İbrahim bəy Musabəyov
(1881-1942)
Maarifçi yazıçılardan biri olan İbrahim bəy Musabəyovun aydın
tərcümeyi-halı əldə yoxdur. Müasirlərinin söyləməsinə görə, Şəki
qəzasının Qutqaşen kəndində anadan olmuş, Qori müəllimlər
seminariyasını bitirdikdən sonra Şəki, Qutqaşen və Göyçayda on il
müəllimlik etmişdir. Sonra Bakıya gələrək, burada pedaqoji, ədəbi
və ictimai fəaliyyətini davam etdirmişdir. İ.Musabəyov 1921-1936-
cı illərdə Krımda yaşamış və müxtəlif işlərdə çalışmışdır. 1942-ci
ildə Karakanda şəhərində vəfat etmişdir. İbrahim bəy də bir çox
həmkarları kimi dərs verməklə, məktəb divarları arasındakı
fəaliyyəti ilə kifayətlənməmişdir. O öz biliyi və istedadı sayəsində
qələm sahəsində çalışmağa başlamışdır. Onun ilk hekayələri
1913-1914-cü illərdə "Məktəb" jurnalında çap olunmuşdur ("Rzanın
qutusu", "Rəhimdil arvad", "Kor və onun yoldaşı" və s.). Müəllif bu
hekayələrində mülayim bir üslub və sadə dil ilə uşaqlar üçün
maraqlı, ibrətli əhvalatlar danışır, onları elmə, biliyə, zəhmətə
çağırır.
İbrahim bəy bir nasir olaraq sonrakı kitabları ilə şöhrət
qazanmışdır. Onun "Cəhalət fədailəri", "Xoşbəxtlər", "Gözəllərin
vəfası" kimi povestləri və nəhayət, "Neft və milyonlar səltənətində"
adlı romanı bitkin və kamil əsərlər kimi zamanının maraqlı və
səciyyəvi məsələlərini təsvir edir.
347
"Cəhalət fədailəri"ndə
1
iki məktəbli arasında davam və inkişaf
edən, sonradan ictimai həyat səhnəsinə keçən maraqlı və faciəli bir
əhvalat verilir. Rəşid, Rəhim adlı yoxsul bir kişinin oğludur. Rəhim
özü avam olsa da, elmin, maarifin qədrini bilən adamdır. Ona görə
də ən zəruri ehtiyaclara dözərək oğlu Rəşidi oxudur. Rəşid orta
təhsillə kifayətlənmir. Tibb İnstitumnu bitirdikdən sonra vətənində
xəstəxana açır, vətəninə, millətinə xidmətə çalışır, kasıbları pulsuz
müalicə edir, ictimai-faydalı işlərdə iştirak edir. Rəşidin sevgilisi
Mina da eyni tale sahibidir. O, müəllimlik məktəbini bitirmişdir.
Yoxsul uşaqlarını pulsuz oxudur. Bunların ataları da gənclərin azad
sevgisinə mane olmur, əksinə şad olub kömək edirlər. Buna görə də
Rəşid ilə Mina məsud həyat qurur, xoşbəxt olurlar.
Müəllifin dediyi kimi "dünyada heç bir şey baqi olmadığından,
bu cavanların xoşbəxtlikləri də uzun müddət çəkmədi". Vaxtilə
Minanı sevən, indi isə Rəşidin səadətinə paxıllıq edən tacir
Abasəlinin oğlu Rəhim tapança ilə gənclərin hər ikisini vurub
öldürür, ailələrin və bütün kəndin sevincini matəmə çevirir.
"Xoşbəxtlər"də də eyni ilə bu ruhda bir əhvalat vardır. Burada
oğlanın adı Aslan, qızın adı Cahandır. Ancaq burada valideynlər,
əvvəlki əsərdəki kimi mülayim və gözüaçıq deyil, cahil və
köhnəpərəst adamlardır. Bunların arasında nəsil ədavəti, qan davası
vardır. Məhəmməd kişi Cahan xanımı, qızın istəmədiyi bir adama
ərə vermək istəyir. Qız qorxa-qorxa olsa da öz haqqını tələb edir:
- "Atacığım! Yadımdadır, bir gün mənə dedin ki, qızım, sənin
inəyini istəyən var, satım ya yox? Yadındadırmı?
