AZƏrbaycanda



Yüklə 2,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/23
tarix18.01.2017
ölçüsü2,01 Mb.
#5809
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23

İbrahim bəy Musabəyov 
 
(1881-1942) 
 
Maarifçi yazıçılardan biri olan İbrahim bəy Musabəyovun aydın 
tərcümeyi-halı  əldə yoxdur. Müasirlərinin söyləməsinə görə,  Şəki 
qəzasının Qutqaşen kəndində anadan olmuş, Qori müəllimlər 
seminariyasını bitirdikdən sonra Şəki, Qutqaşen və Göyçayda on il 
müəllimlik etmişdir. Sonra Bakıya gələrək, burada pedaqoji, ədəbi 
və ictimai fəaliyyətini davam etdirmişdir. İ.Musabəyov 1921-1936-
cı illərdə Krımda yaşamış  və müxtəlif işlərdə çalışmışdır. 1942-ci 
ildə Karakanda şəhərində  vəfat etmişdir.  İbrahim bəy də bir çox 
həmkarları kimi dərs verməklə, məktəb divarları arasındakı 
fəaliyyəti ilə kifayətlənməmişdir. O öz biliyi və istedadı sayəsində 
qələm sahəsində      çalışmağa   başlamışdır. Onun ilk hekayələri 
1913-1914-cü illərdə "Məktəb" jurnalında çap olunmuşdur ("Rzanın 
qutusu", "Rəhimdil arvad", "Kor və onun yoldaşı" və s.). Müəllif bu 
hekayələrində mülayim bir üslub və sadə dil ilə  uşaqlar üçün 
maraqlı, ibrətli  əhvalatlar danışır, onları elmə, biliyə, zəhmətə 
çağırır. 
İbrahim bəy bir nasir olaraq sonrakı kitabları ilə  şöhrət 
qazanmışdır. Onun "Cəhalət fədailəri", "Xoşbəxtlər", "Gözəllərin 
vəfası" kimi povestləri və nəhayət, "Neft və milyonlar səltənətində" 
adlı romanı bitkin və kamil əsərlər kimi zamanının maraqlı  və 
səciyyəvi məsələlərini təsvir edir. 
 

 
347
"Cəhalət fədailəri"ndə
1
 iki  məktəbli arasında davam və inkişaf 
edən, sonradan ictimai həyat səhnəsinə keçən maraqlı və faciəli bir 
əhvalat verilir. Rəşid, Rəhim adlı yoxsul bir kişinin oğludur. Rəhim 
özü avam olsa da, elmin, maarifin qədrini bilən adamdır. Ona görə 
də  ən zəruri ehtiyaclara dözərək oğlu Rəşidi oxudur. Rəşid orta 
təhsillə kifayətlənmir. Tibb İnstitumnu bitirdikdən sonra vətənində 
xəstəxana açır, vətəninə, millətinə xidmətə çalışır, kasıbları pulsuz 
müalicə edir, ictimai-faydalı  işlərdə  iştirak edir. Rəşidin sevgilisi 
Mina da eyni tale sahibidir. O, müəllimlik məktəbini bitirmişdir. 
Yoxsul uşaqlarını pulsuz oxudur. Bunların ataları da gənclərin azad 
sevgisinə mane olmur, əksinə şad olub kömək edirlər. Buna görə də 
Rəşid ilə Mina məsud həyat qurur, xoşbəxt olurlar. 
Müəllifin dediyi kimi "dünyada heç bir şey baqi olmadığından, 
bu cavanların xoşbəxtlikləri də uzun müddət çəkmədi". Vaxtilə 
Minanı sevən, indi isə  Rəşidin səadətinə paxıllıq edən tacir 
Abasəlinin oğlu Rəhim tapança ilə  gənclərin hər ikisini vurub 
öldürür, ailələrin və bütün kəndin sevincini matəmə çevirir. 
"Xoşbəxtlər"də  də eyni ilə bu ruhda bir əhvalat vardır. Burada 
oğlanın adı Aslan, qızın adı Cahandır. Ancaq burada valideynlər, 
əvvəlki  əsərdəki kimi mülayim və gözüaçıq deyil, cahil və 
köhnəpərəst adamlardır. Bunların arasında nəsil ədavəti, qan davası 
vardır. Məhəmməd kişi Cahan xanımı, qızın istəmədiyi bir adama 
ərə vermək istəyir. Qız qorxa-qorxa olsa da öz haqqını tələb edir: 
- "Atacığım! Yadımdadır, bir gün mənə dedin ki, qızım, sənin 
inəyini istəyən var, satım ya yox? Yadındadırmı? 
- Yadımdadır bala, söylə görüm nə demək istəyirsən? 
(Məhəmməd kişi öylə hesab edirdi ki, Cahan ona bir əhvalat 
söyləyəcək). 
                                                 
