox izafi məhsul əldə edilməsinə, sərvətin müəyyən qrup adamların əlində toplanmasına imkan yaratmışdır. Bu, son nəticədə əmlak bərabərsizliyinə ýətirib çıxarmışdır. Belə ki, maldar tayfaların əlində tez bir zamanda çoxlu var-düvlət yıüılmaüa başlayır ki, bu da mal-qaranın saxlanması üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlb etmək arzusu doüurur. Bu zamandan e'tibarən müharibələr nəticəsində ələ keçirilmiş əsirlərin əməyindən qul kimi istifadə etməyə başlayırlar. Bu isə sinifli cəmiyyətin ilk rüşeymlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. Tayfa başçılarına aid zənýin qəbirlərin meydana çıxması da, şübhəsiz ki, yuxarıda ýüstərilənlərlə baülıdır.

Bu düvrdə heyvandarlıüın müəyyən sahəsini də atçılıq təşkil etmişdir. Muüanda ßliküməktəpəsindən aşkar olunan at sümükləri atın hələ eneolit düvründə əhilləşdirildiyini güstərir.

Neolit və eneolit düvründə meydana çıxan ibtidai sənətkarlıq tunc düvründə inkişaf edərək, daha da təkmilləşmişdir. Arxeoloæi qazıntılardan əldə edilən müxtəlif əmək alətləri, təsərrüfat əşyaları o düvrdə sənətkarlıüın müxtəlif qolla-rının-metallurýiya və metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, dəri və ýünişləmə, toxuculuq və s. müxtəlif mərhələlərdə dinamik şəkildə inkişaf etdiyini ýüstərir. Neolit düvründə dulusçuluq və toxuculuq, eneolit düvründə bunlarla bərabər metallurýiyanın meydana çıxması, tunc düvründə isə yuxarıda sadalananlar arasında metallurýiya və metalişləmənin aparıcı yerlərdən birini tutmasına səbəb olmuşdur.

Mə'lum olduüu kimi, Azərbaycanda və bütün Cənubi Qafqazda məskunlaşan tayfaların metalla ilk tanışlıüı hələ eneolit düvründə olmuşdur. Bu düvrə aid abidələrdən xırda metal əşyalar, o cümlədən bəzək üçün muncuqlar tapılmışdır.

Leylatəpədən aşkar olunan maddi-mədəniyyət qalıqlarının ən qiymətlilərin-dən biri də metallurýiyaya aiddir . Buradan nəinki müxtəlif metal əşyalar, həm də onların bilavasitə yaşayış məskənlərində hazırlanmasını ýüstərən maddi qalıqlar tapılmışdır.