- Yadımdadır bala, söylə görüm nə demək istəyirsən?
(Məhəmməd kişi öylə hesab edirdi ki, Cahan ona bir əhvalat
söyləyəcək).
1
İ.Musabəyov. Cəhalət fədailəri, Naşiri Məşədi Eyyub Ələkbərov, Bakı.
348
- Atacığım! Məgər allah məni inəkdən də alçaqmı yaradıb? İnəyi
satanda məndən sordun, bəs bugün mənim özümü satanda nə üçün
məndən sormadın ki, qızım, səni satıram, razısanmı?"
1
Qızın bu cəsarəti atanı qəzəbləndirir:
" Qələt eləmə! Sən qanan iş deyil bu! Sən mənim üzümə ağ
olursan, and olsun allaha, səni bu saat öldürrəm!"
Aslanın da valideyni belədir. Deməli, burada azad sevgiyə, eləcə
də "xoşbəxtliy"ə imkan yoxdur. Mühit gənclərin ziddinədir. Onlar
gərək ya ailələrindən əl çəkib, ata-analarının üzünə durub el içində
rüsvay olalar, yaxud da qəlblərində doğan məhəbbətdən əl çəkələr.
Belə bir vəziyyət qarşısında dayanan gənclərə bir "xoşbəxtlik" üz
verir ki, o da şəhərə düşən vəba xəstəliyidir. Qızın atası bu
xəstəlikdən ölür, qardaşını isə Aslan xilas edir. Nəticədə ədavət hissi
ortadan qalxır, Aslan ilə Cahana təntənəli bir toy olur.
Göründüyü kimi, bu povestlərin hər ikisi səthi, sxematik bir
əhvalat üzərində yazılmışdır. Mövzu özü də təzə deyildir. Hələ
keçən əsrin axırlarından tutmuş Şərqdə, islam ölkələrində pis bir
ənənə olan qız alqı-satqısına, qızların zorla ərə verilməsinə qarşı bir
çox qüvvətli əsərlər yazılmışdır. Ailə və məişət məsələlərinə
toxunan bütün əsərlərdə bu münaqişəni az və ya çox dərəcədə
görmək mümkündür.
İbrahim bəyin bu povestlərində həyat da sönük və ümumi
verilmişdir.
"Atası yoxsul bir kişi idi". Bu, əlbəttə, bədii əsər ifadəsi deyildir.
Bədii əsərdə "yoxsul" sözü ilə adamlar səciyyələnə bilməzlər. Çünki
yoxsulluq və ya varlılıq ümumi, məntiqi məfhumdur. Bədii əsər isə
konkretlik, müəyyənlik tələb edir. Bu yoxsul kişi dilənçi idimi,
odunçu, qalayçı ya biçinçi idimi?
1
İ.Musabəyov. Xoşbəxtlər, Bakı, 1913, səh.26.
349
Bu haqlı suallar əsər boyu məhdud qalır. Buna görə də həmin
əsərlər hazır povestdən daha çox povest haqqında geniş plana
bənzəyir.
Lakin bu heç də müəllifin bedü təsvir bacarığından məhrum
olduğunu iddiaya əsas verınir. Məselən: "Cahanın qara, uzun və
gürzə kimi parlaq iki hörüyü", yaxud "şikar düşmüş ac peləng kimi
boynunu və sütün kimi ağ qollarını tərpədib yerindən qalxdı, üzünü
yuyub, ayna qabağında durub, tüstü kimi dağınıq saçlarını daramağa
başladı. Bu halda onun ürəyi, ov başına dolanan tərlan kimi Aslanın
ətrafında dövr etməkdə idi...".
1
Ayrı-ayrı səhifələrdə belə və buna oxşar təsvirlər tapmaq
mümkündür. Ancaq, ümumən, povestlərin Bədii keyfıyyəti zəifdir.