1
 İ.Musabəyov. Cəhalət fədailəri, Naşiri Məşədi Eyyub Ələkbərov, Bakı. 
 

 
348
 -  Atacığım! Məgər allah məni inəkdən də alçaqmı yaradıb?  İnəyi 
satanda məndən sordun, bəs bugün mənim özümü satanda nə üçün 
məndən sormadın ki, qızım, səni satıram, razısanmı?"
1
 
 Qızın bu cəsarəti atanı qəzəbləndirir: 
" Qələt eləmə! Sən qanan iş deyil bu! Sən mənim üzümə  ağ 
olursan, and olsun allaha, səni bu saat öldürrəm!" 
Aslanın da valideyni belədir. Deməli, burada azad sevgiyə, eləcə 
də "xoşbəxtliy"ə imkan yoxdur. Mühit gənclərin ziddinədir. Onlar 
gərək ya ailələrindən əl çəkib, ata-analarının üzünə durub el içində 
rüsvay olalar, yaxud da qəlblərində doğan məhəbbətdən əl çəkələr. 
Belə bir vəziyyət qarşısında dayanan gənclərə bir "xoşbəxtlik" üz 
verir ki, o da şəhərə düşən vəba xəstəliyidir. Qızın atası bu 
xəstəlikdən ölür, qardaşını isə Aslan xilas edir. Nəticədə ədavət hissi 
ortadan qalxır, Aslan ilə Cahana təntənəli bir toy olur. 
Göründüyü kimi, bu povestlərin hər ikisi səthi, sxematik bir 
əhvalat üzərində yazılmışdır. Mövzu özü də  təzə deyildir. Hələ 
keçən  əsrin axırlarından tutmuş  Şərqdə, islam ölkələrində pis bir 
ənənə olan qız alqı-satqısına, qızların zorla ərə verilməsinə qarşı bir 
çox qüvvətli  əsərlər yazılmışdır. Ailə  və  məişət məsələlərinə 
toxunan bütün əsərlərdə bu münaqişəni az və ya çox dərəcədə 
görmək mümkündür. 
İbrahim bəyin bu povestlərində  həyat da sönük və ümumi 
verilmişdir. 
"Atası yoxsul bir kişi idi". Bu, əlbəttə, bədii əsər ifadəsi deyildir. 
Bədii əsərdə "yoxsul" sözü ilə adamlar səciyyələnə bilməzlər. Çünki 
yoxsulluq və ya varlılıq ümumi, məntiqi məfhumdur. Bədii əsər isə 
konkretlik, müəyyənlik tələb edir. Bu yoxsul kişi dilənçi idimi, 
odunçu, qalayçı ya biçinçi idimi? 
                                                 
1
 İ.Musabəyov. Xoşbəxtlər, Bakı, 1913, səh.26. 
 