İbrahim bəyin ən qüvvətli, ədəbiyyat tarixi üçün də ən
əhəmiyyətli əsəri şübhəsiz ki, məşhur "Neft və milyonlar
səltənətində" adlı romanıdır. Bu əsər ilk nəşrindən etibarən ümumi
şöhrət qazanmış, dərhal kinoya çəkilmişdi. Bu əsərin belə gurultu
doğurmasının bir neçə səbəbi vardır. Birincisi, burada pul
hakimiyyətinin, qazanc ehtirasının qüvvətli ifşasıdır. Bakıda
kapitalizmin əsrarəngiz bir surətdə və həm də birdən-birə inkişaf
etməsi ictimai münasibətlərin dəyişməsinə, pulun nəinki maliyyə
münasibətində, həm də ailə, əxlaq, məişət əlaqələrində həlledici rol
oynamasına səbəb oldu. O zaman qazanc ehtirası hər şeydə və hər
yerdə güclü bir amil kimi idi. Kapitalizm aləmində və bu aləmə
uyğun olan şüurlarda bir adamın başqasından kamal, zəka,
qabiliyyət, bilik, mərifət cəhətdən nə dərəcədə artıq və ya əskik
olduğunu təyin etmək üçün, demək olar ki, yeganə ölçü pul idi. Pul
kişilik, qüvvət, qüdrət demək idi. Kimin cibində bir manat pul
artıqdırsa, deməli onun "kişiliyi", qeyrəti də artıqdır. Ona
1
İ.Musabəyov. Xoşbəxtlər, Bakı, 1913, səh.43-44.
350
görə də bir sıra əsərlərdə bu məsələ kəskin qoyulmuş və
göstərilmişdi. Uzeyir Hacıbəyovun "Məşədi İbad" musiqili
komediyasında axmaq, heç bir cəhətdən qabiliyyəti olmayan bir
məşədi pulunun gücünə öz gülünc, vəhşi, alçaq, iyrənc ehtiraslarını
icraya çalışır. Çox bacarıqlı və çox bilikli adamlar var ki, puluna
görə Məşədi İbadın başına toplaşır, onun səfehliyindən
mənfəətbərdar olmaq istəyirlər.
Qazanc ehtirası, xüsusilə neft məsələsi ilə əlaqədar olanda daha
kəskin, daha dramatik münaqişələr meydana çıxırdı. Tamamilə
gözlənilməz bir təsadüfün nəticəsində mənasız bir şəxsiyyət günlərin
birində şəhərin əyanları sırasına keçə bilirdi. Məsələn, birisinin
torpağından neft fantanı qalxırdısa, dərhal o adam milyonçu olur,
kasıblığın daşını atır, o nisbətlə bütün ictimai əlaqələrini dəyişirdi.
"Neft və milyonlar səltənətində" həmin məsələlər
göstərilmədədir. Sevgi, ailə məsələləri də bu romanda maraqlı
şəkildə qoyulmuşdur. Burada təsvir olunan macəra uydurına
deyildir. Bakıda nəinki bir, bəlkə də onlarca gənc qız və oğlanın
başına belə və ya buna oxşar hadisə gəlmişdi.
"Neft və milyonlar səltənətində" adlı əsərdə pul ağalığının
törətdiyi ictimai fəlakətlər təsvir olunur. Kasıb bir kişinin oğlu Cəlil
ağa təsadüfən torpaqdan vuran neft fantanı nəticəsində varlanır,
milyonçu olur. Bundan sonra pis, əhlikef yoldaşlarla dostlaşır. Pul,
zənginlik, həddindən artıq təmin olunmaq, Cəlil ağanın gözünü
örtür. O, harın bir milyonçu kimi vaxtını kef, içki məclislərində
keçirir, ailəsini unudur. Həyalı bir azərbaycanlı qız olan sevgilisi isə
min cür əzaba, məhrumiyyətə dözərək ehtiyac ucundan saçını da
kəsib satır, balasını böyüdür, namusunu qoruyur. Vaxtilə Cəlil ağa
ilə dostluq edən namərdlər onun ağır vəziyyətindən istifadə edərək
arvadını ələ keçirməyə çalışırlarsa da, nəticə vermir.
351
Varlanmaqda və qudurmaqda olan Bakı neft milyonçularının
çirkin siması bu əsərdə çox zəngin, qüvvətli boyalarla
göstərilmişdir.
Burada təsvir olunan adamların nəinki xalqa, mədəniyyətə, hətta
öz ailəsinə belə ziyan verən tüfeyli olduqları əsərin hər bir
parçasında görünür. "Müyonlar səltənətində" dostluq, yoldaşlıq
əlaqələri hiyləyə, riyakarlığa çevrilir. Məhəbbət, sədaqət duyğuları
unudulur. Hər şey milyonlar ilə həll olunur. Təmiz və pak ailələrə
min cür çirkin vərdişlər yol tapır. Qumar, içki, mənəvi pozğunluq
varlılar həyatının əsas məzmununu təşkil edir.