 
349
Bu haqlı suallar əsər boyu məhdud qalır. Buna görə  də  həmin 
əsərlər hazır povestdən daha çox povest haqqında geniş plana 
bənzəyir. 
Lakin bu heç də müəllifin bedü təsvir bacarığından məhrum 
olduğunu iddiaya əsas verınir. Məselən: "Cahanın qara, uzun və 
gürzə kimi parlaq iki hörüyü", yaxud "şikar düşmüş ac peləng kimi 
boynunu və sütün kimi ağ qollarını tərpədib yerindən qalxdı, üzünü 
yuyub, ayna qabağında durub, tüstü kimi dağınıq saçlarını daramağa 
başladı. Bu halda onun ürəyi, ov başına dolanan tərlan kimi Aslanın 
ətrafında dövr etməkdə idi...".
1
 
Ayrı-ayrı  səhifələrdə belə  və buna oxşar təsvirlər tapmaq 
mümkündür. Ancaq, ümumən, povestlərin Bədii keyfıyyəti zəifdir. 
İbrahim bəyin  ən qüvvətli,  ədəbiyyat tarixi üçün də  ən 
əhəmiyyətli  əsəri  şübhəsiz ki, məşhur "Neft və milyonlar 
səltənətində" adlı romanıdır. Bu əsər ilk nəşrindən etibarən ümumi 
şöhrət qazanmış, dərhal kinoya çəkilmişdi. Bu əsərin belə gurultu 
doğurmasının bir neçə  səbəbi vardır. Birincisi, burada pul 
hakimiyyətinin, qazanc ehtirasının qüvvətli ifşasıdır. Bakıda 
kapitalizmin  əsrarəngiz bir surətdə  və  həm də birdən-birə inkişaf 
etməsi ictimai münasibətlərin dəyişməsinə, pulun nəinki maliyyə 
münasibətində, həm də ailə, əxlaq, məişət əlaqələrində həlledici rol 
oynamasına səbəb oldu. O zaman qazanc ehtirası  hər  şeydə  və  hər 
yerdə güclü bir amil kimi idi. Kapitalizm aləmində  və bu aləmə 
uyğun olan şüurlarda bir adamın başqasından kamal, zəka, 
qabiliyyət, bilik, mərifət cəhətdən nə  dərəcədə artıq və ya əskik 
olduğunu təyin etmək üçün, demək olar ki, yeganə ölçü pul idi. Pul 
kişilik, qüvvət, qüdrət demək idi. Kimin cibində bir manat pul 
artıqdırsa, deməli onun "kişiliyi", qeyrəti də artıqdır. Ona 
                                                 
1
 İ.Musabəyov. Xoşbəxtlər, Bakı, 1913, səh.43-44. 
 

 
350
görə  də bir sıra  əsərlərdə bu məsələ  kəskin qoyulmuş  və 
göstərilmişdi. Uzeyir Hacıbəyovun "Məşədi  İbad" musiqili 
komediyasında axmaq, heç bir cəhətdən qabiliyyəti olmayan bir 
məşədi pulunun gücünə öz gülünc, vəhşi, alçaq, iyrənc ehtiraslarını 
icraya çalışır. Çox bacarıqlı  və çox bilikli adamlar var ki, puluna 
görə  Məşədi  İbadın başına toplaşır, onun səfehliyindən 
mənfəətbərdar olmaq istəyirlər. 
Qazanc ehtirası, xüsusilə neft məsələsi ilə  əlaqədar olanda daha 
kəskin, daha dramatik münaqişələr meydana çıxırdı. Tamamilə 
gözlənilməz bir təsadüfün nəticəsində mənasız bir şəxsiyyət günlərin 
birində  şəhərin  əyanları  sırasına keçə bilirdi. Məsələn, birisinin 
torpağından neft fantanı qalxırdısa, dərhal o adam milyonçu olur, 
kasıblığın daşını atır, o nisbətlə bütün ictimai əlaqələrini dəyişirdi. 
"Neft və milyonlar səltənətində" həmin məsələlər 
göstərilmədədir. Sevgi, ailə  məsələləri də bu romanda maraqlı 
şəkildə qoyulmuşdur. Burada təsvir olunan macəra uydurına 
deyildir. Bakıda nəinki bir, bəlkə  də onlarca gənc qız və  oğlanın 
başına belə və ya buna oxşar hadisə gəlmişdi. 
"Neft və milyonlar səltənətində" adlı  əsərdə pul ağalığının 
törətdiyi ictimai fəlakətlər təsvir olunur. Kasıb bir kişinin oğlu Cəlil 
ağa təsadüfən torpaqdan vuran neft fantanı  nəticəsində varlanır, 
milyonçu olur. Bundan sonra pis, əhlikef yoldaşlarla dostlaşır. Pul, 
zənginlik, həddindən artıq təmin olunmaq, Cəlil ağanın gözünü 
örtür. O, harın bir milyonçu kimi vaxtını kef, içki məclislərində 
keçirir, ailəsini unudur. Həyalı bir azərbaycanlı qız olan sevgilisi isə 
min cür əzaba, məhrumiyyətə dözərək ehtiyac ucundan saçını da 
kəsib satır, balasını böyüdür, namusunu qoruyur. Vaxtilə  Cəlil ağa 
ilə dostluq edən namərdlər onun ağır vəziyyətindən istifadə edərək 
arvadını ələ keçirməyə çalışırlarsa da, nəticə vermir. 

 
351
Varlanmaqda və qudurmaqda olan Bakı neft milyonçularının 
çirkin siması bu əsərdə çox zəngin, qüvvətli boyalarla 
göstərilmişdir. 
Burada təsvir olunan adamların nəinki xalqa, mədəniyyətə, hətta 
öz ailəsinə belə ziyan verən tüfeyli olduqları  əsərin hər bir 
parçasında görünür. "Müyonlar səltənətində" dostluq, yoldaşlıq 
əlaqələri hiyləyə, riyakarlığa çevrilir. Məhəbbət, sədaqət duyğuları 
unudulur. Hər  şey milyonlar ilə  həll olunur. Təmiz və pak ailələrə 
min cür çirkin vərdişlər yol tapır. Qumar, içki, mənəvi pozğunluq 
varlılar həyatının əsas məzmununu təşkil edir. 
 

 
352
 
 
 
 
Məhəmməd Qarayev 
 
Maarifçi yazıçılardan biri Malıbəyli (Şuşa) kəndində müəllimlik 
edən, kiçik hekayələr müəllifı Məhəmməd Qarayevdir. Məhəmməd 
Qarayev mükəmməl təhsil görmüş, mədəniyyət işinə xüsusi eşq və 
həvəslə girişən çalışqan bir ziyalı idi. Yazılarını  ən çox "Məktəb" 
jurnalında çap etdirirdi. İstər müəllimliyi və istərsə  tərbiyəvi 
əhəmiyyəti olan sadə hekayələri ilə az bir zamanda şöhrət 
qazanmışdı. Birinci dəfə Malıbəyli kəndində qız məktəbinin binasını 
qoyan olmuşdur. Onun hekayələri uşaq  ədəbiyyatının yaxşı 
nümunələrindən sayıla bilər. O da Süleyman Sani Axundov kimi 
uşaq zövqünə yaxşıca bələd olduğundan və Azərbaycan məişətini 
gözəlcə bildiyindən, qələmə aldığı mövzuları müvəffəqiyyətlə 
işləyirdi. "Sərçə  və ilan", "Siçan və qurbağa" adlı hekayələrində 
təbiət hadisələrinin, heyvanlar aləminin təsvirinə xüsusilə diqqət 
verir. Müəllif çalışır ki, uşaqlara təbiət haqqında məlumat versin. 
Maraqlı bir əhvalatda, sərçə, siçan haqqında danışılan hadisələrdə 
uşaq həm eyləncəli nağıl, həm də  həqiqi dərslik məlumatı tapır. 
Məhəmməd Qarayevin dili də mövzularına uyğun olaraq, sadə, təbii 
və şirindir. S.S.Axundov onun vəfatı münasibətilə yazdığı məqalədə 
Məhəmməd Qarayevi bir müəllim, bir yazıçı  və  vətənpərvər ziyalı 
kimi belə  tərifləyir: "Sən qızmış  şir kimi düşmənin üstünə hücum 
etdin. Onun özü və hədsiz olan (həm də müsəlləh) qoşunu sənin nur 
oxundan günəşin hərarətindən qarın  əridiyi kimi əriyib tələf oldu... 
Ah sən nə tez söndün? Ey şölə, nə tez zəhmət və qeyrətinin  