352
Məhəmməd Qarayev
Maarifçi yazıçılardan biri Malıbəyli (Şuşa) kəndində müəllimlik
edən, kiçik hekayələr müəllifı Məhəmməd Qarayevdir. Məhəmməd
Qarayev mükəmməl təhsil görmüş, mədəniyyət işinə xüsusi eşq və
həvəslə girişən çalışqan bir ziyalı idi. Yazılarını ən çox "Məktəb"
jurnalında çap etdirirdi. İstər müəllimliyi və istərsə tərbiyəvi
əhəmiyyəti olan sadə hekayələri ilə az bir zamanda şöhrət
qazanmışdı. Birinci dəfə Malıbəyli kəndində qız məktəbinin binasını
qoyan olmuşdur. Onun hekayələri uşaq ədəbiyyatının yaxşı
nümunələrindən sayıla bilər. O da Süleyman Sani Axundov kimi
uşaq zövqünə yaxşıca bələd olduğundan və Azərbaycan məişətini
gözəlcə bildiyindən, qələmə aldığı mövzuları müvəffəqiyyətlə
işləyirdi. "Sərçə və ilan", "Siçan və qurbağa" adlı hekayələrində
təbiət hadisələrinin, heyvanlar aləminin təsvirinə xüsusilə diqqət
verir. Müəllif çalışır ki, uşaqlara təbiət haqqında məlumat versin.
Maraqlı bir əhvalatda, sərçə, siçan haqqında danışılan hadisələrdə
uşaq həm eyləncəli nağıl, həm də həqiqi dərslik məlumatı tapır.
Məhəmməd Qarayevin dili də mövzularına uyğun olaraq, sadə, təbii
və şirindir. S.S.Axundov onun vəfatı münasibətilə yazdığı məqalədə
Məhəmməd Qarayevi bir müəllim, bir yazıçı və vətənpərvər ziyalı
kimi belə tərifləyir: "Sən qızmış şir kimi düşmənin üstünə hücum
etdin. Onun özü və hədsiz olan (həm də müsəlləh) qoşunu sənin nur
oxundan günəşin hərarətindən qarın əridiyi kimi əriyib tələf oldu...
Ah sən nə tez söndün? Ey şölə, nə tez zəhmət və qeyrətinin
353
səmərəsi ilə tərbiyə almış körpə qızlara qara geydirdin? Nə tez
sevgili qardaşlarının ümidini kəsdin? Qəm etmə ey pak puh! Rahət
yat! Tutduğun işlər, göstərdiyin yollar unudulmaz!".
1
Məhəmməd Qarayevin ruscadan tərcümələri də vardır ki, bunlar
da məktəblilər üçün münasib və faydalı olan hekayələrdir.
2
Məhəmməd Qarayev 1913-cü ildə yanvarın doqquzunda vəfat
etmişdir. Əsərləri toplanıb nəşr edilməmişdir.
1
"Məktəb" jurnalı, Bakı, 1913, № 18.
2
Bu haqda bax: Koçarlinskiy F. Pamyati narodnoqo uçitelya Mameda Karaeva,
Kafkazskiy sbornik. 1913, № 31.
354
V. Xırda məişət dramları
Səhnə təsirinin və səhnə ədəbiyyatının sürətlə artdığını keçən
fəsillərdə söyləmişdik. Yalnız Bakı, Tiflis, Gəncə, Naxçıvan kimi
mərkəzi və yarımmərkəz şehərlərdə deyil, kiçik qəsəbələrdə, hətta
bəzi dəmiryol stansiyalarında belə səhnə tamaşalarının göstərilməsi
kütlə üçün yeni və olduqca maraqlı hadisə idi. Mollalar,
köhnəpərəslər səhnəni "şeytan yuvası", tamaşanı "hoqqabazlıq",
artistləri "arsız" adlandırırdı, camaat yenə maraqlanırdı, tamaşalara
gedirdi. Teatr tamaşaları indi bir çox köhnə "ictimai" yerləri əvəz
edirdi. Əsrlərdən bəri davam edən, eyni məzmun və şəkillərdə təkrar
edilən şebih (misteriya) tamaşaları, yalanları, ifşa olunmuş dərviş
mərəkələri, "MollaNəsrəddin" tərəfindən istehzaya qoyulub rüsvay
edilən it boğuşdurmaq, öküz, xoruz döyüşdürmək kimi zəminəsini
itirmiş adət və oyunlar əvəzinə camaat yeniliyə teatr tamaşalarına
rəğbət göstərirdi. Bir tərəfdən bu tamaşalırın Avropadan, deməli
yeni mədəniyyət aləmindən gəlməsi, digər tərəfdən yerli, hörmətli
ziyalıların, mətbuatın və məktəblilərin bu işi təbliğ edib yayması,
üçüncü tərəfdən gənclərin başqa xalqlarda görüb daha da
həvəslənmələri teatr işinin sürətlə rəvac tapmasına səbəb olurdu.