 
353
səmərəsi ilə  tərbiyə almış körpə  qızlara qara geydirdin? Nə tez 
sevgili qardaşlarının ümidini kəsdin? Qəm etmə ey pak puh! Rahət 
yat! Tutduğun işlər, göstərdiyin yollar unudulmaz!".
1
 
Məhəmməd Qarayevin ruscadan tərcümələri də vardır ki, bunlar 
da məktəblilər üçün münasib və faydalı olan hekayələrdir.
2
 
Məhəmməd Qarayev 1913-cü ildə yanvarın doqquzunda vəfat 
etmişdir. Əsərləri toplanıb nəşr edilməmişdir. 
 
                                                 
1
 "Məktəb" jurnalı, Bakı, 1913, № 18. 
2
 Bu haqda bax: Koçarlinskiy F. Pamyati narodnoqo uçitelya Mameda Karaeva, 
Kafkazskiy sbornik. 1913, № 31. 
 

 
354
V. Xırda məişət dramları 
 
Səhnə  təsirinin və  səhnə  ədəbiyyatının sürətlə artdığını keçən 
fəsillərdə söyləmişdik. Yalnız Bakı, Tiflis, Gəncə, Naxçıvan kimi 
mərkəzi və yarımmərkəz  şehərlərdə deyil, kiçik qəsəbələrdə, hətta 
bəzi dəmiryol stansiyalarında belə səhnə tamaşalarının göstərilməsi 
kütlə üçün yeni və olduqca maraqlı hadisə idi. Mollalar, 
köhnəpərəslər səhnəni "şeytan yuvası", tamaşanı "hoqqabazlıq", 
artistləri "arsız" adlandırırdı, camaat yenə maraqlanırdı, tamaşalara 
gedirdi. Teatr tamaşaları indi bir çox köhnə "ictimai" yerləri  əvəz 
edirdi. Əsrlərdən bəri davam edən, eyni məzmun və şəkillərdə təkrar 
edilən  şebih (misteriya) tamaşaları, yalanları, ifşa olunmuş  dərviş 
mərəkələri, "MollaNəsrəddin" tərəfindən istehzaya qoyulub rüsvay 
edilən it boğuşdurmaq, öküz, xoruz döyüşdürmək kimi zəminəsini 
itirmiş adət və oyunlar əvəzinə camaat yeniliyə teatr tamaşalarına 
rəğbət göstərirdi. Bir tərəfdən bu tamaşalırın Avropadan, deməli 
yeni mədəniyyət aləmindən gəlməsi, digər tərəfdən yerli, hörmətli 
ziyalıların, mətbuatın və  məktəblilərin bu işi təbliğ edib yayması, 
üçüncü tərəfdən gənclərin başqa xalqlarda görüb daha da 
həvəslənmələri teatr işinin sürətlə  rəvac tapmasına səbəb olurdu. 
Yalnız bu işin sənətkarları, həqiqi ustaları və peşəkarları deyil, hər 
bir həvəskarın səhnəyə meyl etməsi də buradan doğurdu. Buna görə 
də çoxtəbii olaraq, həqiqi dramaturgiya  