Yalnız bu işin sənətkarları, həqiqi ustaları və peşəkarları deyil, hər
bir həvəskarın səhnəyə meyl etməsi də buradan doğurdu. Buna görə
də çoxtəbii olaraq, həqiqi dramaturgiya
355
və teatr ilə yanaşı yüngül məzmunlu pyeslər və əyləncəli tamaşa
peşəkarları da meydana gəlirdi. Əgər həqiqi dramnəvislər
(Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundov) realizm
üslubunda qiymətli dramlar, komediya və faciələr yaradırdılarsa,
əyləncəpərəstlər maraqlı, gülməli, vaxt keçirməli pyeslər,
səhnəciklər, operettalar, vodevillər yaradırdılar. Əgər həqiqi
dramları tamaşaya qoymaq, göstərmək üçün müəyyən, lazımi şərait
və vəsait, müqtədir aktyor heyəti və münasib otaqlar lazım olurdusa,
əyləncə oyunları üçün bu lazım olmurdu. Belə tamaşalar ən uzaq və
kasıb bir kənddə də göstərilə bilərdi. Bunlarda iştirak etmək üçün
aktyor və aktyorluq məharətindən çox güldürmək, məsxərəçilik
etmək, bir qədər də səs ilə oxumağı bacarmaq kifayət idi.
Belə pyeslər öz qaydası ilə çoxalmağa, yayılmağa başlamışdı.
Bunları yalnız orta səviyyəli və istedadlı yazıçılar (Mirzə
Məhəmməd Axundov, Rəşidbəy Əfəndiyev) deyil, aktyorlar
(M.Kazımovski, Mirzə
Ağa
Əliyev,
Əhməd Qəmərli),
hüquqşünaslar (Əlibəyov), mühərrirlər (Hacı İbrahim Qasımov,
Qafur Rəşid, Haşımbəy Vəzirov), idarə məmurları (Cəfər
Bünyadzadə), tacirlər və ümumiyyətlə azçox əli qələm tutan
həvəskarların hamısı yazırdı. Ona görə də dramaturgiyanın bu
xəttində əsl ədəbiyyat və sənət əsəri sayıla bilən nümunələr olduqca
az idi və olanlar da ya naqis, ya da nöqsanlı idi.
Bu müəlliflərin yazılarını, şübhəsiz əsas ədəbi məktəblərin heç
birinə mənsub etmək olmaz. Bunlarda həyat və məişət ənənələri olsa
da, realizm yoxdur. Şeirdə kitabnamə və xəyaldan istifadə olsa da,
romantika yoxdur. Əsas xüsusiyyətlərinə görə bunlar naturalizmə
daha yaxın idilər. Ancaq bunlar haqqında naturalizm istilahını da
ehtiyatla demək lazımdır. Çünki bu, nə nəzəri köklərə və əsaslara
söykənən fransız (E.Zolya), nə də xəyali lövhələri çılpaq da olsa
ustalıqla təsvir
356
edən rus (Arsıbaşev) naturalizmi idi. Naturalizmə doğru
istiqamətlənən, lakin sənət səviyyəsinə qalxa bilməyən, həyatı kor-
koranə təqlid ilə yazan, cəlbedici olmaq üçün həm musiqidən, həm
intizarlı münaqişələrdən, həm gülüşdən, həm göz yaşından eyni
dərəcədə faydalanan və eyni şəkildə istifadə edən, hələ
müəyyənləşməkdən, üslublaşmaqdan çox uzaq olan həvəskarların,
həm də bəzən alovlu və inadlı həvəskarların (Kazımovski) gənclik
məktəbi idi.