 
355
və teatr ilə yanaşı yüngül məzmunlu pyeslər və  əyləncəli tamaşa 
peşəkarları da meydana gəlirdi.  Əgər həqiqi dramnəvislər 
(Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundov) realizm 
üslubunda qiymətli dramlar, komediya və faciələr yaradırdılarsa, 
əyləncəpərəstlər maraqlı, gülməli, vaxt keçirməli pyeslər, 
səhnəciklər, operettalar, vodevillər yaradırdılar.  Əgər həqiqi 
dramları tamaşaya qoymaq, göstərmək üçün müəyyən, lazımi şərait 
və vəsait, müqtədir aktyor heyəti və münasib otaqlar lazım olurdusa, 
əyləncə oyunları üçün bu lazım olmurdu. Belə tamaşalar ən uzaq və 
kasıb bir kənddə  də göstərilə bilərdi. Bunlarda iştirak etmək üçün 
aktyor və aktyorluq məharətindən çox güldürmək, məsxərəçilik 
etmək, bir qədər də səs ilə oxumağı bacarmaq kifayət idi. 
Belə pyeslər öz qaydası ilə çoxalmağa, yayılmağa başlamışdı. 
Bunları yalnız orta səviyyəli və istedadlı yazıçılar (Mirzə 
Məhəmməd Axundov, Rəşidbəy  Əfəndiyev) deyil, aktyorlar 
(M.Kazımovski, Mirzə 
Ağa 
Əliyev, 
Əhməd Qəmərli), 
hüquqşünaslar (Əlibəyov), mühərrirlər (Hacı  İbrahim Qasımov, 
Qafur Rəşid, Haşımbəy Vəzirov), idarə  məmurları (Cəfər 
Bünyadzadə), tacirlər və ümumiyyətlə azçox əli qələm tutan 
həvəskarların hamısı yazırdı. Ona görə  də dramaturgiyanın bu 
xəttində əsl ədəbiyyat və sənət əsəri sayıla bilən nümunələr olduqca 
az idi və olanlar da ya naqis, ya da nöqsanlı idi. 
Bu müəlliflərin yazılarını,  şübhəsiz  əsas  ədəbi məktəblərin heç 
birinə mənsub etmək olmaz. Bunlarda həyat və məişət ənənələri olsa 
da, realizm yoxdur. Şeirdə kitabnamə  və  xəyaldan istifadə olsa da
romantika yoxdur. Əsas xüsusiyyətlərinə görə bunlar naturalizmə 
daha yaxın idilər. Ancaq bunlar haqqında naturalizm istilahını da 
ehtiyatla demək lazımdır. Çünki bu, nə  nəzəri köklərə  və  əsaslara 
söykənən fransız (E.Zolya), nə  də  xəyali lövhələri çılpaq da olsa 
ustalıqla təsvir  

 
356
edən rus (Arsıbaşev) naturalizmi idi. Naturalizmə doğru 
istiqamətlənən, lakin sənət səviyyəsinə qalxa bilməyən, həyatı kor-
koranə təqlid ilə yazan, cəlbedici olmaq üçün həm musiqidən, həm 
intizarlı münaqişələrdən, həm gülüşdən, həm göz yaşından eyni 
dərəcədə faydalanan və eyni şəkildə istifadə edən, hələ 
müəyyənləşməkdən, üslublaşmaqdan çox uzaq olan həvəskarların, 
həm də  bəzən alovlu və inadlı  həvəskarların (Kazımovski) gənclik 
məktəbi idi. 
Bu həvəskar dram yazanların mövzu dairəsi nədən ibarət idi? 
Bunlar Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" komediyasında 
cavanlıq iddiasına düşmüş Məşədi İbadları, alimlik, ictimai xadimlik 
iddiasına düşən avam, xudbin, mənfəətpərəstləri lağa qoyurdular. 
Yaxud, artıq hörmətini itirməkdə olan mərsiyəxan, dua yazan, ilan 
oynadan yalançı din xadimlərinə gülürdülər. Bu əsərlərdən eləsi də 
var idi ki, özü-özlüyündə Molla Nəsrəddin lətifələri kimi gülməli 
əhvalatlardan alınmışdı. Dramaturq bu əhvalatı  səhnələşdirməklə 
nəinki məharət və  sənət işlədir, hətta sadələşdirir, bəsitləşdirirdi. 
Belə bir "əyləncəli" dramaturgiyanın xoşbəxtliyi orasında idi ki, 
səhnə  ədəbiyyatına, tamaşaya tələb çox idi. Tamaşa ehtiyacından 
faydalanaraq belə dramaturqlar zirəkliklə günün mövzularını 
götürür, tələsik bir şəkil, verib əhvalat qurur, musiqi, mahnı ya 
məsğərə ilə bəzəyib səhnəyə çıxarırdılar. 
Bu  əsərlərdə  həyatın Bədii təsviri yox, kor-koranə  təqlidi, foto 
surəti vardı. Buna görə də dövrün istiqamətləndirici meyllərini açan, 
göstərən hadisələri qələmə almaq əvəzinə naturalist dramaturqlar 
zahirən qəribə, məzəli, gülməli ya təəccüb etməli hadisələri mövzu 
seçirdilər. Rus dilini və  məişətini bilməyən və bunlardan çox uzaq 
olan bir İran həmbalı ilə ziyalı bir rusun qarşılaşması, birbirinə  işi 
düşməsi və dilləşməyə  məcbur olması, özü-özlüyündə tamaşalı bir 
səhnə 