Bu həvəskar dram yazanların mövzu dairəsi nədən ibarət idi?
Bunlar Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" komediyasında
cavanlıq iddiasına düşmüş Məşədi İbadları, alimlik, ictimai xadimlik
iddiasına düşən avam, xudbin, mənfəətpərəstləri lağa qoyurdular.
Yaxud, artıq hörmətini itirməkdə olan mərsiyəxan, dua yazan, ilan
oynadan yalançı din xadimlərinə gülürdülər. Bu əsərlərdən eləsi də
var idi ki, özü-özlüyündə Molla Nəsrəddin lətifələri kimi gülməli
əhvalatlardan alınmışdı. Dramaturq bu əhvalatı səhnələşdirməklə
nəinki məharət və sənət işlədir, hətta sadələşdirir, bəsitləşdirirdi.
Belə bir "əyləncəli" dramaturgiyanın xoşbəxtliyi orasında idi ki,
səhnə ədəbiyyatına, tamaşaya tələb çox idi. Tamaşa ehtiyacından
faydalanaraq belə dramaturqlar zirəkliklə günün mövzularını
götürür, tələsik bir şəkil, verib əhvalat qurur, musiqi, mahnı ya
məsğərə ilə bəzəyib səhnəyə çıxarırdılar.
Bu əsərlərdə həyatın Bədii təsviri yox, kor-koranə təqlidi, foto
surəti vardı. Buna görə də dövrün istiqamətləndirici meyllərini açan,
göstərən hadisələri qələmə almaq əvəzinə naturalist dramaturqlar
zahirən qəribə, məzəli, gülməli ya təəccüb etməli hadisələri mövzu
seçirdilər. Rus dilini və məişətini bilməyən və bunlardan çox uzaq
olan bir İran həmbalı ilə ziyalı bir rusun qarşılaşması, birbirinə işi
düşməsi və dilləşməyə məcbur olması, özü-özlüyündə tamaşalı bir
səhnə
357
olurdu. Yəqin ki, həyatda belə hadisələr olmamış deyildi. Ancaq
bunun sənət üçün müəyyən bir məfkurə və ya duyğunu ifadə üçün
nə dərəcə münasib və müvafiq olduğu üzərində düşünmək lazım idi
ki, dediyimiz müəlliflər bunu etmirdilər. Onlar qəribəlik, gülüş
xatirinə bu hadisəni səhnəyə gətirirdilər. Hadisənin fotosurətini alır,
bəlkə də həmin zahiri boyalan tündləşdirir, tamaşa yaradırdılar.
(M.Kazımovskinin "Daşim-daşim", "Həmşəri mənzili" və s.)
Bu dramların ikinci və mühüm nöqsani, xarakterlərin, bitkin
insan surətlərinin olmamasıdır. Bu əsərlərdə adamlar bütün vücudu,
bütün xasiyyəti və bütün varlıqları ilə göstərilmirdilər. Onlar ancaq
bir cəhətləri ilə, tamaşanı rövnəqləndirə bilən xasiyyət və vərdişləri
ilə (gülməli danışmaq, oxumaq, evlənmək ehtirası ifadə etmək)
iştirak edirdilər. Həqiqi dramaturgiyada, ümumiyyətlə həqiqi realist
ədəbiyyatda həyatdan alınan hadisə və əhvalatların, insanların
göstərilməsi, qəhrəmanların xasiyyətnaməsini açmaq üçün bir
vasitə, bir silah, bir üsul, bir bəhanə olduğu halda, burada əksinədir.
Burada surətlər, qəhrəmanlar, tiplər məzəli, maraqlı hadisəni,
rövnəqləndirmək üçün bir vasitə halma düşürlər.
Buradan aydındır ki, naturalist dramaturqların qəhrəmanları
bitkin şəxsiyyətlər, müəyyən ictimai zümrəni və əhvali-ruhiyyəni
təmsil edən surətlər ola bilmirlər. Onların daxili aləmi yoxdur.
Onların psixologiyası tamaşaçı üçün qapalı qalır, açılmır.
Üçüncü tərəfdən, bu əsərlərin mühüm kəsiri, həyatın hadisənin,
materialın seçilməsində, daha doğru seçilməməsindədir. Realizm
həyatı mükəmməlliyi ilə görüb göstərməyi tələb edən bir üslubdur.
Ancaq realizm heç vaxt həyatda olan hər şeyi göstərmək tərəfdarı
olmamışdır və ola bilməz. Əsl məsələni fərdi məsələdən, həlledici
vəsiləni tabe vəsilədən, əsas hadisəni əhəmiyyətsiz xırdalıqlardan
ayırıb seçmək sənətin,
358
eləcə də realizmin əlifbasıdır. Yuxarıda saydığımız dramaturqlar isə
belə bir seçkiyə əhəmiyyət vermir və bəlkə də verə bilmirlər.
Əksinə, onlarda həyatın xırdalıqları daha ətraflı və daha tez-tez
əsərdə özünü göstərirdi. Buna görə də dövrün, cəmiyyətin, sinfin,
hətta bir ailənin belə səciyyəsini öyrənmək üçün bu əsərlərə
əsaslanmalı müddəa tapmaq olmurdu.
Dördüncü tərəfdən, naturalizm, hadisələrə açıq münasibətin
olmamasından, konkret təsvir nöqsamndan da irəli gəlirdi. Bu
dramaturqlar hər şeyi kor-koranə inkara alışdıqları kimi, hər şeyi
qəbula da alışmışdılar. Misal üçün məscid, minbər, molla, qazi,
mərsiyə, ölü namazı və sairə bu kimi köhnəliyə aid olan
münasibətlər bir tərəfdə, məktəb, müəllim, qəzet, səhnə, ictimai
həyat və sair yeniliyi göstərən hadisə və münasibətlər ikinci tərəfdə
dururdu. Naturalistlər həyatı bu iki cəhətin, zülm ilə işığın
qarşıqarşıya durmasından və mübarizəsindən ibarət sayırdılar.
Ancaq bu mübarizənin mürəkkəbliyini, müxtəlifüyini, konkret
səhnələrini, üstün və zəif cəhətlərini, başlanğıcını və nəhayətini
görmür, görə bilmirdilər. Misal üçün mədəniyyət aləmində yeni
hadisə kimi qəbul olunan, təriflənən və şöhrət qazanan opera sənəti
bəzi dramaturqlar tərəfindən lağa, məsğərəyə qoyulurdu. Hacı
İbrahim Qasımov Üzeyirbəyin "Leyli və Məcnun" operasına nəzirə
olaraq yazdığı "Leyli və Məcnun" pyesində
1
həm musiqi ilə
danışmağı və həm Füzuli şeirini opera şəklinə salmağı oyuncaq kimi
bir şey hesab edir.
O, gördüyü hadisələrə gülərək, operanın öz dili və öz üsulu ilə
bunları həcv edir. Tamaşaçını belə əyləncələrdənsə, müasir ictimai
məsələlərlə, xalqın, millətin halı, ehtiyacı və tələbi ilə yaşamağa və
düşünməyə çağırır. Füzulinin, operada istifadə olunan məşhur
qəzəlini bu şəklə salır:
1
Hacı İbrahim. Leyli və Məcnun, Bakı, 1912.
359
Güli rüxsarinə qarşu,
Qələmdən qanlı axar su,
İyirminci vekdir bu,
Yatan millət oyanmazmı?
Bütün bunlara görədir ki, naturalist milli dramaturqların
əsərlərində böyük məsələ, böyük sənət və hətta böyük bir ictimai
meyl tapmaq çətin idi. Təsadüfi deyil ki, bu müəllifiər aras-dan
görkəmli bir ədib çıxmadı. Ədəbiyyatda bu yüngül yolu tutan
adamlar bir neçə il sonra (1916-1918) tamaşaçı və oxucu tapmaqda
çətinlik çəkdilər və yavaş-yavaş həvəsdən düşməyə başladılar. Bu
tipli əsərlərin hamısını əhatə və təhlil etmək çox çətindir və
lüzumsuzdur. Biz burada ümumiləşdirməyi, bunlardan bir neçə
səciyyəvi nümunə göstərməyi, bu sahədə daha çox çalışmış olan
şəxsiyyətlər üzərində dayanmağı kifayət bilirik.
|