 
357
olurdu. Yəqin ki, həyatda belə hadisələr olmamış deyildi. Ancaq 
bunun sənət üçün müəyyən bir məfkurə  və ya duyğunu ifadə üçün 
nə dərəcə münasib və müvafiq olduğu üzərində düşünmək lazım idi 
ki, dediyimiz müəlliflər bunu etmirdilər. Onlar qəribəlik, gülüş 
xatirinə bu hadisəni səhnəyə gətirirdilər. Hadisənin fotosurətini alır, 
bəlkə  də  həmin zahiri boyalan tündləşdirir, tamaşa yaradırdılar. 
(M.Kazımovskinin "Daşim-daşim", "Həmşəri mənzili" və s.) 
Bu dramların ikinci və mühüm nöqsani, xarakterlərin, bitkin 
insan surətlərinin olmamasıdır. Bu əsərlərdə adamlar bütün vücudu, 
bütün xasiyyəti və bütün varlıqları ilə göstərilmirdilər. Onlar ancaq 
bir cəhətləri ilə, tamaşanı rövnəqləndirə bilən xasiyyət və vərdişləri 
ilə (gülməli danışmaq, oxumaq, evlənmək ehtirası ifadə etmək) 
iştirak edirdilər. Həqiqi dramaturgiyada, ümumiyyətlə həqiqi realist 
ədəbiyyatda həyatdan alınan hadisə  və  əhvalatların, insanların 
göstərilməsi, qəhrəmanların xasiyyətnaməsini açmaq üçün bir 
vasitə, bir silah, bir üsul, bir bəhanə olduğu halda, burada əksinədir. 
Burada surətlər, qəhrəmanlar, tiplər məzəli, maraqlı hadisəni, 
rövnəqləndirmək üçün bir vasitə halma düşürlər. 
Buradan aydındır ki, naturalist dramaturqların qəhrəmanları 
bitkin  şəxsiyyətlər, müəyyən ictimai zümrəni və  əhvali-ruhiyyəni 
təmsil edən surətlər ola bilmirlər. Onların daxili aləmi yoxdur. 
Onların psixologiyası tamaşaçı üçün qapalı qalır, açılmır. 
Üçüncü tərəfdən, bu əsərlərin mühüm kəsiri, həyatın hadisənin, 
materialın seçilməsində, daha doğru seçilməməsindədir. Realizm 
həyatı mükəmməlliyi ilə görüb göstərməyi tələb edən bir üslubdur. 
Ancaq realizm heç vaxt həyatda olan hər  şeyi göstərmək tərəfdarı 
olmamışdır və ola bilməz.  Əsl məsələni fərdi məsələdən, həlledici 
vəsiləni tabe vəsilədən,  əsas hadisəni  əhəmiyyətsiz xırdalıqlardan 
ayırıb seçmək sənətin,  

 
358
eləcə də realizmin əlifbasıdır. Yuxarıda saydığımız dramaturqlar isə 
belə bir seçkiyə  əhəmiyyət vermir və  bəlkə  də verə bilmirlər. 
Əksinə, onlarda həyatın xırdalıqları daha ətraflı  və daha tez-tez 
əsərdə özünü göstərirdi. Buna görə  də dövrün, cəmiyyətin, sinfin, 
hətta bir ailənin belə  səciyyəsini öyrənmək üçün bu əsərlərə 
əsaslanmalı müddəa tapmaq olmurdu. 
Dördüncü tərəfdən, naturalizm, hadisələrə açıq münasibətin 
olmamasından, konkret təsvir nöqsamndan da irəli gəlirdi. Bu 
dramaturqlar hər  şeyi kor-koranə inkara alışdıqları kimi, hər  şeyi 
qəbula da alışmışdılar. Misal üçün məscid, minbər, molla, qazi, 
mərsiyə, ölü namazı  və sairə bu kimi köhnəliyə aid olan 
münasibətlər bir tərəfdə, məktəb, müəllim, qəzet, səhnə, ictimai 
həyat və sair yeniliyi göstərən hadisə və münasibətlər ikinci tərəfdə 
dururdu. Naturalistlər həyatı bu iki cəhətin, zülm ilə  işığın 
qarşıqarşıya durmasından və mübarizəsindən ibarət sayırdılar. 
Ancaq bu mübarizənin mürəkkəbliyini, müxtəlifüyini, konkret 
səhnələrini, üstün və  zəif cəhətlərini, başlanğıcını  və  nəhayətini 
görmür, görə bilmirdilər. Misal üçün mədəniyyət aləmində yeni 
hadisə kimi qəbul olunan, təriflənən və şöhrət qazanan opera sənəti 
bəzi dramaturqlar tərəfindən lağa, məsğərəyə qoyulurdu. Hacı 
İbrahim Qasımov Üzeyirbəyin "Leyli və Məcnun" operasına nəzirə 
olaraq yazdığı "Leyli və  Məcnun" pyesində
1
 həm musiqi ilə 
danışmağı və həm Füzuli şeirini opera şəklinə salmağı oyuncaq kimi 
bir şey hesab edir. 
O, gördüyü hadisələrə gülərək, operanın öz dili və öz üsulu ilə 
bunları  həcv edir. Tamaşaçını belə  əyləncələrdənsə, müasir ictimai 
məsələlərlə, xalqın, millətin halı, ehtiyacı və tələbi ilə yaşamağa və 
düşünməyə çağırır. Füzulinin, operada istifadə olunan məşhur 
qəzəlini bu şəklə salır: 
                                                 
1
 Hacı İbrahim. Leyli və Məcnun, Bakı, 1912. 

 
359
Güli rüxsarinə qarşu,  
Qələmdən qanlı axar su,  
İyirminci vekdir bu,  
Yatan millət oyanmazmı? 
 
Bütün bunlara görədir ki, naturalist milli dramaturqların 
əsərlərində böyük məsələ, böyük sənət və  hətta böyük bir ictimai 
meyl tapmaq çətin idi. Təsadüfi deyil ki, bu müəllifiər aras-dan 
görkəmli bir ədib çıxmadı.  Ədəbiyyatda bu yüngül yolu tutan 
adamlar bir neçə il sonra (1916-1918) tamaşaçı və oxucu tapmaqda 
çətinlik çəkdilər və yavaş-yavaş  həvəsdən düşməyə başladılar. Bu 
tipli  əsərlərin hamısını  əhatə  və  təhlil etmək çox çətindir və 
lüzumsuzdur. Biz burada ümumiləşdirməyi, bunlardan bir neçə 
səciyyəvi nümunə göstərməyi, bu sahədə daha çox çalışmış olan 
şəxsiyyətlər üzərində dayanmağı kifayət bilirik. 

 
360
 
Yüklə 2,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin